Το τέλος της δραχμής Νόμισμα, ο παγκόσμιος θεός Τα βόδια και τα μέταλλα στους αρχαίους χρόνους Ως την εγκατάσταση των νομάδων σε μόνιμες κατοικίες οι εμπορικές δοσοληψίες βασίζονταν στο σύστημα των ανταλλαγών με πλεονάζοντα αγαθά. Σε έναν κόσμο όμως που όλο και περισσότερο απελευθερώνεται από τα δεσμά του χώρου και αποτολμά επαφές σε μακρινές αποστάσεις τα μέταλλα παίρνουν αποφασιστικά το προβάδισμα Μ. Α. ΤΙΒΕΡΙΟΣ Οταν πριν από 27 αιώνες, στις όχθες του Πακτωλού ποταμού, οι Ελληνες της Μικράς Ασίας μαζί με τους Λυδούς επινοούσαν το νόμισμα στη μορφή που το γνωρίζει και το χρησιμοποιεί ως σήμερα όλος ο πολιτισμένος κόσμος, ίσως δεν μπορούσαν να φανταστούν ότι προσέφεραν ταυτόχρονα στην ανθρωπότητα έναν νέο θεό. Εναν θεό που έφερε όλες τις λατρευτικές συνέπειες: αγαπήθηκε πολύ, δοξάστηκε και ντύθηκε όλα τα στολίδια της τέχνης έγιναν πόλεμοι στο όνομά του κυριάρχησε στη ζωή των ανθρώπων ρύθμισε και ρυθμίζει διακρατικές σχέσεις και ήταν το μέσο για να εξαγοραστούν ιδέες, συνειδήσεις, ακόμη και... αμαρτήματα. Το πρώτο «κλίρινγκ» της αρχαιότητας, το οποίο γινόταν με την ανταλλαγή εμπορευμάτων, το διαδέχθηκε η χρήση του οβελού ως μέσου ανταλλαγής. Ωστόσο οι δυσκολίες από τη μεταφορά των βαριών σιδερένιων οβελών οδήγησαν στην αναζήτηση πιο εύχρηστων και πρακτικών λύσεων, για να φθάσουμε στην εφεύρεση του νομίσματος σε μορφή κέρματος. Απαρχή των προσπαθειών για ένα ισχυρό νόμισμα μπορούν να θεωρηθούν οι νομισματοκοπίες τριών σημαντικών ελληνικών πόλεων-κρατών: της Αίγινας, των Αθηνών και της Κορίνθου. Αργότερα ο Φίλιππος Β της Μακεδονίας καθιέρωσε μια ισχυρή νομισματοκοπία που διαδόθηκε κυρίως στον χώρο της Χερσονήσου του Αίμου, ενώ ο Μέγας Αλέξανδρος, δημιουργώντας ένα αχανές κράτος, επέβαλε ταυτοχρόνως ένα πανομοιότυπο νομισματικό σύστημα από τα Καρπάθια όρη ως τον Ινδό ποταμό. Τη σκυτάλη παρέλαβαν οι Ρωμαίοι, ενώ ο χρυσός σόλιδος του Μεγάλου Κωνσταντίνου επικράτησε στη διεθνή οικονομικοπολιτική σκηνή για περισσότερα από 700 χρόνια.
Κατά τους νεότερους χρόνους στο πολύχρωμο μωσαϊκό των οικονομικοπολιτικών φαινομένων έλαμψαν ιδιαίτερα περιπτώσεις νομισμάτων εύρωστων ή ανερχόμενων κρατών που διεθνοποιήθηκαν χρησιμοποιούμενα κυρίως σε παγκόσμιας εμβέλειας εμπορικές συναλλαγές, για να φθάσουμε στις ημέρες μας όπου η μετάβαση στην τρίτη χιλιετία μ.χ. σημαδεύεται από τη γέννηση του ευρώ. Είναι σήμερα γενικά αποδεκτό ότι τα παλιότερα νομίσματα με τη μορφή του κέρματος εμφανίστηκαν γύρω στα τέλη του 7ου αι. π.χ. στις δυτικές ακτές της Μ. Ασίας. Δεν συμφωνούν όμως οι ειδικοί για τους λόγους που προκάλεσαν την επινόηση του νομίσματος, όπως και για τον πρώτο ευρετή του. Πριν από την εμφάνισή του οι άνθρωποι αντάλλασσαν μεταξύ τους τα διάφορα προϊόντα που τους περίσσευαν και έτσι αποκτούσαν τα αναγκαία προς το ζην. Είχαμε δηλαδή μια πρώτη μορφή εμπορίου με ανταλλαγή προϊόντων, ένα είδος «κλίρινγκ». Ωστόσο οι συναλλασσόμενοι δεν μπορούσαν να έχουν ανά πάσα στιγμή περισσευούμενα εμπορεύματα για ανταλλαγή, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις τα εμπορεύματα αυτά ήταν εξαιρετικά δύσχρηστα ή ευπαθή. Ακόμη, το γεγονός ότι τα ανταλλάξιμα προϊόντα ήταν ανομοιογενή δημιουργούσε στις συναλλαγές πρόσθετες δυσκολίες, αφού δεν ήταν εύκολο να προσδιοριστεί η αναμεταξύ τους αξία. Αναζήτησαν λοιπόν ένα είδος εμπορεύματος που μπορούσαν να το έχουν στη διάθεσή τους ανά πάσα στιγμή και μάλιστα όσο γίνεται αναλλοίωτο και χρήσιμο σε όλους, με σταθερή τιμή γενικά αποδεκτή. Και ως τέτοιο επέλεξαν ζωντανά, κυρίως αιγοπρόβατα και βοοειδή. Ο γεωργός που παρήγε δημητριακά, αφού κρατούσε την ποσότητα που χρειαζόταν για τη διατροφή της οικογένειάς του, διέθετε το περίσσευμα για ανταλλαγή και αυτό, ανάλογα με την ποσότητά του, μεταφραζόταν σε αριθμό αρνιών ή βοδιών. Στον Τρωικό Πόλεμο τα χρυσά όπλα του Γλαύκου, εγγονού του Βελλεροφόντη, είχαν αξία εκατό βοδιών, ενώ στον Ομηρο και τον Ησίοδο οι λέξεις πολυβούτης (= ο έχων πολλά βόδια) και αβούτης (= αυτός που δεν έχει βόδια) σήμαιναν τον πλούσιο και τον φτωχό αντίστοιχα. Η καταμέτρηση λοιπόν της περιουσίας ενός ανθρώπου γινόταν με βάση τον αριθμό των βοσκημάτων του, με βάση δηλαδή τον αριθμό των κεφαλιών που διέθετε. [Ετσι λοιπόν και οι πολύ γνωστοί όροι capital (= περιουσία, κεφάλαιο) και καπιταλισμός προέρχονται από τη λατινική λέξη capita = κεφάλι!] Ομοιες μορφές ανταλλαγών δεν είναι άγνωστες και σε νεότερες εποχές. Στην Ισλανδία π.χ. η αποτίμηση της αξίας των εμπορευμάτων γινόταν τον 15ο αι. σε παστά ψάρια. Ενα ζεύγος υποδημάτων κόστιζε 20 παστά ψάρια και ένα δοχείο βουτύρου 120.
Η χρήση του οβελού Με την εξάπλωση του εμπορίου και γενικότερα με την πρόοδο του πολιτισμού και ο παραπάνω τρόπος συναλλαγών αποδείχθηκε ανεπαρκής. Η μετακίνηση π.χ. των βοσκημάτων και μάλιστα σε μακρινές αποστάσεις δεν ήταν εύκολη, ενώ διάφορες ασθένειες ή κακές καιρικές συνθήκες συχνά τα αποδεκάτιζαν. Ετσι οι άνθρωποι στράφηκαν στην αναζήτηση άλλου μέσου για τις συναλλαγές τους, που ενώ θα παρέμενε αναλλοίωτο στον χρόνο και θα είχε σταθερή αξία αποδεκτή από όλους, θα ήταν συγχρόνως και εύχρηστο. Τα ανθεκτικά και συνήθως αμετάβλητα μέταλλα εξυπηρετούσαν κατά τον καλύτερο τρόπο το σκοπό αυτόν. Ορισμένα μάλιστα από αυτά, όπως ο χρυσός και ο άργυρος, είναι και σπάνια, επομένως έχουν και από μόνα τους πραγματική αξία και καταλαμβάνουν περιορισμένο χώρο. Στην αρχή τα μέταλλα είναι πιθανόν ότι χρησιμοποιούνταν στις συναλλαγές χωρίς να έχουν συγκεκριμένη μορφή. Στη συνέχεια όμως άρχισαν να παίρνουν διάφορα σχήματα, όπως του πέλεκυ ή του δέρματος ζώου, αφού χύνονταν σε καλούπια ανάλογης μορφής. Αργότερα πάντως πήραν τη μορφή οβελού, δηλαδή σούβλας. Εγιναν έτσι συγχρόνως και χρηστικά. Η χρήση του οβελού και μάλιστα από σίδηρο ως μέσου ανταλλαγής, δηλαδή ως είδους νομίσματος, εμφανίστηκε πιθανόν στις πρώτες δεκαετίες του 7ου αι. π.χ. Το πάχος του ήταν τέτοιο ώστε μια παλάμη να μπορεί να κρατήσει έξι τέτοιους οβελούς μαζί. [Σημειώνω ότι από το ρήμα δράσσομαι (= πιάνω σφικτά την ποσότητα που χωρά στην παλάμη) προέρχεται η λέξη δραχμή, που ακόμη και σήμερα αποτελεί την ονομασία της νομισματικής μας μονάδας.] Η χρήση των οβελών ως μέσων συναλλαγής συνεχίστηκε, σε περιορισμένη βέβαια κλίμακα, και μετά την ανακάλυψη του νομίσματος. Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, όταν σκοτώθηκε ο περίφημος θηβαίος στρατηγός Επαμεινώνδας το 362 π.χ., τα μόνα χρήματα που βρέθηκαν στο σπίτι του ήταν ένας «οβελίσκος σιδηρός». Ωστόσο οι δυσκολίες που προκύπτουν από τη μεταφορά των βαριών σιδερένιων οβελών και η χρονοβόρος διαδικασία του συχνού ζυγίσματός τους, κάθε φορά που γινόταν μια εμπορική πράξη για να εξακριβωθεί το βάρος τους, οδήγησαν στην αναζήτηση πιο εύχρηστων και πρακτικών λύσεων. Ετσι φτάσαμε στην εφεύρεση του νομίσματος σε μορφή κέρματος, που προϋποθέτει συμφωνία των ενδιαφερομένων τόσο για το βάρος του όσο και για την περιεκτικότητα του μετάλλου του. Η πόλη-κράτος που έκοβε νόμισμα εγγυόταν για τα δύο αυτά στοιχεία, ώστε να μη χρειάζεται κάθε φορά ζύγισμα. Η εγγύηση δινόταν μέσω της επίσημης σφραγίδας με την οποία σφράγιζαν το νόμισμα, και η οποία συχνά απεικόνιζε την κύρια θεότητα της πόλης. Με τον τρόπο αυτό το νόμισμα ετίθετο και κάτω από την προστασία του θείου, πράγμα που αποθάρρυνε ίσως και τους τυχόν επίδοξους κιβδηλοποιούς. Σύμβολο ανεξαρτησίας Ο Αριστοτέλης με σαφήνεια μας περιγράφει τη χρήση των μετάλλων ως μέσου συναλλαγών και μας δίνει τις απόψεις του για τη γέννηση του νομίσματος: «Επειδή όλο και πλήθαιναν οι ξένες χώρες από τις οποίες εισήγαν τα προϊόντα τους που είχαν ανάγκη και στις οποίες εξήγαν τα προϊόντα που τους περίσσευαν, άρχισε να χρησιμοποιείται αναγκαστικά το νόμισμα. Επειδή τα διάφορα είδη πρώτης ανάγκης δεν ήταν πάντα εύκολο να μεταφερθούν, έγινε μια αμοιβαία συμφωνία για τις εμπορικές ανταλλαγές, που καθόριζε ως ανταλλακτικό μέσο ένα ορισμένο υλικό, το οποίο θα διατηρούσε την αξία του και θα διευκόλυνε, όντας εύχρηστο, την ικανοποίηση των ζωτικών αναγκών. Πήραν δηλαδή τον σίδηρο, το ασήμι ή οποιοδήποτε άλλο παρόμοιο μέταλλο, και καθόρισαν αρχικά την αξία του απλώς από το μέγεθος και το βάρος του, αλλά τελικά, για να αποφύγουν τον κόπο να το
μετρούν, το σφράγισαν αποτυπώνοντας πάνω του την ποσότητα του μετάλλου» (μτφ. Στ. Πασχάλης). Τα πρώτα νομίσματα, που κατασκευάστηκαν από ήλεκτρο φυσικό κράμα χρυσού και αργύρου σε αναλογία περίπου 70 προς 30, κόπηκαν στη Λυδία και Ιωνία της Μ. Ασίας. Ορισμένοι πιστεύουν ότι η εφεύρεσή τους οφείλεται στους Λυδούς, ενώ άλλοι την αποδίδουν στους Ελληνες της Ιωνίας. Στους πρώτους αιώνες της νομισματοκοπίας το κύριο μέταλλο κατασκευής νομισμάτων ήταν ο άργυρος, ενώ ο χαλκός απαντά αργότερα από το δεύτερο μισό του 4ου αι. π.χ. Και ενώ οι περισσότεροι μελετητές, συμφωνώντας και με τον Αριστοτέλη, θεωρούν ότι η χρήση του νομίσματος-κέρματος έγινε για να διευκολυνθούν οι εμπορικές συναλλαγές, υπάρχουν ορισμένοι άλλοι που υποστηρίζουν ότι τα πρώτα νομίσματα εκδόθηκαν για να πληρωθούν μισθοφορικά στρατεύματα, αφού οι ξένοι, ως γνωστόν, δεν ήταν δυνατόν να πληρωθούν π.χ. με την παροχή σ' αυτούς τμήματος γης. Αλλοι πιστεύουν ότι το νόμισμα-κέρμα επινοήθηκε για να προσδιοριστούν οι αξίες συγκεκριμένων αγαθών και η εμφάνισή του τη δεδομένη χρονική στιγμή συσχετίζεται με τη σύγχρονη εμφάνιση και ορισμένων άλλων μέτρων, όπως π.χ. η κωδικοποίηση των νόμων. Αλλωστε και ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι το νόμισμα βοηθά, εκτός των άλλων, και στην εκτίμηση της αξίας των προϊόντων που ανταλλάσσονταν: «Ολα τα πράγματα που ανταλλάσσονται πρέπει να μπορούν να συγκριθούν μεταξύ τους. Από την ανάγκη αυτή προήλθε το νόμισμα, που γίνεται κατά κάποιο τρόπο το μέσο διότι το νόμισμα μετρά τα πάντα, επομένως μετρά και την υπεροχή και την έλλειψη, πόσα δηλαδή ακριβώς υποδήματα έχουν αξία ίση με ένα σπίτι ή με μια ποσότητα τροφής» (μτφ. Στ. Πασχάλης). Ανεξάρτητα από τους λόγους που οδήγησαν στην επινόηση του νομίσματος, γεγονός είναι ότι αυτό, πολύ γρήγορα, έγινε και σύμβολο της ανεξαρτησίας της πόλης που το εξέδιδε. Γι' αυτό το λόγο νομίσματα έκοβαν και πόλεις που δεν είχαν αναπτύξει έντονες εμπορικές δραστηριότητες. * Εργα υψηλής τέχνης Τα παλιότερα νομίσματα δεν φέρουν παραστάσεις. Γρήγορα όμως αποκτούν παράσταση στη μια τους όψη, ενώ στην άλλη υπάρχει ένα έγκοιλο τετράγωνο. Ωστόσο, μετά τα μέσα περίπου του 6ου αι. π.χ., συναντούμε παραστάσεις και στις δύο όψεις τους. Πάνω στα αρχαία ελληνικά νομίσματα, εκτός από παραστάσεις θεών και ηρώων συχνά ορισμένα από τα παλιότερα νομίσματα εικονίζουν ζώα ή τέρατα σχετιζόμενα επίσης με θεούς, έχουμε μυθολογικές παραστάσεις, παραστάσεις που αναφέρονται σε ιστορικά ή αθλητικά συμβάντα, στις ίδιες τις εκδότριες πόλεις και σε προϊόντα ιδιαίτερα σημαντικά για την οικονομία τους, αργότερα, τέλος, και απεικονίσεις βασιλέων. Τα νομίσματα, ως προς το βάρος τους, κατασκευάζονταν με βάση ορισμένους σταθμητικούς κανόνες, όπως π.χ. ήταν ο ευβοϊκοαττικός, ο αιγινήτικος, ο θρακομακεδονικός. Η αναγνώρισή τους είναι ιδιαίτερα χρήσιμη αφού, εκτός των άλλων, βοηθά στην εξακρίβωση τυχόν επιρροών που ασκούσαν οι μεγαλύτερες και ισχυρότερες οικονομικά πόλεις πάνω στις ασθενέστερες ή στη γνώση τυχόν εμπορικών συνθηκών που ίσχυαν σε ορισμένες εποχές. Οι πιο συνήθεις νομισματικές υποδιαιρέσεις ήταν ο στατήρας (= 2 δραχμές), η δραχμή (= 6 οβολοί) και ο οβολός. Κλείνοντας το κείμενο αυτό είναι σκόπιμο να σημειώσουμε και κάτι άλλο. Τα αρχαία ελληνικά νομίσματα είναι συχνά και έργα υψηλής τέχνης, πάνω στα οποία, κυρίως κατά τον 5ο αι. π.χ., ορισμένοι δημιουργοί τους δεν δίσταζαν να αναγράφουν υπερήφανοι και το όνομά τους. Ωστόσο το παλιότερο
γνωστό ως σήμερα όνομα το συναντούμε σε νομίσματα της Εφέσου που κόπηκαν γύρω στο 600 π.χ. και πιθανόν να αναφέρεται σε έναν τραπεζίτη. * Ο κ. Μιχάλης Α. Τιβέριος είναι καθηγητής της Κλασικής Αρχαιολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Συμπολιτείες - Κοινά Οι πρόδρομοι του ευρώ Η σύσταση των συμμαχιών κάλυψε την αναγκαιότητα να μπορούν οι πόλεις-κράτη να αντεπεξέρχονται, υιοθετώντας μια κοινή πολιτική, σε διάφορες πολιτικές ή συνήθως στρατιωτικές προκλήσεις. Με την ευκαιρία αυτή έκοβαν και νομίσματα που συνήθως δεν κυκλοφορούσαν επί πολύ, ακολουθώντας την τύχη και τη διάρκεια των ίδιων των συμμαχιών ΜΑΝΤΩ ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΟΥ Τα νομίσματα που κόπηκαν από τις πόλεις-κράτη στην αρχαιότητα και επιβλήθηκαν είτε λόγω μιας ιμπεριαλιστικής πολιτικής (Αθήνα-Κόρινθος) είτε μιας εμπορικής σκοπιμότητας (Αίγινα) ή ακόμη λόγω της επάρκειας σε μέταλλο (Αθήνα-Κύζικος) γνώρισαν μεγαλύτερη επιτυχία και ισχύ από εκείνα που προήλθαν από τις διάφορες, κατά καιρούς, πολιτικές ή στρατιωτικές συμμαχίες. Αυτές οι συμμαχίες είχαν έναν τοπικό χαρακτήρα και την ίδρυσή τους χαρακτηρίζει μια αναγκαιότητα, ώστε να μπορούν να αντεπεξέλθουν υιοθετώντας μια κοινή πολιτική ενάντια σε διάφορες πολιτικές ή συνήθως στρατιωτικές προκλήσεις. Με την ευκαιρία αυτή έκοβαν και νομίσματα που συνήθως δεν κυκλοφορούσαν επί πολύ, ακολουθώντας την τύχη και τη διάρκεια των ίδιων των συμμαχιών. Οι ορεινοί Αρκάδες ήταν εκείνοι που δημιούργησαν τον 5ο αιώνα π.χ. ένα από τα πιο παλιά συμμαχικά νομίσματα (Δίας καθισμένος, κεφαλή Αρτεμης). Αργότερα, στα μέσα περίπου του 4ου αι. π.χ., ως επακόλουθο της πολιτικής του Επαμεινώνδα, ορισμένες αρκαδικές πόλεις επανήλθαν στο συμμαχικό νόμισμα. Προς το τέλος του 5ου και στο πρώτο μισό του 4ου αι. π.χ. εμφανίζονται τα θαυμαστά, αργυρά τετράδραχμα της Χαλκιδικής Συμμαχίας, που είχε πρωτεύουσα την Ολυνθο. Πρόκειται για μια από τις ωραιότερες νομισματικές δημιουργίες του 4ου αι. π.χ., με το δαφνοστεφανωμένο κεφάλι του Απόλλωνα στην μπροστινή όψη
και τη λύρα στην πίσω πλευρά. Τα νομίσματα αυτά απέκτησαν μεγάλη φήμη και όταν ο Φίλιππος Β' υπέταξε την Ολυνθο το 348 π.χ. δανείστηκε ως τύπο για τους χρυσούς του στατήρες το κεφάλι του Απόλλωνα. Βοιωτοί και Ευβοϊκή Συμπολιτεία Αλλά και το αμφικτυονικό νόμισμα δεν υπολείπεται σε ομορφιά και καλλιτεχνική ευαισθησία, μόνο που υπήρξε μικρής χρονικής διάρκειας (336/5-334 π.χ.), μετά τον θάνατο του Φιλίππου Β' της Μακεδονίας. Η Δελφική Αμφικτυονία περιελάμβανε 12 αντιπροσώπους διαφόρων ελληνικών πόλεων και είχε την ευθύνη του ιερού των Δελφών. Στα αργυρά δίδραχμα η κεφαλή της Δήμητρας με πέπλο και με στεφάνι από στάχυα στα μαλλιά απεικονίζεται στην πρόσθια όψη, ενώ στην πίσω πλευρά χαράζεται η μορφή του Απόλλωνα καθισμένου πάνω στον ομφαλό της γης να στηρίζεται πάνω στη λύρα του. Οι Βοιωτοί, κάτοχοι μιας πολύ εύφορης περιοχής, απέκτησαν γύρω στα μέσα του 4ου αιώνα π.χ. (372-362 π.χ.) πολιτική επικυριαρχία στη Νότια Ελλάδα. Ηδη κατά το παρελθόν τα νομίσματα όλων των βοιωτικών πόλεων έφεραν στην πρόσθια όψη την ασπίδα ως περιφερειακό ή μάλλον φυλετικό ή εθνικό έμβλημα. Είναι ενδεικτικό ότι μετά την παρακμή της πολιτικής τους επιβολής, το 342 π.χ., οι Βοιωτοί δεν παρουσίασαν ποτέ ξανά αξιόλογη νομισματοκοπία. Κατά τη διάρκεια μιας σύντομης ανάκαμψης, η συμμαχία των βοιωτικών πόλεων εξέδωσε τον 3ο και τον 2ο αιώνα π.χ. νομίσματα με μια αξιόλογη ποικιλία τύπων (Ποσειδών, Δήμητρα, κάνθαρος, το αγαπημένο αγγείο του Διονύσου). Η νομισματική μαρτυρία μάς πείθει ότι η πρώτη οργάνωση της Ευβοϊκής Συμπολιτείας πρέπει να έγινε το 375 π.χ. Κάτω από τη θηβαϊκή επίδραση κόβονται οι πρώτοι στατήρες (καθισμένο μοσχάρι/κεφαλή της νύμφης Εύβοιας με την επιγραφή ΕΥΒ). Αργότερα οι εσωτερικοί ανταγωνισμοί της Συμπολιτείας προκάλεσαν ρήξη με τη Θήβα και προσωρινή προσέγγιση με την Αθήνα το 357 π.χ. (κεφαλή νύμφης/όρθιο μοσχάρι με την επιγραφή ΕΥ ή ΕΥΒΟΙ). Οι συμμαχίες και τα Κοινά της ελληνιστικής εποχής δημιούργησαν πολύ ενδιαφέρουσες νομισματοκοπίες. Τα περισσότερα από αυτά τα νομίσματα τέθηκαν στην κυκλοφορία για να καλύψουν κατά μία εκδοχή τις ανάγκες μισθοδοσίας των στρατιωτών. Είναι μια αληθοφανής άποψη, έστω και αν δεν μπορεί πάντα να επαληθευθεί. Στη Δυτική Ελλάδα Στην Ηπειρο, το δεύτερο μισό του 4ου αιώνα π.χ., κόπηκαν τα νομίσματα της πρώτης συμμαχίας που είχε χαρακτήρα στρατιωτικό και κάλυπταν τις ανάγκες για την πληρωμή των μισθοφόρων, κυρίως για τις εκστρατείες στην Κάτω Ιταλία και Σικελία. Στη συνέχεια εμφανίστηκαν τα νομίσματα του Κοινού των Ηπειρωτών (234/3-168 π.χ.) σε μια σειρά που γνώρισε ιδιαίτερη ακμή κατά τη διάρκεια των αγώνων κατά της Ρώμης (172-170 π.χ.). Παρ' όλα αυτά η νομισματοκοπία του Κοινού διατήρησε τον περιφερειακό της χαρακτήρα και νομίσματα των Ηπειρωτών δεν κυκλοφόρησαν, με ελάχιστες εξαιρέσεις, εκτός Ηπείρου. Προσφιλή θέματα της ηπειρωτικής νομισματικής εικονογραφίας είναι ο Ζευς Δωδωναίος και η Διώνη, ο ταύρος και ο αετός. Συνεχίζοντας τη Δυτική Ελλάδα, έχουμε την ενδιαφέρουσα νομισματοκοπία των Αιτωλών που περιελάμβανε χρυσές, αργυρές και χάλκινες κοπές. Η έκδοση των νομισμάτων αυτών συμπίπτει με την περίοδο ακμής της πολιτικής τους δύναμης
στην Κεντρική Ελλάδα (280-188 π.χ.) και χρησίμευσε κυρίως για την κάλυψη στρατιωτικών αναγκών. Η προσωποποίηση της Αιτωλίας και ο καλυδώνιος κάπρος δεσπόζουν στην εικονογραφία των νομισμάτων της Αιτωλικής Συμπολιτείας. Παράλληλα με τις εκδόσεις των Αιτωλών, στη σχετικά απομονωμένη γεωγραφική περιοχή των Ακαρνάνων, δημιουργήθηκε μια αρκετά σημαντική νομισματοκοπία, παρ' όλο ότι το Κοινόν της Ακαρνανίας δεν έπαιξε πρωτεύοντα πολιτικό ρόλο στην υπόλοιπη Ελλάδα. Απεικονίζονται στα νομίσματα αυτά η προσωποποίηση του Αχελώου ως ανθρωπόμορφου ταύρου, ο Απόλλων Ακτιος, ο Ζευς, η Αθηνά και ο Ηρακλής. Αχαϊκή Συμπολιτεία Στην Πελοπόννησο, η Αχαϊκή Συμπολιτεία, μία από τις σπουδαιότερες συμμαχίες στην ελληνιστική περίοδο, εξέδωσε από τα τέλη του 3ου αι. π.χ. και ως τα μέσα περίπου του 2ου αι. π.χ. αργυρά τριώβολα και χάλκινα μικρής αγοραστικής αξίας. Στην μπροστινή όψη χαράσσεται το κεφάλι του Δία και στην πίσω πλευρά το μονογράφημα της Αχαϊκής Συμπολιτείας με διάφορα μονογραφήματα, γράμματα και σύμβολα, δηλωτικά των διαφόρων νομισματοκοπείων. Αυτές οι κοπές χρησίμευαν κυρίως για την πληρωμή του σιτηρεσίου των στρατιωτών, δίχως να αποκλειστεί και η αντιμετώπιση αναγκών του εμπορίου. Τα νομίσματα της Αχαϊκής Συμπολιτείας είχαν μεγάλη κυκλοφορία, ιδιαίτερα το πρώτο μισό του 2ου αι. π.χ., και βρέθηκαν σε πολλούς «θησαυρούς». Ηταν μια ταραγμένη πολιτικά εποχή, σημαδεμένη κυρίως από τις ρωμαϊκές δολοπλοκίες που δίχασαν τους Ελληνες και έφεραν την ολοκληρωτική καταστροφή της Κορίνθου, το 146 π.χ. Οι εκδόσεις της Συμπολιτείας δεν εμπόδισαν την παράλληλη έκδοση νομισμάτων από τις ίδιες τις πόλεις που συμμετείχαν σε αυτή. Στην Ανατολική Ελλάδα οι κοπές του Κοινού των Θεσσαλών κάλυψαν τον 2ο και τον 1ο αι. π.χ. Η πολυπληθής αυτή νομισματοκοπία που περιελάμβανε αργυρά και χάλκινα νομίσματα διήρκεσε ως και την περίοδο του Αυγούστου (27 π.χ. - 14 μ.χ.). Οι εκδόσεις αυτές ήταν και οι τελευταίες ελληνικές ομοσπονδιακές κοπές. Χαρακτηριστικά εικονογραφικά θέματα της θεσσαλικής νομισματοκοπίας του Κοινού είναι οι κεφαλές του Δία, του Απόλλωνα και της Αθηνάς στην πρόσθια όψη και στην πίσω πλευρά ο αγαλματικός τύπος της Ιτωνίας Αθηνάς και οι ξακουστοί θεσσαλικοί ίπποι. Τελειώνοντας θα ήθελα να ευχηθώ ότι, αν και το κοινό νόμισμα της Ευρωπαϊκής Ενωσης δεν έχει τη λάμψη και την καλλιτεχνική εκείνων της Δελφικής Αμφικτυονίας και της Χαλκιδικής Συμμαχίας, ας έχει τουλάχιστον μια μεγάλη χρονική διάρκεια, η οποία θα φέρει σταθερότητα και ευημερία στον ευρωπαϊκό χώρο.* * Η κυρία Μάντω Οικονομίδου είναι επίτιμη διευθύντρια του Νομισματικού Μουσείου.
Νομίσματα κοινής αποδοχής από την αρχαιότητα ως σήμερα Η προσπάθεια για ένα ισχυρό κοινό νόμισμα είναι πολύ παλιά. Από την αρχαιότητα ως τη γέννηση του ευρώ τα νομίσματα επιβλήθηκαν με διάφορους τρόπους διαδραματίζοντας αποφασιστικό ρόλο ως ρυθμιστικοί παράγοντες στην οικονομία πολλών λαών Ι. ΤΟΥΡΑΤΣΟΓΛΟΥ Η γένεση του κερματόμορφου νομίσματος στην περιοχή της Λυδίας και της Ιωνίας κατά τα μέσα του 7ου αι. π.χ. και η μετέπειτα επικράτηση και ευρεία διάδοσή του στον μεσογειακό χώρο, κυρίως μέσω των ελληνικών νομισματοκοπιών, οδήγησαν σταδιακά στην εμφάνιση μιας αρχικά λανθάνουσας ανάγκης, που στη συνέχεια αποτέλεσε στόχο διαφόρων φορέων εξουσίας: η ύπαρξη και κατίσχυση ενός κοινού νομίσματος σε έναν περιορισμένο ή ευρύτερο χώρο πρόβαλε ως ένα αναγκαίο μέσο για τη δημιουργία μιας ενοποιημένης οικονομίας με όλες τις περαιτέρω συνέπειες. Τα νομίσματα, εκτός από τη βασική ιδιότητά τους ως μέσο οικονομικών συναλλαγών, αποτέλεσαν πάντα φορείς διοικητικής εξουσίας, πολιτικής προπαγάνδας, θρησκευτικών συμβολισμών, ενεπίγραφων μηνυμάτων, συλλογικών πεποιθήσεων, ιδεών και επιδιώξεων, κοινών παραδόσεων και εθίμων, σημαντικών καλλιτεχνικών ρευμάτων κτλ. Κατά τη διάρκεια της μακράς νομισματικής ιστορίας από την αρχαιότητα ως σήμερα κατά περιόδους υπήρξαν αρκετές προσπάθειες από διάφορες πόλεις και κράτη να σχηματίσουν ομοσπονδίες ή συμμαχίες συνήθως περιφερειακού χαρακτήρα και περιορισμένης επίδρασης με κοινές επιδιώξεις (κατά περίπτωση), κοινούς θεσμούς, κοινές πολιτικές πρακτικές και κοινή νομισματοκοπία. Σε ένα ανάλογο πλαίσιο, άλλα νομίσματα επιβλήθηκαν με διάφορους τρόπους (εμπορική δραστηριότητα, ίδρυση αποικιών, κατακτήσεις κτλ.) και έγιναν ευρέως αποδεκτά στον αρχαίο και στον μεσαιωνικό κόσμο, διαδραματίζοντας αποφασιστικό ρόλο ως ρυθμιστικοί παράγοντες στην οικονομία
πολλών λαών και εκφράζοντας με αυτόν τον τρόπο μια άλλου είδους κοινή θέληση για νομισματική ομοιομορφία. Η ιδέα της συναλλαγής Από τις παραπάνω επιγραμματικές παρατηρήσεις είναι προφανές ότι η ιδέα για ένα μοναδικό, κοινό χρηματικό μέσο συναλλαγής είναι πολύ παλιά. Ουσιαστικά η ιδέα αυτή πηγάζει από τις προσπάθειες διαφόρων κοινωνιών κατά τη διάρκεια της αρχαιότητας και του Μεσαίωνα να επιτύχουν τον προαναφερθέντα στόχο. Ως απαρχή αυτών των προσπαθειών μπορούν να θεωρηθούν οι νομισματοκοπίες τριών σημαντικών ελληνικών πόλεων-κρατών: της Αίγινας, των Αθηνών και της Κορίνθου. Αυτές οι τρεις πόλεις διείσδυσαν πολιτικά, οικονομικά και πολιτιστικά τόσο στην Εγγύς Ανατολή όσο και στη Δυτική Μεσόγειο μέσω του εμπορίου ή στην περίπτωση της Κορίνθου κυρίως μέσω των αποικιών που ίδρυσε. Αργότερα ο Φίλιππος Β' της Μακεδονίας καθιέρωσε μια ισχυρή νομισματοκοπία που διαδόθηκε ιδιαίτερα κυρίως στον χώρο της Χερσονήσου του Αίμου, ενώ ο γιος του, ο Μέγας Αλέξανδρος, δημιουργώντας ένα αχανές κράτος που εκτεινόταν σε τρεις ηπείρους, επέβαλε ταυτόχρονα ένα σχεδόν πανομοιότυπο νομισματικό σύστημα από τα Καρπάθια όρη ως τον Ινδό ποταμό. Νομίσματα με το όνομα και τους τύπους του μακεδόνος βασιλέως συνέχισαν να κόβονται για πάνω από δύο αιώνες μετά τον θάνατό του από πάμπολλες εκδίδουσες αρχές, ως το κατ' εξοχήν διεθνές μέσο συναλλαγής της ελληνιστικής εποχής. Δείγμα της δημοτικότητας ορισμένων από τις ισχυρές ελληνικές νομισματοκοπίες της αρχαιότητας αποτελούν και οι απομιμήσεις τους που εκδόθηκαν, κατά κόρον ενίοτε, από άλλους λαούς σε γειτνιάζουσες περιοχές (Θράκες, Κέλτες, Αραβες κ.ά.). Οι νομισματικές εκδόσεις των κοινών της αρχαιότητας εξέφραζαν κατά πάγιο τρόπο τα κοινά εθνικά στοιχεία που αποτελούσαν και τη βάση συνήθως των οργανισμών αυτών. Παρά τις έντονες προσπάθειες ορισμένων ομοσπονδιών, ιδιαίτερα κατά την ελληνιστική περίοδο (Αιτωλική Συμπολιτεία, Αχαϊκή Συμπολιτεία), η δύναμη και η σφαίρα επιρροής των ομοσπονδιακών κρατών και των νομισματοκοπιών τους αντίστοιχα παρέμειναν τελικά μικρής εμβέλειας. Ο χρυσός σόλιδος Οι σταδιακά μεθοδευμένες ενέργειες της Ρώμης, ως νέας ανερχόμενης δύναμης, να ελέγξει τη νομισματική παραγωγή και κυκλοφορία στον ευρύτερο ζωτικό της χώρο, αποδείχθηκαν επιτυχείς, υπακούοντας σε μια βαθύτερη νομοτέλεια. Η ρωμαϊκή δημοκρατία χρησιμοποίησε αρχικά κατά τόπους, ιδίως στην ελληνιστική Ανατολή, τις ήδη υπάρχουσες νομισματικές δομές, προτού προχωρήσει τελικά στη διεθνοποίηση του δηναρίου. Ο εικονογραφικός πλουραλισμός και η υπό έλεγχο εκδοτική πανσπερμία (κυρίως στην Ανατολική Μεσόγειο) επιβίωσαν κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους, για να εκλείψουν στο πλαίσιο μιας μεγάλης κρίσης κατά τον 3ο αι. μ.χ. Στο τέλος αυτού του αιώνα η Ρωμαϊκή Τετραρχία εγκαθίδρυσε ένα νέο, συνεκτικότερο, σύστημα διοίκησης του κράτους, στο πλαίσιο του οποίου επέβαλε ένα νομισματικό σύστημα ομοιόμορφο για όλους τους υπηκόους. Η συγκεντρωτικότητα θριάμβευσε με την ανάδειξη του Μεγάλου Κωνσταντίνου ως μόνου αυτοκράτορα όπως είναι γνωστό, η μονοκρατορία του συνδέεται με τη μεταφορά της πρωτεύουσας στο Βυζάντιο και τη θεμελίωση μιας νέας χιλιόχρονης, όπως αποδείχθηκε αυτοκρατορίας. Διόλου τυχαία το νόμισμα που εισήγαγε ο Μέγας Κωνσταντίνος, ο χρυσός σόλιδος, επικράτησε στη διεθνή οικονομικοπολιτική σκηνή για περισσότερο από 700 χρόνια, δίνοντας στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία απίστευτη ισχύ σε πλούτο αλλά και σε αίγλη. Ως απαράμιλλο μέσο συναλλαγής, υποστηριζόμενο από μια προβαλλόμενη ως αδιαμφισβήτητη κεντρική εξουσία με αμέτρητο δυναμικό, το βυζαντινό
νόμισμα γνώρισε πληθώρα απομιμήσεων από διάφορους περιφερειακούς λαούς (Γότθοι, Φράγκοι, Λομβαρδοί, Αραβες, Σκανδιναβοί, Νορμανδοί, Τουρκομανοί, Βούλγαροι, Σέρβοι κ.ά.), σε μια προσπάθεια οικειοποίησης όχι μόνο της αγοραστικής δύναμής του αλλά και της φερεγγυότητας της αρχής που συμβόλιζε. «Επιστροφή στο μέλλον» Κατά τον ύστερο Μεσαίωνα, οπότε η ισχύς του Βυζαντίου φθίνει, άλλες οικονομικές δυνάμεις έρχονται στο προσκήνιο. Στην Ανατολική Μεσόγειο τις συναλλαγές σε μεγάλο βαθμό ελέγχουν με τα νομίσματά τους σημαντικές ιταλικές πόλεις, όπως η Φλωρεντία, η Γένουα και κατ' εξοχήν η Βενετία (14ος-17ος αι. μ.χ.). Η Χανσεατική Ενωση, στην οποία τον πρώτο ρόλο είχε το γερμανικό λιμάνι της Λυβέκης (Lubeck), είναι μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα περίπτωση στον βορειοευρωπαϊκό χώρο, όπου μια σειρά πόλεων προχωρεί στην ίδρυση μιας νομισματικής ένωσης, με κοινό νόμισμα το witten, για την προώθηση των συναλλαγών ενός εμπορικού δικτύου (14ος-16ος αι. μ.χ.). Κατά τους νεότερους χρόνους, στο πολύχρωμο μωσαϊκό των οικονομικοπολιτικών φαινομένων, έλαμψαν ιδιαίτερα περιπτώσεις νομισμάτων εύρωστων ή ανερχομένων κρατών που διεθνοποιήθηκαν χρησιμοποιούμενα κυρίως σε παγκόσμιας εμβέλειας εμπορικές συναλλαγές, όπως τα ισπανικά χρυσά escudos και αργυρά reales (τόσο του ιβηρικού βασιλείου όσο και των υπερπόντιων κτήσεων), το thaler της Μαρίας Θηρεσίας (της πολυεθνικής Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας), η βρετανική λίρα (της κραταιάς, πάλαι ποτέ, αποικιοκρατικής δύναμης) και πρόσφατα το δολάριο των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής (της σύγχρονης, ομοσπονδιακής υπερδύναμης). Μια άλλη προσπάθεια για οικονομική ομοιομορφία έγινε με κέντρο (κυρίως) την Ευρώπη και άξονα το γαλλικό φράγκο: η Λατινική Νομισματική Ενωση (1865-1925), ως έναν βαθμό, μπορεί να θεωρηθεί προάγγελος της ευρωπαϊκής ενοποίησης που επιχειρείται στα τέλη του 20ού αιώνα. Στις ημέρες μας η μετάβαση στην τρίτη χιλιετία μ.χ. σημαδεύεται από τη γέννηση του ευρώ, του κοινού νομίσματος της υπό σύμπηξη Ευρωπαϊκής Ενωσης, με μεγάλες προσδοκίες ως προς τη συμβολή του στην εγκαθίδρυση ενός επιτυχημένου ομοσπονδιακού μορφώματος που ευαγγελίζεται ένα καλύτερο, κοινό αύριο για τους κατοίκους της Παλαιάς Ηπείρου. Η Ευρώπη, αντλώντας από το βαθύ πηγάδι της παράδοσής της, «επιστρέφει στο μέλλον». * * Ο κ. Ιωάννης Τουράτσογλου είναι διδάκτωρ Αρχαίας Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Saarland, προϊστάμενος του Νομισματικού Μουσείου Αθηνών.
Τα διεθνή νομίσματα Στις αρχές του 6ου αιώνα π.χ., λίγες δεκαετίες μετά τη γένεση του κερματόμορφου νομίσματος στην περιοχή της Λυδίας ή της Ιωνίας, οι Αιγινήτες πρώτοι από όλες τις ελληνικές πόλεις έκοψαν το δικό τους νόμισμα. Το παράδειγμά τους ακολούθησε η Αθήνα και στη συνέχεια η Κόρινθος ΗΩ ΤΣΟΥΡΤΗ Οι χελώνες της Αίγινας, μαζί με τις γλαύκες της Αθήνας και τους πώλους της Κορίνθου απετέλεσαν τα τρία διεθνή νομίσματα της αρχαιότητας. Η Αίγινα και η Αθήνα κυριάρχησαν οικονομικά, πολιτικά και πολιτιστικά στην Εγγύς Ανατολή και στη Δυτική Μεσόγειο, ενώ η Κόρινθος επιβλήθηκε κυρίως μέσω των πολλών αποικιών της, τις οποίες υποχρέωσε να χρησιμοποιούν τον κορινθιακό τύπο νομίσματος στη ΝΔ Ελλάδα, στη Νότια Ιταλία και Σικελία. Αίγινα Η μορφολογία του εδάφους της, νησί με ψηλά βουνά και περιορισμένη καλλιεργήσιμη γη, στον μυχό του Πειραϊκού Κόλπου, έστρεψε από νωρίς τους κατοίκους της στη θάλασσα προκειμένου να κερδίσουν τη ζωή τους. Τα αιγινητικά πλοία, τα οποία ταξίδεψαν σε όλο το πλάτος και το μήκος της Μεσογείου μεταφέροντας εμπορεύματα, προσπόρισαν πλούτο και δύναμη στο νησί. Ο αρχαϊκός αιγινητικός στατήρας με την παράσταση της θαλάσσιας χελώνας, χρονολογείται γύρω στο 570 π.χ. Οι γνωστές από τις πηγές χελώνες κόπηκαν σε μεγάλες ποσότητες και κυκλοφόρησαν ευρύτατα τόσο στον ελλαδικό χώρο, στη Θεσσαλία, Βοιωτία, Πελοπόννησο, Κυκλάδες, Κρήτη, όσο και στην Ανατολή, όπως προκύπτει από τη μαρτυρία των «θησαυρών». Η παράσταση της θαλάσσιας χελώνας πιθανότατα σχετίζεται, όπως και η Αφαία, με μια μεσογειακή θεότητα που είχε προηγηθεί του κλασικού ελληνικού πανθέου. Η αιγινητική δραχμή εκαλείτο από τους Αθηναίους παχεία δραχμή, εφόσον ο αιγινητικός σταθμητικός κανόνας ήταν βαρύτερος από τον αθηναϊκό. Τόπος προέλευσης του αργύρου, της πρώτης ύλης, για την κοπή των στατήρων αυτών πρέπει να υπήρξε η Σίφνος, τα μεταλλεία αργύρου της οποίας βρίσκονταν στο μεγαλύτερο στάδιο παραγωγής κατά τον 6ο αι. π.χ.
Μετά τους Περσικούς Πολέμους (γύρω στο 480 π.χ.) η παραγωγή του νομισματοκοπείου της Αίγινας μειώνεται σε σύγκριση με εκείνη του προηγούμενου αιώνα, καθώς τη θέση του αιγινητικού νομίσματος στην κυκλοφορία καταλαμβάνει αυτό της Αθήνας. Στα χρόνια που ακολούθησαν η επεκτατική πολιτική της Αθήνας περιορίζει την κυριαρχία της Αίγινας στη θάλασσα, οι κάτοικοι της οποίας τελικά γίνονται φόρου υποτελής (457 π.χ.) στους Αθηναίους. Η μετάβαση του τύπου από τη θαλάσσια στη χερσαία χελώνα έλαβε χώρα πριν από τον Πελοποννησιακό Πόλεμο (431 π.χ.) και προτού εκδιωχθούν οι Αιγινήτες από το νησί τους. Ισως η αλλαγή αυτή σηματοδοτεί το γεγονός ότι η Αίγινα έχασε τότε τη θαλασσοκρατορία της, όπως πολλοί μελετητές πιστεύουν, ή πρόκειται απλώς για νομισματική αλλαγή οικονομικής φύσεως. Αθήναι Τα πρώτα νομίσματα που αποδίδονται στο νομισματοκοπείο των Αθηνών είναι τα Wappenmunzen, τα λεγόμενα εραλδικά νομίσματα, τα οποία ονομάστηκαν έτσι γιατί πιστεύεται ότι συνδέονται με τα εμβλήματα σημαντικών οικογενειών. Η κυκλοφορία των πρώτων αυτών σειρών, που χρονολογούνται στην εποχή του Πεισίστρατου, είναι περιορισμένη και δεν υπερβαίνει τα στενά γεωγραφικά όρια της πόλης, αντικατοπτρίζοντας την εσωστρεφή πολιτική της τυραννίας. Στο τέλος του 6ου αι. π.χ. οι κοπές αυτές εγκαταλείπονται και τη θέση τους παίρνουν τα τετράδραχμα με την κεφαλή της Παρθένου Αθηνάς στην πρόσθια όψη και τη γλαύκα, το ιερό σύμβολο της θεάς, στην οπίσθια, οι γνωστές από τις πηγές γλαύκες. Είναι η εποχή που η Αθήνα με την επικράτηση του δημοκρατικού πολιτεύματος του Κλεισθένη αναπτύσσεται οικονομικά και πολιτιστικά για να εξελιχθεί σε οικουμενική δύναμη μετά το τέλος των Περσικών Πολέμων. Ο εικονογραφικός αυτός τύπος (κεφαλή της Παρθένου Αθηνάς και γλαύκα) θα παραμείνει, διαφοροποιούμενος στυλιστικά ανάλογα με τις επιταγές της εποχής, ως το τέλος της κλασικής αρχαιότητας. Για πέντε αιώνες, από το τέλος του 6ου αι. π.χ. ως τα μέσα σχεδόν του 1ου αι. π.χ., οι γλαύκες θα γνωρίσουν πρωτοφανή διάδοση. Θα κυκλοφορήσουν σε Ανατολή και Δύση και θα παίξουν έναν σημαντικό ρόλο στην οικονομία του αρχαίου κόσμου, έναν ρόλο πρωτοπόρο, αντάξιο της ένδοξης και πλούσιας πόλης που τα έκοψε, της πόλης της Παλλάδος. Μετά τη νικηφόρα έκβαση των Μηδικών Πολέμων και τη μεταφορά του ταμείου της Αθηναϊκής Συμμαχίας από τη Δήλο (454 π.χ.), η Αθήνα θα εκδώσει με τον άργυρο του Λαυρίου πλήθος νομίσματα, προκειμένου να καλύψει τις δαπάνες των λαμπρών οικοδομημάτων με τα οποία διακόσμησε ο Περικλής την Ακρόπολη. Το κλαδί ελιάς που στεφανώνει το κράνος της Αθηνάς στις κοπές του 5ου αι. π.χ. σηματοδοτεί ίσως τη συμβολή της θεάς στη νίκη κατά των Περσών, ενώ η μήνη (μισοφέγγαρο) στην πίσω όψη πιθανότατα αναφέρεται στον νυχτόβιο χαρακτήρα της γλαύκας. Μετά την ατυχή έκβαση της Σικελικής Εκστρατείας (404 π.χ.) και την εξάντληση των κοιτασμάτων του Λαυρίου, η πόλη θα αναγκαστεί να κυκλοφορήσει υπόχαλκα τετράδραχμα (χάλκινη ψίχα με επένδυση αργύρου), τα πονηρά χαλκία του Αριστοφάνη. Τα τετράδραχμα του 4ου και 3ου αι. π.χ., κοπές βιαστικές με παχύ πέταλο και ακανόνιστο σχήμα, τα ονομαζόμενα κούτσουρα, θα ταξιδέψουν στην Ανατολή ως τον Ινδό ποταμό ακολουθώντας αυτά του Αλεξάνδρου Γ'.
Ο 2ος αιώνας, ακολουθώντας το πνεύμα της εποχής, σηματοδοτεί μια ανανέωση στις αθηναϊκές κοπές. Τα τετράδραχμα της νέας αυτής τεχνοτροπίας, που χαράσσονται σε λεπτά και πεπλατυσμένα πέταλα, οι γνωστοί από τις επιγραφές στεφανηφόροι, θα κυκλοφορήσουν ευρύτατα, σύμφωνα με τη μαρτυρία των «θησαυρών» ως το 40 π.χ., οπότε σταματούν να κόβονται. Τη θέση τους θα πάρουν στην οικονομία του αρχαίου κόσμου τα ρωμαϊκά δηνάρια. Κόρινθος Η γεωγραφική θέση της, πλησίον του ομώνυμου Ισθμού, που ενώνει την Πελοπόννησο με την κυρίως Ελλάδα, υπήρξε μοναδική, τόσο για τις θαλάσσιες διαδρομές από την Ανατολή στη Δύση όσο και για τις χερσαίες από τον Νότο στον Βορρά. Από τον 8ο αι. π.χ. ίδρυσε αποικίες στις Συρακούσες και στην Κέρκυρα και κατά τον 7ο αι. π.χ. έναν αριθμό αποικιών στη ΒΔ Ελλάδα, στη Λευκάδα, στην Αμβρακία, στο Δυρράχιο, στην Απολλωνία κ.α. Τα αρχαϊκά νομίσματα της Κορίνθου χρονολογούνται στο δεύτερο τέταρτο του 6ου αι. π.χ., αμέσως μετά από αυτά της Αίγινας και σχεδόν την ίδια εποχή με τα Wappenmunzen των Αθηνών. Οι αρχαϊκοί στατήρες της απεικονίζουν στην εμπρόσθια όψη τον Πήγασο, το πτερωτό άλογο που εξημέρωσε ο Βελλεροφόντης με τη βοήθεια της Αθηνάς. Στην πίσω όψη χαράσσεται ένα έγκοιλο τετράγωνο. Η κεφαλή της Χαλινίτιδος Αθηνάς εμφανίζεται ως οπισθότυπος στις κοπές του 515 π.χ. Ο τύπος αυτός (πήγασος και κεφαλή Αθηνάς) θα παραμείνει αμετάβλητος για δύο αιώνες, από το τέλος του 6ου αι. π.χ. ως το τέλος του 4ου αι. π.χ. Το koppa, το αρχαϊκό αρχικό γράμμα του εθνικού ονόματος της πόλης, συνοδεύει όλες τις κοπές της. Οι κορινθιακές αποικίες παρέμειναν ασυνήθιστα εξαρτώμενες από την Κόρινθο στον τομέα της νομισματοκοπίας. Τα νομίσματα των αποικιών διαφέρουν από αυτά της Κορίνθου μόνο ως προς την αντικατάσταση του koppa από το αρχικό γράμμα του εθνικού ονόματος της αποικίας, όπως Λ για τη Λευκάδα, Α για την Αμβρακία, Δ για το Δυρράχιο, Θ για το Θύρρειο κτλ. Στον 4ο αι. π.χ. τα νομίσματα αυτά κυκλοφόρησαν ευρύτατα τόσο στη ΒΔ Ελλάδα όσο και στη Ν. Ιταλία και στη Σικελία. * * Η κυρία Ηώ Τσούρτη είναι αρχαιολόγος - νομισματολόγος και εργάζεται στο Νομισματικό Μουσείο.
Το ενιαίο σύστημα της Ρωμαϊκής Τετραρχίας Με την κοπή νομισμάτων τα οποία ήταν κοινά, αποδεκτά δηλαδή στις συναλλαγές όλων των υπηκόων, οι ηγεμόνες της Ρωμαϊκής Τετραρχίας κατάφεραν να αντιμετωπίσουν τις αυξημένες ανάγκες της τεράστιας αυτοκρατορίας ΕΥΤΕΡΠΗ ΡΑΛΛΗ-ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΥ Κατά το τέλος της 3ης εκατονταετίας μ.χ. της ανθρωπότητας και στις αρχές της 4ης επιχειρήθηκε η δημιουργία ενός ενιαίου νομισματικού συστήματος που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί πρόδρομος της Οικονομικής Νομισματικής Ενωσης που συντελέστηκε και συντελείται στο τέλος της δεύτερης χιλιετίας και στις αρχές της τρίτης. Αυτό συνέβη την περίοδο της Ρωμαϊκής Τετραρχίας (284-313 μ.χ.), ενός καινοτόμου συστήματος διοίκησης της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, που θα αναλυθεί παρακάτω. Η τεράστια έκταση που καταλάμβανε η αυτοκρατορία υποχρέωνε τα νομισματοκοπεία, με πρωτεύον αυτό της Ρώμης, να κόβουν πολύ μεγάλες ποσότητες νομισμάτων. Εχει υπολογιστεί ότι ο προϋπολογισμός κατά τον 2ο αι. μ.χ. ήταν περίπου 225 εκατ. αργυρά δηνάρια, δηλαδή 9 εκατ. χρυσοί aurei. Τα 3/4 αυτού του προϋπολογισμού προορίζονταν για τη μισθοδοσία του στρατού, που αριθμούσε πάνω από 400.000 άνδρες. Ως τις αρχές του 3ου αι. μ.χ. το ρωμαϊκό αργυρό δηνάριο, λόγω της μεγάλης κυκλοφορίας του, ήταν και πολύ ισχυρό και εύκολα αναγνωρίσιμο σε όλη την Ευρώπη. Ηταν τόσο ισχυρό ώστε πολλές περιοχές της Βόρειας Ευρώπης, μεταξύ των οποίων και η Βρετανία, έκοψαν νομίσματα που μιμούνταν τα ρωμαϊκά, προτού καν καταληφθούν από τους Ρωμαίους. Πληθωρισμός και μεταρρύθμιση Από τα μέσα του 3ου αι. η αυτοκρατορία κλονιζόταν από συνεχείς απειλές των συνόρων της και από εσωτερικά προβλήματα σφετερισμού της εξουσίας στις επαρχίες. Στον νομισματικό τομέα η εξάντληση των αποθεμάτων αργύρου οδήγησε σε άνοδο του πληθωρισμού. Η προσπάθεια για ενότητα και σταθερότητα ξεκίνησε από τον αυτοκράτορα Αυρηλιανό (270-275 μ.χ.). Το κύριο νόμισμα της εποχής, ο αντωνινιανός (antoninianus: επάργυρο νόμισμα από κράμα αργύρου και χαλκού), ύστερα από συνεχείς υποτιμήσεις, αντικαταστάθηκε από τον βελτιωμένο αυρηλιανιανό (aurelianianus: νόμισμα ιδίου τύπου με περιεκτικότητα αργύρου 5%). Παράλληλα ο αυτοκράτορας Αυρηλιανός αύξησε τον αριθμό των νομισματοκοπείων σε οκτώ. Εκτός από τα νομισματοκοπεία της Τριπόλεως και του Λονδίνου, κάνουν την εμφάνισή τους τα νέα νομισματοκοπεία της Ακυληίας στην
Ιταλία, της Καρχηδόνος στη Βόρεια Αφρική, της Νικομήδειας στην Ασία, της Αλεξάνδρειας στην Αίγυπτο και από το 298 μ.χ. και εξής της Θεσσαλονίκης και της Σερδικής, στη Χερσόνησο του Αίμου (σημερινά Βαλκάνια). Αυτά τα μέτρα αποκατέστησαν και την αξιοπιστία του aureus, του χρυσού δηλαδή νομίσματος που χρησιμοποιούνταν για τη διακίνηση ποσών μεγάλης χρηματικής αξίας. Δυστυχώς όμως τα μέτρα αυτά δεν μπόρεσαν να συγκρατήσουν τον πληθωρισμό, με αποτέλεσμα να μην επαρκούν. Η μεγάλη μεταρρύθμιση συντελέστηκε από τον αυτοκράτορα Διοκλητιανό (284-305 μ.χ.), όχι μόνο στην οικονομική αλλά και στη διοικητική και στρατιωτική πολιτική που ακολούθησε. Επρεπε να βρει έναν τρόπο ώστε να ελέγχονται όλα τα σημεία της αυτοκρατορίας και παράλληλα να μη δημιουργούνται προβλήματα από την αναγκαστική απουσία του αυτοκράτορα από τη Ρώμη, λόγω των αναγκών που προέκυπταν μακριά από την πρωτεύουσα. Ο Διοκλητιανός οραματίστηκε και πραγματοποίησε την ιδέα της διοίκησης της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας με «συναυτοκράτορες», ορίζοντας από έναν αύγουστο και έναν καίσαρα για τα δύο τμήματά της, το ανατολικό και το δυτικό. Ετσι το 293 μ.χ. εγκαθιδρύθηκε η Πρώτη Τετραρχία με αυγούστους τον Διοκλητιανό και τον Μαξιμιανό και καίσαρες τον Γαλέριο και τον Κωνστάντιο Χλωρό. Ταυτόχρονα ο Διοκλητιανός προχώρησε σε μια σειρά μέτρα με μακροπρόθεσμη εμβέλεια, όπως τον καθορισμό ανώτατων τιμών (Εδικτον περί των Τιμών, 301 μ.χ.). Η μεταρρύθμιση αντικατοπτρίστηκε και στο νομισματικό σύστημα με τη δημιουργία ενός ενιαίου δικτύου 15 νομισματοκοπείων, τα οποία στο πλαίσιο της κοινής νομισματικής πολιτικής εγγυώντο την κοπή νομισμάτων με κοινές προδιαγραφές (υποδιαιρέσεις, εικονογραφικούς τύπους, διάμετρο, βάρος, ποιότητα μετάλλου). Η τακτική δε αναγραφής των αρχικών των νομισματοκοπείων και των συμβόλων των εργαστηρίων τους είχε γίνει υποχρεωτική. Το σύστημα κλονίζεται Ο aureus συνεχίζεται να κόβεται με αυξημένο βάρος, ενώ για πρώτη φορά έπειτα από πολύ καιρό κόβονται ένα αμιγώς αργυρό νόμισμα, ο argenteus, και ένα καινούργιο επάργυρο νόμισμα, ο nummus, ο οποίος αντικατέστησε τον αντωνινιανό και αποτέλεσε τη βάση του μεταγενέστερου βυζαντινού φόλλεως (τέλη 5ου αι. μ.χ.). Τον σπουδαιότερο ρόλο πάντως τον έπαιζαν οι nummi, αφού χρησιμοποιούνταν στις καθημερινές συναλλαγές. Η προσωρινή σταθερότητα αντανακλάται στα πορτρέτα των τετραρχών που κοσμούν τις πρόσθιες όψεις των νομισμάτων, ενώ η προπαγάνδα υποβοηθείται και από την επανάληψη των ίδιων τύπων στις οπίσθιες όψεις, κηρύσσοντας μηνύματα σχετικά με την Ευσέβεια (Pietas Aug), την Πρόνοια (Providentia Aug), την Ομόνοια (Concordia Militum) ή το Πνεύμα του Ρωμαϊκού Λαού (Genio Populi Romani). Στα 305 μ.χ. ο Διοκλητιανός και ο Μαξιμιανός παραιτήθηκαν, γεγονός που κλόνισε το νέο σύστημα. Ωστόσο κατά τη Δεύτερη και την Τρίτη Τετραρχία (305-313 μ.χ.), κατά τις οποίες όμως οι εσωτερικές διενέξεις και οι προσωπικές φιλοδοξίες διέσπασαν την ενότητα και οδήγησαν σε γενικευμένη εμφύλια σύρραξη, τηρήθηκε το ίδιο σύστημα. Ο argenteus περιορίστηκε σταδιακά και ως το 313 μ.χ. σταμάτησε να κόβεται. Ο nummus διατήρησε ως έναν βαθμό την ομοιομορφία και ομοιογένεια που είχε κατά την Πρώτη Τετραρχία, οι μεγάλες όμως ποσότητες κοπής του οδήγησαν στη σταδιακή, μακροπρόθεσμα ανεξέλεγκτη, υποβάθμισή του. Αλλη μία σημαντική αλλαγή συντελέστηκε με την αντικατάσταση του χρυσού aureus από τον χρυσό σόλιδο (solidus), που ήταν ελαφρύτερος από τον πρώτο και με εκκίνηση το 309/310 μ.χ. σηματοδότησε την αρχή μιας νομισματοκοπίας που διήρκεσε περίπου 650 χρόνια και χαρακτηρίστηκε «δολάριο του Μεσαίωνα».
Ο σόλιδος του Κωνσταντίνου Α Με την κοπή του σόλιδου από τον Κωνσταντίνο Α ή Μέγα Κωνσταντίνο συνδέθηκαν μια σειρά σημαντικά γεγονότα και μεγάλες αποφάσεις που οδήγησαν και πάλι στη σταθερότητα. Ο Κωνσταντίνος κατάφερε να επικρατήσει των αντιπάλων του και το 324 μ.χ. ανακηρύχθηκε μοναδικός ηγεμόνας της αυτοκρατορίας, συγκεντρώνοντας όλες τις εξουσίες στα χέρια του. Προσεταιρίστηκε τους οπαδούς της νέας θρησκείας του χριστιανισμού, τον οποίο ασπάστηκε, και μετέφερε την πρωτεύουσα του κράτους από τη Ρώμη στο Βυζάντιο, δίνοντάς της μάλιστα το όνομά του, Κωνσταντινούπολη. Εκτός από την παγίωση του σόλιδου ο Κωνσταντίνος Α ήταν υπεύθυνος για την κοπή χρυσών και αργυρών υποδιαιρέσεων, του σημισσίου (semissis: 1/2 του σολίδου) και του αργυρού κερατίου (siliqua: 1/24 του σολίδου), που μαζί με τον χάλκινο «φόλλι» αποτέλεσαν ένα ισχυρό και σταθερό αλλά κυρίως ενιαίο νομισματικό σύστημα. Ο ιστορικός που ερευνά τα αρχεία του παρελθόντος θα διαπιστώσει ότι η προσπάθεια για την καθιέρωση κοινής νομισματικής πολιτικής και κυκλοφορίας κοινού νομίσματος δεν αποτελεί εφεύρεση των κρατών της Ευρωπαϊκής Ενωσης ούτε των ρωμαίων αυτοκρατόρων. Η τακτική αυτή είναι βαθιά ριζωμένη στις προσπάθειες των ελλήνων προγόνων μας, με τη δημιουργία «κοινών», ήδη από τα τέλη του 6ου αι. π.χ. * * Η κυρία Ευτέρπη Ράλλη-Φωτοπούλου είναι αρχαιολόγος και εργάζεται στο Νομισματικό Μουσείο Αθηνών.
Η δραχμή στη Λατινική Νομισματική Ενωση Η δημιουργία Νομισματικής Ενωσης στην Ευρώπη του 19ου αιώνα σχεδιάστηκε για τους ίδιους λόγους που στην αυγή της νέας χιλιετίας υιοθετείται το ευρώ. Αν και οι διαφορές με την Ευρωπαϊκή Νομισματική Ενωση είναι σημαντικές ο στόχος ήταν κοινός: «η δημιουργία μιας λίμνης νομισματικής σταθερότητας στη μέση ενός ταραγμένου ωκεανού» ΣΟΦΙΑ ΛΑΖΑΡΕΤΟΥ Πυλώνες κάθε κρατικής οντότητας από την εποχή της Αναγέννησης, δηλαδή από την εποχή που δημιουργήθηκε το εθνικό αστικό κράτος όπως το εννοούμε σήμερα, είναι ο στρατός και το νόμισμα. Δώδεκα ευρωπαϊκές χώρες αποδέχθηκαν τον Φεβρουάριο του 1992, με τη Συνθήκη του Μάαστριχτ, να εκχωρήσουν το κυριαρχικό δικαίωμα του εκδοτικού προνομίου και την αυτονομία στην άσκηση εθνικής νομισματικής πολιτικής, σε όφελος ενός κοινού νομίσματος, του ευρώ, που θα επιτελεί τις τρεις βασικές λειτουργίες του χρήματος (μέσο πληρωμών, μονάδα μέτρησης αξιών και μέσο αποθεματοποίησης πλούτου). Το ευρώ γεννήθηκε την 1η Ιανουαρίου 1999 και από την 1η Ιανουαρίου 2002 θα αποτελεί νόμιμο χρήμα (legal tender) στις χώρες της ζώνης του ευρώ. Στη Σύνοδο του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, που έγινε στη Φέιρα της Πορτογαλίας τον Ιούνιο, ελήφθη η απόφαση της πλήρους ένταξης της δραχμής στην οικονομία της ζώνης του ευρώ. Τούτο σημαίνει ότι τον Μάρτιο του 2002 η δραχμή θα αποτελεί πλέον παρελθόν, όπως άλλωστε και τα άλλα εθνικά νομίσματα των χωρών-μελών. Η 28η Φεβρουαρίου 2002 θα είναι η τελευταία ημέρα κυκλοφορίας της δραχμής σε φυσική μορφή. Η νομισματική ενοποίηση της Ευρώπης δεν αποτελεί το μοναδικό εγχείρημα νομισματικής συνεργασίας στην παγκόσμια οικονομική ιστορία. Υπήρξαν πολλές προσπάθειες χωρών, άλλες επιτυχείς και άλλες όχι, να συνδέσουν τα νομίσματά τους με κάποιο πολύτιμο μέταλλο ή με το νόμισμα της πιο ισχυρής οικονομίας στη γεωγραφική περιοχή τους. Η πρόθεση συμμετοχής τους σε μια νομισματική ένωση υπαγορευόταν από την ανάγκη, πρώτον, της μείωσης του συναλλαγματικού κινδύνου στις μεταξύ τους εμπορικές συναλλαγές, δεύτερον, της μείωσης του
πιστωτικού κινδύνου και, τρίτον, της εξασφάλισης αξιοπιστίας στην άσκηση αντιπληθωριστικής πολιτικής. Για την Ελλάδα και τη δραχμή τα διδάγματα του παρελθόντος είναι πολύ σημαντικά. Από την εποχή της δημιουργίας του νεότερου ελληνικού κράτους, οι κυβερνήσεις κατέβαλαν προσπάθειες, πολλές φορές επώδυνες, να παρακολουθήσουν τις διεθνείς νομισματικές εξελίξεις. Και τούτο διότι κατανοούσαν ότι η συμμετοχή μιας φτωχής περιφερειακής χώρας, με ασθενές νόμισμα και υπανάπτυκτη χρηματαγορά, σε μια νομισματική λέσχη ισχυρών οικονομιών, όπως η Λατινική Νομισματική Ενωση (ΛΝΕ) του 19ου αιώνα, βελτίωνε σημαντικά τη διεθνή πιστοληπτική ικανότητα και απέφερε οφέλη σε όρους συναλλαγματικής και νομισματικής σταθερότητας. Αλλά τι ήταν η ΛΝΕ; Για ποιον λόγο δημιουργήθηκε; Γιατί η δραχμή εισήλθε στην Ενωση; Ας πάρουμε την ιστορία από την αρχή. Η δημιουργία της Ένωσης Στην Ευρώπη του 19ου αιώνα δύο χώρες ανταγωνίζονταν μεταξύ τους για πολιτική και οικονομική κυριαρχία, η Μεγάλη Βρετανία και η Γαλλία. Η Μεγάλη Βρετανία από το 1717 ακολουθούσε de facto έναν κανόνα χρυσού. Η Γαλλία είχε υιοθετήσει τον διμεταλλισμό και το 1785 όρισε την αναλογία τιμής χρυσού-αργύρου στο 1:15,5, που παρέμεινε σταθερή ως την έναρξη του Α' Παγκοσμίου Πολέμου. Η κυριαρχία του Ναπολέοντα στην Ευρώπη ανέδειξε το γαλλικό φράγκο σε διεθνές νόμισμα στην περιοχή και κατέδειξε την ανάγκη υιοθέτησης του διμεταλλικού συστήματος της Γαλλίας. Ακόμη και μετά τους ναπολεόντειους χρόνους, η Γαλλία ήταν για τις χώρες του γεωγραφικού της περίγυρου ο κύριος εισαγωγέας των προϊόντων τους και ο βασικός δανειστής τους. Η ΛΝΕ θεωρείται από πολλούς ιστορικό ανάλογο του πρόσφατου εγχειρήματος της Ευρωπαϊκής Νομισματικής Ενωσης. Σχεδιάστηκε για τους ίδιους λόγους που στην αυγή της νέας χιλιετίας υιοθετείται το ευρώ, δηλαδή «τη δημιουργία μιας λίμνης νομισματικής σταθερότητας στη μέση ενός ταραγμένου ωκεανού» (de Cecco 1996, σελ. 56). Ηταν στην ουσία ένα μεταλλικό καθεστώς, στο οποίο τα δύο πολύτιμα μέταλλα, χρυσός και άργυρος, χρησιμοποιούνταν ως numeraire, δηλαδή ως μέτρο προσδιορισμού της αξίας όλων των υπολοίπων νομισμάτων. Το όφελος από τη δημιουργία της ΛΝΕ ήταν ο μετριασμός των διακυμάνσεων στην αγοραία τιμή χρυσού και αργύρου που προκαλούνταν από τις ανακαλύψεις νέων κοιτασμάτων του πολύτιμου μετάλλου. Σημαντικές διαφορές Υφίστανται ωστόσο σημαντικές διαφορές. Πρώτον, η ΛΝΕ ήταν μια λέσχη νομισματικής σταθερότητας στην οποία συμμετείχε ένας εξαιρετικά περιορισμένος αριθμός χωρών με στενούς γεωγραφικούς, ιστορικούς και εμπορικούς δεσμούς. Βασιζόταν στην κυκλοφορία μεταλλικών νομισμάτων και επέβαλε σταθερές ισοτιμίες. Η Ευρωπαϊκή Νομισματική Ενωση αποτελεί μετεξέλιξη μιας ήδη υφιστάμενης κοινής αγοράς 15 χωρών. Δεύτερον, στη ΛΝΕ δεν υπήρχε ένα κοινό νόμισμα που να επιτελεί τις λειτουργίες του χρήματος. Αν και το γαλλικό φράγκο ήταν το διεθνές αποθεματικό μέσο, επιτρεπόταν η παράλληλη κυκλοφορία όλων των εθνικών νομισμάτων στις εγχώριες συναλλαγές. Τρίτον, στη ΛΝΕ δεν υπήρχε μια κεντρική νομισματική αρχή, όπως η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα. Ο έλεγχος της προσφοράς χρήματος παρέμενε στις εθνικές νομισματικές αρχές. Δεν υπήρχε καμία συμφωνία για την έκδοση τραπεζογραμματίων από κάθε χώρα-μέλος. Η μόνη συμφωνία αφορούσε το εκδοτικό προνόμιο νομισμάτων χαμηλών υποδιαιρέσεων (6 φράγκα ανά κάτοικο) και ο μόνος νομισματικός περιορισμός
ήταν το υφιστάμενο απόθεμα σε μεταλλικό. Τέταρτον, σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να θεωρηθεί η ΛΝΕ προθάλαμος για τη δημιουργία πολιτικής ένωσης. Πέμπτον, η συμμετοχή στη ΛΝΕ απαιτούσε νομισματική πειθαρχία, αλλά αυτή δεν επιχειρήθηκε να εξασφαλιστεί μέσω ενός θεσμικού πλαισίου που να επιβάλλει αυστηρά κριτήρια στη δημοσιονομική διαχείριση εκ μέρους είτε των υποψηφίων χωρών (Συνθήκη Μάαστριχτ) είτε των συμμετεχουσών χωρών (Σύμφωνο Σταθερότητας). Οι μεγάλες ανακαλύψεις χρυσού κατά τις δεκαετίες του 1850 και του 1860 μείωσαν την τιμή αγοράς του χρυσού σε σχέση με τον άργυρο, προκαλώντας εισροή χρυσού και εκροή αργύρου. Η εσωτερική αξία των αργυρών νομισμάτων, δηλαδή η τιμή του περιεχόμενου αργύρου, υπερέβαινε την ονομαστική αξία τους. Λιώνονταν λοιπόν για να πουληθούν ως μέταλλο. Η σπανιότητα των αργυρών νομισμάτων προκάλεσε σημαντικές δυσχέρειες στις συναλλαγές. Η Γαλλία, το Βέλγιο, η Ιταλία και η Ελβετία αποφάσισαν να συνεργαστούν για τη διατήρηση του διμεταλλισμού. Στις 23 Δεκεμβρίου 1865 υπεγράφη στο Παρίσι η συνθήκη ίδρυσης της ΛΝΕ. Οι νομισματικές αρχές κάθε χώρας ήταν υποχρεωμένες να εκδίδουν χρυσά και αργυρά νομίσματα ίσου βάρους και βαθμού καθαρότητας στη σταθερή αναλογία 1:15,5. Το γαλλικό φράγκο (αργυρό και χρυσό πεντόφραγκο) αποτέλεσε την κοινή νομισματική μονάδα. Η τράπεζα της Γαλλίας διατηρούσε μεγάλα αποθέματα σε μεταλλικό (κυρίως σε άργυρο), ανταλλάσσοντας κατά το δοκούν τα τραπεζογραμμάτια είτε με χρυσό είτε με άργυρο, και λειτουργούσε ως «δανειστής ύστατης προσφυγής» για τις άλλες κεντρικές τράπεζες. Η έναρξη του Γαλλοπρωσικού Πολέμου (1870-71) σηματοδότησε το τέλος του διμεταλλισμού. Η Γαλλία έχασε τον πόλεμο και η Γερμανία, με την τεράστια πολεμική αποζημίωση σε χρυσό που έλαβε από τη Γαλλία, χρηματοδότησε τη μετάβασή της στον κανόνα χρυσού. Οι μαζικές πωλήσεις αργύρου προκάλεσαν την απότομη υποτίμησή του, απειλώντας με έξαρση του πληθωρισμού τις χώρες σε κανόνα αργύρου. Το 1878 οι χώρες της ΛΝΕ ανέστειλαν οριστικά την κοπή αργυρών νομισμάτων, υιοθετώντας τον κανόνα χρυσού. Η εμπειρία της δραχμής Η Ελλάδα υιοθέτησε τον διμεταλλισμό το 1833 με την εισαγωγή της δραχμής του Οθωνα. Η δραχμή βασιζόταν στο δίστηλο, ένα κατ' εξοχήν αργυρό νόμισμα που χρησιμοποιούνταν στις εμπορικές συναλλαγές των ισπανικών αποικιών της Νότιας Αμερικής με κύριο χαρακτηριστικό την εύκολη παραχάραξή του. Για τη διευκόλυνση των συναλλαγών εξαιτίας της περιορισμένης ποσότητας δραχμών σε κυκλοφορία, επιτρεπόταν διά νόμου η ελεύθερη κυκλοφορία ξένων νομισμάτων. Στην πλειονότητά τους όμως ήταν φθαρμένα, με ονομαστική αξία πολύ μεγαλύτερη από την αγοραστική τους. Το «κακό» νόμισμα γρήγορα έδιωξε την ασημένια δραχμή. Οι κάτοχοί τους τα αντάλλασσαν με δραχμές, τις οποίες στη συνέχεια έλιωναν για να πάρουν το πολύτιμο μέταλλο. Στα μέσα της δεκαετίας του 1860 η Ισπανία εγκατέλειψε το νομισματικό σύστημα του διστήλου. Την ίδια εποχή οι διεθνείς εμπορικές συναλλαγές γίνονταν σε νόμισμα ευθέως μετατρέψιμο σε πολύτιμο μέταλλο σε ορισμένη αναλογία. Οι ελληνικές κυβερνήσεις προσδοκούσαν ότι με την ένταξη της χώρας στη ΛΝΕ θα επιλυόταν το νομισματικό πρόβλημα (Κεχαγιάς, 1875). Πρώτον, η χώρα δεν θα αντιμετώπιζε πλέον σπανιότητα χρήματος, αφού οι εγχώριες συναλλαγές θα διεξάγονταν και σε γαλλικά φράγκα. Δεύτερον, η σύνδεση της δραχμής με το γαλλικό φράγκο σε μια σταθερή τιμή θα μετρίαζε τις συναλλαγματικές διακυμάνσεις και, τρίτον, θα βελτιωνόταν η πρόσβαση στη διεθνή χρηματαγορά του Παρισιού. Με τον νόμο Περί Νομισματικού Συστήματος (Απρίλιος, 1867) η Ελλάδα υπέγραψε τη συμφωνία της ΛΝΕ, αποδεχόμενη την αρχή του διμεταλλισμού και την ταύτιση
της χρυσής δραχμής με το χρυσό γαλλικό φράγκο (ισοτιμία 1:1). Η επιβολή της αναγκαστικής κυκλοφορίας τον Δεκέμβριο του 1868 εν όψει των πολεμικών γεγονότων στην Κρήτη αφενός, και οι ανεπαρκείς εκδόσεις της νέας δραχμής αφετέρου, ανέβαλαν την εφαρμογή του συστήματος της ΛΝΕ. Η μετατρεψιμότητα επανήλθε το 1870 μετά τον τερματισμό των εχθροπραξιών. Η προετοιμασία όμως για τη συμμετοχή στη ΛΝΕ καθυστέρησε. Νέες πολεμικές περιπέτειες με την Τουρκία υποχρέωσαν την Ελλάδα σε μονιμότερη αναστολή της μετατρεψιμότητας της δραχμής. Στο μεταξύ οι διεθνείς νομισματικές συνθήκες άλλαξαν με την κατάρρευση του διμεταλλισμού και τη σύνδεση των χωρών της ΛΝΕ με τον κανόνα χρυσού. Συναλλαγματικές κρίσεις Ωστόσο σε όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα οι κυβερνήσεις κατέβαλαν αξιόπιστες προσπάθειες επαναφοράς της μετατρεψιμότητας με απώτερο σκοπό τη βελτίωση της διεθνούς πιστοληπτικής ικανότητας. Η αντιπληθωριστική πολιτική μετά το τέλος των εχθροπραξιών το 1869 και το 1878, η υποτίμηση της δραχμής το 1882, η ολιγόμηνη (ανεπιτυχής όμως) σύνδεση με τον διεθνή κανόνα χρυσού το 1885, η αποφυγή της νομισματικής χρηματοδότησης των δημοσιονομικών ελλειμμάτων μετά το 1885 και η προσφυγή σε υπέρμετρο εξωτερικό δανεισμό αποτελούν ιστορικές διαπιστώσεις μιας τέτοιας συμπεριφοράς. Υστερα από μια μακρόχρονη περίοδο (πάνω από 40 έτη), κατά τη διάρκεια της οποίας η χώρα είχε την εμπειρία μιας οξείας οικονομικής κρίσης που κορυφώθηκε με την πτώχευση του 1893, γνώρισε εθνικές περιπέτειες με τον πόλεμο του 1897 αλλά και αναγκάστηκε να δεχθεί την επιβολή πειθαρχίας στη δημοσιονομική και νομισματική διαχείριση μέσω της εγκαθίδρυσης του Διεθνούς Ελέγχου το 1898, η δραχμή επέτυχε εν τέλει την ένταξή της στη ΛΝΕ τον Μάρτιο του 1910. Η σύνδεσή της με το γαλλικό φράγκο έγινε στην αρχική ισοτιμία 1:1 (βλ. διάγραμμα), εγκαινιάζοντας τη «χρυσή εποχή» της δραχμής που διακόπηκε όμως βίαια το 1914. Με την έναρξη του Α' Παγκοσμίου Πολέμου τερματίζεται η ειρηνική περίοδος στην Ευρώπη. Η παγκόσμια οικονομία εισήλθε σε μια περίοδο έντονων νομισματικών και συναλλαγματικών κρίσεων που διήρκεσε ως το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. * * Η κυρία Σοφία Λαζαρέτου είναι στέλεχος της Διεύθυνσης Οικονομικών Μελετών στην Τράπεζα της Ελλάδος. Διετέλεσε λέκτορας Διεθνών Νομισματικών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας (1994-1997). Οι απόψεις που παρουσιάζονται στο άρθρο δεν απηχούν κατ' ανάγκην τις απόψεις της Τράπεζας της Ελλάδος.