περιεχόµενα Áíôß ðñïëüãïõ σελ. 6 1 ο µέρος Αναλυτική θεωρία και απαντήσεις των ερωτήσεων του σχολικού βιβλίου Γλώσσα και γλωσσικές ποικιλίες Ι. Τα όρια της γλώσσας σελ. 8 ΙΙ. Ποικιλίες της γλώσσας σελ. 12 ΙΙΙ. Οπτικές της γλώσσας σελ. 31 ΙV. ηµιουργικότητα της γλώσσας σελ. 38 V. Παραγωγή κειµένων σελ. 44 VI. Ειδικές γλώσσες σελ. 54 VII. Οργάνωση του λόγου σελ. 58 VIII. Θέµατα για συζήτηση και Έκφραση - Έκθεση σελ. 72 2 ο µέρος Θεµατικοί κύκλοι (Περίληψη, πλαγιότιτλοι, λεξιλόγιο, απαντήσεις των ερωτήσεων του σχολικού βιβλίου) Η δύναµη της γλώσσας σελ. 83 3 ο µέρος Κριτήριο αξιολόγησης Η γλώσσα κόκαλα δεν έχει σελ. 91
ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Γλώσσα και γλωσσικές ποικιλίες 5 ÃËÙÓÓÁ ÊÁÉ ÃËÙÓÓÉÊÅÓ ÐÏÉÊÉËÉÅÓ Ι. Τα όρια της γλώσσας 1. Η απεραντοσύνη της 2. Η πολυµορφία της 3. Η παντοδυναµία της ΙΙ. Ποικιλίες της γλώσσας 1. Γεωγραφικές γλωσσικές ποικιλίες 2. Κοινωνικές γλωσσικές ποικιλίες ΙΙΙ. Οπτικές της γλώσσας ΙV. ηµιουργικότητα της γλώσσας Οι λειτουργίες της γλώσσας: αναφορική και ποιητική λειτουργία V. Παραγωγή κειµένων VI. Ειδικές γλώσσες VII. Οργάνωση του λόγου 1. Οργάνωση του λόγου και οι ειδικές γλώσσες 2. Οργάνωση του λόγου και η πειθώ 3. Οργάνωση του λόγου και το επιχείρηµα 4. Οργάνωση του λόγου και η αιτιολόγηση 5. Οργάνωση ευρύτερου κειµένου (έκθεσης) µε αιτιολόγηση VIIΙ. Θέµατα για συζήτηση και Έκφραση-Έκθεση Η γλωσσοµάθεια και η χρησιµότητά της Τη γλώσσα µού έδωσαν ελληνική. Μονάχη έγνοια η γλώσσα µου, στις αµµουδιές του Οµήρου. Μονάχη έγνοια η γλώσσα µου, µε τα πρώτα όξα σοι. Μονάχη έγνοια η γλώσσα µου, µε τα πρώτα λόγια του Ύµνου. (Ο.Ελύτης, από τον Θ Ψαλµό των Παθών στο Άξιον Εστί )
6 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Γλώσσα και γλωσσικές ποικιλίες Áíôß ðñïëüãïõ Η λέξη βυθίζεται στο παρελθόν Η γλώσσα, ως σύστηµα σηµείων ΧΑΝΕΤΑΙ ΣΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ. Ως ε- ναρκτήριο σηµείο µπορούµε να εκλάβουµε τη µη λεκτική επικοινωνία. Ακολουθεί η ανάπτυξη εκ µέρους του ανθρώπου φθόγγων (ήχων), φωνη- µάτων (γραµµάτων), µορφηµάτων, λέξεων, φράσεων, προτάσεων,κειµένου. Πρέπει να επισηµανθεί ιδιαίτερα πως η µετάβαση από τον προφορικό στο γραπτό λόγο υπήρξε µακροχρόνια, καθώς µεσολάβησαν ολόκληροι αιώνες. Έτσι, λοιπόν, η λέξη βυθίζεται στο παρελθόν και καταφέρνει να ανασύρει µνήµες, είτε προσωπικές είτε συλλογικές. Επίσης, η γλώσσα εκτός από χαρακτήρα ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΟ, αντανακλά, αποσαφηνίζει και σταθεροποιεί τις διαπροσωπικές σχέσεις και τις κοινωνικοπολιτιστικές αξίες. Το άτοµο χρησιµοποιεί τη γλώσσα για να µιλήσει, αλλά και για να κάνει διάφορες σκέψεις, να µπορέσει να συνειδητοποιήσει βαθύτερα τον εαυτό του, να ονειροπολήσει ( ιάνοια και λόγος ταυτόν, έλεγε ο Πλάτωνας) ή ακόµα και για να παίξει µαζί της ( πειρατές από τα χίλια πέλαγα πουλούσανε αβγά από το Αβγάτηγανιστάν, κουνουπιέρες από το Κουνουπακιστάν, τζάµια από τη Τζαµάικα, πεπόνια απ την Ισπανία, στόκο απ την Στοκχόλµη, σύκα από το Σικάγο, πιπέρι από την Πιπερού και βόµβες απ τη Βοµβάη, Ευγ.Τριβιζάς, Ο Λούκουλος τρώει πυγολαµπίδες ). Για να κατανοήσουµε καλύτερα τη δύναµη της λέξης, πρέπει να επισηµάνουµε ότι κάθε λέξη κινείται πάνω σε δύο άξονες, έναν οριζόντιο κι έναν κάθετο.
ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Γλώσσα και γλωσσικές ποικιλίες 7 Ο ΟΡΙΖΟΝΤΙΟΣ, που ονοµάζεται και ΣΥΝ ΥΑΣΤΙΚΟΣ, είναι αυτός που µας επιτρέπει να κάνουµε άπειρους συνδυασµούς φθόγγων, µορφηµάτων ή λέξεων. Ο ΚΑΘΕΤΟΣ άξονας είναι ο ΠΟΛΛΑΠΛΑΣΙΑΣΤΙΚΟΣ. Ονοµάζεται έτσι, γιατί µε παιγνιώδη τρόπο πολλαπλασιάζει τα διάφορα γλωσσικά στοιχεία µε τον τρόπο της υποκαταστασιµότητας. ΚΑΘΕΤΟΣ ΑΞΟΝΑΣ (πέτρα) Βότσαλο Κοτρόνα Λιθάρι Χαλίκι ΟΡΙΖΟΝΤΙΟΣ ΑΞΟΝΑΣ (πέτρα) Πέτρ-ινος Πετρ-αδάκι Πέ-τρος Πετράρχης Π-ά-τρα Πέτρ-ωµα Γίνεται, λοιπόν, κατανοητό πως µια λέξη µπορεί να µας οδηγήσει σε χιλιάδες µονοπάτια. Συνοψίζοντας - και απαντώντας στο αρχικό ερώτηµα τι είναι γλώσσα - θα λέγαµε πως είναι: Γητεύτρα Γρίφος Λέξη Λόγου Λιµάνι Ωδίνη ή Ωδή αλλά και Ελευθερίας Σκέψης ακόµα Σκανδαλιά Ξόβεργα Στίγµα Σχοινοβάτης Ηδονής Αθανασίας Απόλαυσης
8 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Γλώσσα και γλωσσικές ποικιλίες Ι. Τα όρια της γλώσσας 1. Η απεραντοσύνη της 2. Η πολυµορφία της 3. Η παντοδυναµία της Τι είναι η γλώσσα Αδυνατούµε να ορίσουµε επακριβώς και µε γενικά αποδεκτό τρόπο τη γλώσσα, γιατί από την ίδια της τη φύση είναι περίπλοκη και πολυδιάστατη. Έτσι, λοιπόν, η γλώσσα είναι... κάτι που το ξέρουµε ξέρω αγγλικά. κάτι που το κατακτούµε το παιδί κατακτά βαθµιαία τη γλώσσα. µια πράξη µιλά και γράφει άριστα τα Γαλλικά. µια ικανότητα ο Γιώργος µιλά ωραία. µια µορφή κοινωνικής συµπεριφοράς λέει αισχρόλογα. ένα αντικείµενο Η δοµή και η λειτουργία της γλώσσας. ένα συµβάν έγινε καβγάς. ένας οργανισµός µητέρα - γλώσσα, γέννηση - εξέλιξη - θάνατος της γλώσσας. στοιχεία της εθνικής ταυτότητας ο τουρίστας µιλούσε ιταλικά. επιµέρους χαρακτηριστικό µίας οµάδας οι Πόντιοι έχουν δική τους γλώσσα. ιδιαίτερο χαρακτηριστικό - ύφος η γλώσσα του Ελύτη. Η γλώσσα µας βοηθά: να ρωτούµε π.χ. Πότε είδες τελευταία φορά τη Μαρία να κρίνουµε π.χ. Το βιβλίο που διαβάζω είναι πολύ ενδιαφέρον να απορούµε π.χ. Είναι δυνατόν, έξυπνος άνθρωπος, να την πάτησε σαν πρωτάρης! να διατάζουµε π.χ. Φέρε µου την εφηµερίδα να παρακαλούµε π.χ. Φέρε µου, σε παρακαλώ, λίγο νεράκι. Η γλώσσα... είναι απέραντη, είναι ολόκληρος ο λαός, είναι ολόκληρος ο κόσµος µας. είναι ο πρώτος θεσµός µέσα στον οποίο γεννιόµαστε. αποτελεί στοιχείο εθνικής ταυτότητας. είναι αξία. είναι πρωτεϊκή (πολύµορφη), όπως και η ζωή που την παράγει. είναι δύναµη γι αυτόν που ξέρει να τη χρησιµοποιεί σωστά. δεν είναι κατάσταση. Είναι κατάκτηση, κτίζεται µε ακούσµατα και διαβάσµατα, αλλά προάγεται µε πρότυπα.
ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Γλώσσα και γλωσσικές ποικιλίες 9 Προσπαθήστε να ανιχνεύσετε στο κείµενο β φράσεις παρόµοιες µε εκείνες του κειµένου α. ηµιουργήστε και άλλες δικές σας. Αν, µάλιστα, σχεδιάζετε να εκδώσετε ένα περιοδικό της τάξης σας, συγκεντρώστε τέτοιες φράσεις, από τα κείµενα και από αυτές που δηµιουργήσατε, για να τις χρησιµοποιήσετε ως µηνύµατα στην πρώτη σελίδα αλλά και σε άλλες σελίδες του περιοδικού σας (σχολ. βιβλ. σ.16). Φράσεις του κειµένου Β Γλώσσα είναι η έκφραση του εσωτερικού µας κόσµου. Γλώσσα είναι κύµα ζωής. Γλώσσα είναι άνοιγµα και επαφή ψυχών. Γλώσσα είναι ολόκληρος ο λαός. ικές µας φράσεις Γλώσσα είναι βασικό στοιχείο εθνικής οµοιογένειας και συνοχής. Γλώσσα είναι πρόκληση, όργανο σκέψης. Γλώσσα είναι διδαχή ήθους. Γλώσσα είναι πηγή πολιτισµού. Γλώσσα είναι φυσικό όχηµα του Λόγου. Γλώσσα είναι νόηση. Γλώσσα είναι αίσθηση και ήθος. Γλώσσα είναι γέφυρα επικοινωνίας. Γλώσσα είναι µέσο δηµιουργίας ενός συστήµατος αξιών µέσα στην κοινωνία. Γλώσσα είναι εθνικό κεφάλαιο. Η γλώσσα εκφράζει την εποχή της και είναι ο καθρέφτης της ιστορίας του λαού που τη διαµορφώνει (Benedetto Croce) Μήγαρις έχω άλλο στο νου µου πάρεξ ελευθερία και γλώσσα Σολωµός Η γλώσσα είναι η µνήµη της ανθρωπότητας. Αυτή διατηρεί όλες τις κατακτήσεις της ανθρωπότητας. είναι απείρως πιο πλούσια από τη σκέψη οποιουδήποτε ατόµου. υπάρχει ως εκ τούτου µέσα της τόσος πλούτος, που καµιά ύπαρξη στον κόσµο δε θα καταφέρει ποτέ να καταµετρήσει. Η γλώσσα είναι το παρόν, το παρελθόν όλων
10 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Γλώσσα και γλωσσικές ποικιλίες των υπάρξεων που σάρκωσαν στη γλώσσα τις σκέψεις τους. Μετασχηµατίστε τη φράση: Η φιλία ενώνει του λαούς (σχολ. βιβλ. σ.17). Lavelle Επιφωνηµατικές: Τους λαούς ενώνει η φιλία! Τους λαούς η φιλία ενώνει! Κρίσεως: Ενώνει η φιλία τους λαούς. (αλλάζοντας τη Η φιλία τους λαούς ενώνει. θέση των κύριων Ενώνει τους λαούς η φιλία. όρων της πρότασης) ιάβασε τα κείµενα και τις φράσεις που ακολουθούν και προσπάθησε να αναγνωρίσεις τρόπους επιβολής και συµπεριφοράς. Σκέψου ακόµη µε ποιον τρόπο συµβάλλουν στην προσέγγιση ή στην αποµάκρυνση των συνδιαλεγοµένων (σχολ. βιβλ. σ.20): 1. Στρατιωτικός νόµος... Ζήτω το Έθνος Γίνεται χρήση γλώσσας επιτακτικής, σκληρής και απόλυτης προκειµένου να καταστεί σαφές ότι δεν υπάρχουν περιθώρια παρέκκλισης από όσα θα επιβάλει στη χώρα το ολοκληρωτικό καθεστώς της δικτατορίας των συνταγµαταρχών. 3. Περίµενέ µε, αν αργήσω. 6. Άκουσε µικρέ... και ξεκουµπίσου 8. Κάθισε 10. Γυναίκα, τα παπούτσια µου. Στα παραπάνω παραδείγµατα διακρίνεται ύφος δεσποτικό και αυστηρό. Ο ποµπός από θέση ισχύος, προκειµένου να υποτιµήσει και να ταπεινώσει το δέκτη, αλλά και να εξάρει τη δική του υπεροχή και ανωτερότητα, δίνει εντολές, οι οποίες σε ορισµένες περιπτώσεις γίνονται αναιδείς και απρεπείς (6). 2. Αν τύχει και αργήσω, να περιµένεις λίγο. 4. Παρακαλώ, µην καπνίζετε.
ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Γλώσσα και γλωσσικές ποικιλίες 11 5. Ευχαριστούµε που... 7. Θα σε πείραζε, παιδί µου... τη θέση 9. ε θα ήθελες να καθίσεις 11. Θα σε συµβούλευα να δεις αυτό το έργο. 12. Που είσαι... το παιδί. Στα παραδείγµατα που προηγούνται ο ποµπός απευθύνεται άλλοτε µε µικρότερη, άλλοτε µε µεγαλύτερη διακριτικότητα στο δέκτη. Ο λόγος διακρίνεται από λεπτότητα και ευγένεια, µε αποτέλεσµα να επιτυγχάνεται η συνεργασία εκείνων στους οποίους απευθύνεται η έκκληση, ενώ ταυτόχρονα κρίνεται αποτελεσµατικότερη η προσέγγιση των δύο πλευρών αφού ο ποµπός δεν κατέχεται από διάθεση επιβολής ή έπαρσης.
12 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Γλώσσα και γλωσσικές ποικιλίες ΙΙ. Ποικιλίες της γλώσσας Κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς π ο ι κ ι λ ί ε ς Κριτήριο: η κοινωνική συµπεριφορά ηλικία µόρφωση κοινωνική τάξη επάγγελµα (ειδικές γλώσσες) ιδιωτισµός καταγωγή ιδεολογία ιδιωµατισµός φύλο περίσταση διάλεκτος ιδίωµα Γεωγραφικές γλωσσικές ποικιλίες Κριτήριο: η γεωγραφική καταγωγή
ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Γλώσσα και γλωσσικές ποικιλίες 13 1. Γεωγραφικές γλωσσικές ποικιλίες 1. Ιδίωµα 2. ιάλεκτος 3. Ιδιωµατισµός 4. Ιδιωτισµός Τοπική παραλλαγή µιας γλώσσας µε µικρές αποκλίσεις από την κοινή γλώσσα στο χώρο της φωνολογίας, της µορφολογίας και του λεξιλογίου. Τοπική µορφή γλώσσας µε σηµαντικές φωνολογικές, µορφολογικές, λεξιλογικές και συντακτικές διαφορές από την κοινή γλώσσα. Στοιχείο διαλεκτικό που αποκλίνει από την κοινή µορφή µιας γλώσσας από λεξιλογική, φωνολογική, σηµασιολογική ή συντακτική άποψη. Έκφραση ή σχήµα συντακτικό που συναντάται σε κάποια γλώσσα και που δεν έχει αντίστοιχο ισοδύναµο σε κάποια άλλη. Νεοελληνικά ιδιώµατα Τα νεοελληνικά ιδιώµατα, κατά την επικρατούσα και σήµερα διαίρεση του Γ. Χατζιδάκη, χωρίζονται σε δύο µεγάλες οµάδες, τα βόρεια και τα νότια. Η διαχωριστική του γραµµή περνά από τον Κορινθιακό, από τα σύνορα Αττικής και Βοιωτίας, κόβει στη µέση την Εύβοια, διασχίζει το Αιγαίο και καταλήγει στη Μ. Ασία (όπως ήταν πριν από την αλλαγή των πληθυσµών), στα βόρεια της Σµύρνης. Νεοελληνικές διάλεκτοι Η κρατική διάλυση του βυζαντινού Ελληνισµού, επισφραγίζεται µε την Άλωση της πρωτεύουσάς του στα 1453, είναι το σύµβατικό τέρµα όπου η ελληνική γλώσσα κλείνει την τρίτη ιστορική φάση της, τη µεσαιωνική, και συγχρόνως η αφετηρία µιας καινούργιας, τέταρτης περιόδου της, της νεοελληνικής... Στην πραγµατικότητα η νεοελληνική γλώσσα αρχίζει πολύ πριν από Άλωση και οι ρίζες της διακρίνονται στα βάθη των προγενέστερων γλωσσικών περιόδων. Επειδή η εξελικτική πορεία της γλώσσας µας υπήρξε µακρά µέσα στο χρόνο, συντηρητική ως προς το ρυθµό της εσωτερικής ανανέωσης των στοιχείων της και οµαλή κατά τις µεταβατικές φάσεις της, στην πραγµατικότητα δεν υπάρχουν ευδιάκριτα σύνορα στη χάραξη των ιστορικών περιόδων της. Πλείστα στοίχεια της νέας Ελληνικής είναι αυτούσια και αναλλοίωτα στοιχεία, της αρχαίας. Άλλα πάλι διαµορφώθηκαν
14 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Γλώσσα και γλωσσικές ποικιλίες σποραδικά στη µετακλασική Κοινή των αλεξανδρινών χρόνων και επικράτησαν στη ρωµαϊκή περίοδο. Άλλα πρωτοφανερώθηκαν στη ρωµαϊκή και κυριάρχησαν στη µακρά βυζαντινή περίοδο, και άλλα τέλος που σήµερα χαρακτηρίζουν τη νεοελληνική γλώσσα έχουν τη σποραδική γένεσή τους ήδη στη µεσαιωνική εποχή... (Ν. Ανδριώτης, 1992). Οι νεοελληνικές διάλεκτοι έχουν προσφέρει πολλά στην έρευνα της αρχαίας και της µεσαιωνικής µας γλώσσας. Άλλο τόσο πλούτισαν την κοινή νεοελληνική γλώσσα µε λέξεις και εκφράσεις που δύσκολα θα µπορούσε να µας δώσει η καθαρεύουσα. Μια λαϊκή, µια διαλεκτική ή ιδιωµατική λέξη, όταν χρησιµοποιείται όπου και όπως πρέπει, δεν προσκρούει στο γλωσσικό αίσθηµα, αλλά τέρπει και συγκινεί. Τη νέα Ελληνική, στο σύνολό της, τη συνθέτουν τέσσερις διάλεκτοι: Η Ποντιακή Η Καππαδοκική Η Τσακωνική Η Κατωιταλική Από αυτές οι δύο πρώτες µεταφυτεύθηκαν στη µητροπολιτική Ελλάδα, µε την ανταλλαγή, από τους πρόσφυγες και σιγοσβήνουν κάτω από την ισοπεδωτική επίδραση της κοινής Νεοελληνικής. Η Τσακωνική µιλιέται από περίπου δέκα χιλιάδες κατοίκους λίγων χωριών της Κυνουρίας στα ανατολικά του Πάρνωνα της Πελοποννήσου, και η Κατωιταλική επιζεί στα τελευταία υπολείµµατα του αρχαίου αποικιακού κόσµου της Μεγάλης Ελλάδας στις άκρες των δύο χερσονήσων της Ν. Ιταλίας. Και των δύο τελευταίων η χρήση υποχωρεί σε κάθε νεότερη γενεά. Την Τσακωνική την εκτοπίζει η κοινή Νεοελληνική και την Κατωιταλική η Ιταλική. Μιλήστε µε τους γονείς σας και µε τους συµµαθητές σας για την καταγωγή σας και για τη γλώσσα (ιδίωµα, διάλεκτος, Κοινή Νεοελληνική) του σπιτιού σας. Προσέξτε ακόµα τη γλώσσα του παππού και της γιαγιάς, των γειτόνων, ενός οικογενειακού φίλου που ήρθε από µακριά (Θράκη, Μακεδονία, Ήπειρο, Κύπρο, Κρήτη, Κέρκυρα κτλ.) στον τόπο σας. Παρατηρήστε αν η γλώσσα του(ς) ή εκείνη που µιλάτε στο σπίτι σας είναι ίδια µε κείνην που µιλάτε στην τάξη (σχολ. βιβλ. σ.22). Κάθε γλώσσα παρουσιάζει τοπικές παραλλαγές. εν παρουσιάζεται δηλαδή µε την ίδια ακριβώς µορφή στις διάφορες περιοχές του γεωφραφικού χώρου που καλύπτει. Οι διαφορές αυτές µπορεί να ανάγονται σε αίτια γεωγραφικά, συγκοινωνιακά,ιστορικά και σε ποικίλους παράγοντες, πολιτιστικούς, πολιτικούς κ.α. Τις τοπικές αυτές παραλλαγές µιας γλώσσας τις ονοµάζουµε διαλέκτους από τη µια, όταν οι διαφορές της τοπικής γλωσσικής παραλλαγής είναι µεγάλες και τέτοιες που µε δυσκολία δύναται να παρακολουθεί το νόηµα του λόγου ένας οµόγλωσσος ο οποίος δεν είναι αυτόχθων κάτοικος της περιοχής. Ιδιώµατα από την άλλη, καλούνται
ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Γλώσσα και γλωσσικές ποικιλίες 15 οι τοπικές διαφοροποιήσεις µιας γλώσσας οι οποίες είναι µεν αισθητές, αλλά δε δυσχεραίνουν την κατανόηση των λεγοµένων από τους οµόγλωσσους που δεν είναι ντόπιοι. Σήµερα, ύστερα από την αλλοτριωτική επίδραση των δύο παγκόσµιων πολέµων οι διάλεκτοι της νεοελληνικής σχεδόν έχουν σβήσει. Τις θυµούνται ζωντανές όσοι ασχολούνται µ αυτές, τις µιλούν φοβερά παρεφθαρµένες από την επιρροή της κοινής νεοελληνικής µερικοί υπερήλικες (ιδίως γυναίκες) στα σηµεία εκείνα της ελληνικής υπαίθρου, όπου η γλώσσα ήταν ανέκαθεν αρκετά διαφορετική από την αθηναϊκή οµιλία. Οι νέοι είτε τις αγνοούν εντελώς, είτε έχουν γι αυτές µια ασαφή και συγκεχυµένη ιδέα. Ο διαλεκτικός λόγος, που γνωρίζουν οι ειδικοί από προπολεµικές καταγραφές γλωσσολαογραφικού υλικού ή που αποµιµούνται ερασιτέχνες διαλεκτικοί ευθυ- µογράφοι του επαρχιακού τύπου ή µυθιστοριογράφοι, δεν ακούγεται πια πουθενά. Στην ύπαιθρο επικρατεί ένα είδος επαρχιακής ελληνικής, δηλαδή η κοινή νεοελληνική σε διαλεκτικό υπόβαθρο. Στις πόλεις επικρατεί η κοινή νεοελληνική χρωµατισµένη διαλεκτικά στο στόµα των κατοίκων της εκείνων που προέρχονται από χωριά περιοχών που ήταν άλλοτε διαλεκτόφωνες. Για παράδειγµα, στην κρητική διάλεκτο τα φωνήεντα µένουν απαθή. Το πιο χαρακτηριστικό και δυσαπόβλητο στοιχείο της κρητικής προφοράς είναι η ιδιάζουσα δασεία προφορά των συµφώνων κ, γ, χ, γκ µπροστά από τα φωνήεντα ε και ι, το σ προφέρεται πιο συριστικά στην Κρήτη ενώ όλοι οι κρητικοί προφέρουν το τ σαν θ και ντ σα δ µπροστά από το ι, π.χ. µάθια, τέθοια, αρχοδιά... Γενικά, η κρητική διάλεκτος παρουσιάζει µια σπάνια ευφωνία ως αποτέλεσµα αποφυγής πολλών δυσπρόφερτων συµφωνικών συµπλεγµάτων και ανάπτυξης ευφωνικών φθόγγων. Αναφέρουµε µερικά παραδείγµατα που δεικνύουν τον πλούτο του κρητικού λεξιλογίου: κοπέλλι = παιδί, κουτσούνα = κούκλα, κουζουλός = τρελλός λόχη = φλόγα και δυνατή ζέστη, γιάντα = γιατί, επαέ = εδώ, πράµα = τίποτα, χτήµα = γάιδαρος, ο πυροβόλος = αναπτήρας... Άξιο µνείας είναι και το γεγονός ότι η κρητική διάλεκτος δεν αγαπά τα µορφολογικά υποκοριστικά και γενικά τα ουδετέρου γένους ονόµατα. Για το λόγο αυτό ακούµε στην Κρήτη, η χέρα, ο πόδας, η καρπούζα, η κεφαλή κ.α. Στις Κυκλάδες συναντά κανείς όλων των τύπων τα νεοελληνικά γλωσσικά ιδιώµατα: α. τα καθαρά νησιώτικα που µοιάζουν µε την κρητική διάλεκτο, β. εκείνα που µοιάζουν µε τα δωδεκανησιακά, γ. ιδιώµατα µε βορειοελλαδικό φωνηεντισµό και δ. ιδιώµατα µε ηµιβόρειο φωνηεντισµό (Μύκονος). Τέσσερα ωστόσο, είναι τα κύρια φαινόµενα της κυκλαδίτικης προφοράς: ο τσιτακισµός (π.χ. τσαι αντί και, κατσή αντί κακή...), η πτώση του γ ανάµεσα σε δύο φωνήεντα, η ανάπτυξη γ στη ρηµατική κατάληξη -εδώ και η τροπή του τσ σε σ και του τζ σε ζ σε ορισµένες λέξεις πχ. αυλάτσι αντί αυλάκι, ευτσή αντί ευχή, Βαντζέλης αντί Βαγγέλης κ.α. Αναφορικά µε τη σύνταξη, σηµειώνουµε πως η άτονη προσωπική αντωνυµία ακολουθεί το ρήµα, όπως συµβαίνει στην Κρήτη, στην Κύπρο και στα ωδεκάνησα: ευχαριστώ σας πολύ, είπα σας, έφερέ µου κλπ. Στην Αθήνα, τέλος, µέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα µιλούσαν ιδιωµατικά. Η γλώσσα των κατοίκων, της άλλοτε ένδοξης πολιτείας, παρουσίαζε στα υστεροβυζαντινά χρόνια και στην εποχή της Τουρκοκρατίας χαρακτηριστικά
16 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Γλώσσα και γλωσσικές ποικιλίες που την πλησίαζαν στα κουµιώτικα, τα µεγαρίτικα και κάπως προς τα νησιώτικα ιδιώµατα του νότιου Αιγαίου. Είχε ένα συντηρητικό χαρακτήρα σε σχέση προς τα ελληνικά της Πελοποννήσου ή τα επτανησιακά και τα ελληνικά της Ιωνίας και της Κωνταντινούπολης. Αφότου η µικρή Αθήνα γίνεται πρωτεύουσα του ελεύθερου ελληνικού κράτους άρχισαν να συρρέουν σ αυτήν άνθρωποι απ όλα τα σηµεία της ελληνικής γης. Έτσι σιγά - σιγά άρχισε να διαµορφώνεται στην Αθήνα η γλωσσική µορφή που αποτελεί αυτό που ονοµάζουµε κοινή νεοελληνική ή αστική κοινή. Σα βάση του γλωσσικού αυτού οργάνου που βαθµιαία εκτόπισε ή περιόρισε τις άλλες τοπικές µορφές της ελληνικής σε όλο τον ελληνόφωνο χώρο, στάθηκε ο πελοποννησιακός λόγος µε επτανησιακές προσµίξεις και εισφορές από την Κωνσταντινούπολη, τη Σµύρνη καθώς και από το λόγιο γραπτό ύφος της εποχής, την καθαρεύουσα. Σ αυτό το γλωσσικό όργανο, την κοινή νεοελληνική αναφερόµαστε πάντοτε ως µέτρο σύγκρισης των φαινοµένων των διαφόρων διαλέκτων και τοπικών ιδιωµάτων της γλώσσας µας. Από το βιβλίο του Νικολάου Γ. Κοντοσόπουλου, ιάλεκτοι και ιδιώµατα της Νέας Ελληνικής, εκδόσεις Γρηγόρη. Να διαβάσετε τις παροιµίες που ακολουθούν και να επισηµάνετε τα ιδιωµατικά στοιχεία τους (σχολ. βιβλ. σ.22). Τα ιδιωµατικά στοιχεία των παροιµιών εντοπίζονται στις ακόλουθες λέξεις: Με του καιρού... µέλι (Θήρα) τον καιρόν, εφύτεψεν, έγινεν Ύπαρξη του τελικού ν στις καταλήξεις των παραπάνω λέξεων. Μι τουν κιρόν... (Λέσβος) Το φωνήεν ε έχει αντικατασταθεί από το ι (µι ιφύτηυγι, απιλουργός...) Από τη λέξη απιλουργός απουσιάζει το σύµφωνο µ πριν από το π, όπως επίσης και από τη λέξη απέλι. Ιδιωµατικό στοιχείο αποτελεί η προσθήκη του γ. στο θηλυκό άρθρο (γη αγουρίδα) τουν αντί τον. Η αλπού.. είπι (Ιωάννινα) αλπού, έλιγι, φουρά, τ χρον, γένουν, πουλλά, ξέρ ς, η κλια µ, είπι Επισηµαίνονται έκθλιψη, αποκοπή και συγκοπή. Άγιος που δεθ... (Κάρπαθος) Στο τέλος του αρνητικού µορίου δε και του θηλυκού άρθρου προστίθεται το αρχικό σύµφωνο της επόµενης λέξης (δεθ, τηδ, τηθ) Άγιος που δε θαµατουργεί... (Πελοπόννησος) θαµατουργεί αντί θαυµατουργεί
ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Γλώσσα και γλωσσικές ποικιλίες 17 δοξολογιέται αντί δοξολογείται Αϊ Γιώργη βούθα µου! - Και συ τον πόδα σάλευκε βούθα µου αντί βοήθα µε τον πόδα αντί το πόδι σάλευκε αντί κούνα Aϊ Γιώργη µου, βοήθα µου Μα σείε και συ τα πόδια σου µου αντί µε σείε αντί κούνα Συζητήστε τον αλληγορικό χαρακτήρα των παροιµιών που διαβάσατε και πείτε σε ποια περίπτωση χρησιµοποιούµε καθεµιά από αυτές. Με τον καιρό ο αµπελουργός εφύτεψεν αµπέλι... µέλι Κάθε προσπάθεια για να ευδοκιµήσει χρειάζεται το χρόνο της. Για το λόγο αυτό, η παροιµία χρησιµοποιείται για να συµβουλέψει εκείνους, που βιαστικά και ανυπόµονα αναζητούν ικανοποίηση για κάθε καταβαλλόµενο κόπο τους, καρτερικά να περιµένουν το επιδιωκόµενο αποτέλεσµα. Η αλπού... είπι Όταν επιθυµούµε διακαώς κάτι, πολλές φορές το αντιµετωπίζουµε ως δεδοµένο και συντελεσµένο γεγονός, παρόλο που δύναται να µην υλοποιηθεί. Άγιος που δε... Για να µπορέσει κάποιος να διατηρήσει την εύφηµη µνεία του θα πρέπει να αποδεικνύει συνεχώς την αξία του µε πράξεις τιµής. Άγιε µου Γιώργη, βοήθα µε Κούνα και συ... Η παροιµία ταυτίζεται νοηµατικά µε το ρητό Συν Αθηνά και χείρα κίνει. ε θα πρέπει δηλαδή εφησυχαζό- µενοι να εναποθέτουµε τις ελπίδες µας µόνο στο θεό και στους αγίους αλλά είναι αναγκαία και η προσωπική µας δραστηριοποίηση προκειµένου να επιτευχθεί κάθε επιθυµητό αποτέλεσµα.
18 Αποδώστε στην Κοινή Νεοελληνική τα κείµενα (σχολ. βιβλ. σ.23). ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Γλώσσα και γλωσσικές ποικιλίες Βόδι κι εγώ, βόδι και εσύ. Μία γυναίκα από το Πυργί (µεσαιωνικό χωριό της Χίου) ρωτά µια αρραβωνιασµένη: - Πότε θα παντρευτείς - Την Κυριακή. - Κι εγώ την άλλη Κυριακή. - Και τι θα σφάξεις - Βόδι. - Βόδι κι εγώ, βόδι κι εσύ. Το κεφάλι του κυρίου Τζανή Ο κύριος Τζανής, ο κύριος Μπουρλής και άλλοι πήγαν στο κυνήγι. Ένα αγρίµι πήρε του κυρίου Τζανή το κεφάλι. Όταν είδαν τον κύριο Τζανή οι σύντροφοί του χωρίς κεφάλι, ρωτούσαν ο ένας τον άλλον: - Είχε κεφάλι ο κύριος Τζανής ή δεν είχε Σκέφτονταν, σκέφτονταν, δεν µπόρεσαν να βρουν αν είχε κεφάλι. Πήγανε τότε στη γυναίκα του και τη ρώτησαν αν είχε κεφάλι ο άντρας της. Εκείνη τους λέει: - Ξέρω και εγώ, κύριοι Ο κουρέας ερχόταν και τον ξύριζε. Χριστέ µου Χριστέ µου, όλα καλά τα έκανες, τρία καλά δεν έκανες. έκανες τον ουρανό ψηλά, κι εκεί σκάλα δε φτάνει. έκανες τη θάλασσα πλατιά, κι εκεί γεφύρι δε στέκει. έκανες την ξενιτιά µακριά, κι εκεί λαλιά δεν πηγαίνει. Η τιµή, η φωτιά και το νερό Έκαναν µια φορά συντροφιά η τιµή, η φωτιά και το νερό. Εκεί που περπατούσαν λένε στη φωτιά οι άλλοι δύο σύντροφοί της. Άµα σε χάσουµε, που θα σε ξαναβρούµε Όπου δείτε καπνό, τους λέει, εκεί µε βρίσκετε. Ρωτούν το νερό: Σαν σε χάσουµε εσένα, που θα σε ξαναβρούµε
ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Γλώσσα και γλωσσικές ποικιλίες 19 Όπου χλωρό λιβάδι, εκεί είµαι εγώ. Λένε στο τέλος της τιµής: Κι εσένα, κυρά τιµή, σαν σε χάσουµε που θα σε ξαναβρούµε Εµένα τους είπε να µη µ αφήσετε από κοντά σας. Άµα µε χάσετε µια φορά, ξανά δε θα µε βρείτε. Συζητήστε την ωφελιµότητα (ή και την βλαπτικότητα, αν το νοµίζετε) των ιδιωµάτων. Χρήσιµο υλικό µπορείτε να αντλήσετε από τα κείµενα που ακολουθούν (σχολ. βιβλ. σ.27): Οι ζωγραφικές παραλλαγές κάθε γλώσσας ως απότοκος ποικίλων αιτιών και παραγόντων αποτελούν στοιχείο της πολιτισµικής κληρονοµιάς κάθε λαού. Για το λόγο αυτό, όσο κι αν τα τοπικά ιδιώµατα αφοµοιώνονται από την επικρατέστερη γλώσσα θα πρέπει πάντα να αποτελούν αντικείµενο ιδιαίτερου ενδιαφέροντος της διαλεκτολογίας, της λαογραφίας και της γλωσσολογίας, καθώς είναι άρρηκτα συνυφασµένα µε το παρελθόν κάθε έθνους. Επιβεβληµένες κατά το παρελθόν, από την ιστορική και γεωπολιτική πραγµατικότητα που δυσχέραινε την επικοινωνία των κατοίκων µιας περιοχής, οι γεωγραφικές γλωσσικές ποικιλίες συναποτελούσαν τη Νεοελληνική Γλώσσα εµπλουτίζοντάς την µε ιδιαίτερους όρους της αγροτικής ή ναυτικής ζωής. Σήµερα, είτε οι προαναφερθέντες ειδικοί λόγοι έχουν εκλείψει, είτε γιατί η γλώσσα εξελίσσεται ακολουθώντας γενικότερες εξαπλουστευτικές τάσεις, έχει επιβληθεί η αστική γλώσσα, ενώ οι τοπικές διάλεκτοι που µιλούνταν σε όλο το γεωγραφικό µας χώρο, τείνουν προς εξαφάνιση. Παραµένουν ζωντανές αλλά φανερά αλλοιωµένες στο στόµα ορισµένων υπερηλίκων ως απολειφάδι ενός µακρινού παρελθόντος. Οι νέοι, θιασώτες µιας εκµοντερνισµένης γλωσσικής εκφοράς, είτε τις αγνοούν είτε τις θεώνται, µε επικριτική ή στοχαστική µατιά έχοντας µια ασαφή γι αυτές ιδέα. Σχολιάστε τα κείµενα που ακολουθούν. Μπορείτε να διαφωνήσετε µε τις θέσεις που διατυπώνονται σ αυτά. φτάνει να µιλήσετε πειστικά (σχολ. βιβλ. σ. 28). α. Η γλώσσα υπάρχει πρώτα και πάνω απ όλα ως προφορική επικοινωνία. Κάθε άνθρωπος φέρει µε τη γέννησή του την εγγενή ικανότητα της γλωσσικής συνδιαλλαγής και από πολύ νωρίς ερχόµενος σε επαφή µε άτοµα του οικογενειακού και οικείου περιβάλλοντός του οικειοποιείται και σταδιακά κατακτά τη µητρική γλώσσα. Αρχικά ασκείται στην προφορική οµιλία και µε την εισαγωγή του στα σχολεία της πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης διδάσκεται το γραπτό λόγο. Η προφορική γλώσσα είναι η άµεση πλευρά του λόγου, ενώ η γραπτή η έµµεση µε τη µεσολάβηση του σηµειακού συστήµατος της γραφής. Επιπρόσθετα, η προφορική επικοινωνία είναι η φυσική διάσταση της γλώσσας που επιτελείται µέσω των φωνητικών οργάνων του ατόµου, ενώ η γραπτή είναι τεχνητή διεργασία που προϋποθέτει τη γνώση της γραφής. Η ορθή χρήση της γλώσσας αποτελεί διαδικασία επίπονη που προϋποθέτει αγάπη και σεβασµό προς τη µητρική και απαιτεί κοπιώδη διηνεκή
20 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Γλώσσα και γλωσσικές ποικιλίες προσπάθεια. Η βιωµατική κατάκτηση της µητρικής γλώσσας αποτελεί δικαιολογηµένα µια από τις πιο σηµαντικές ανακαλύψεις του παιδιού, αφού ο λόγος είναι όργανο επικοινωνίας και ανταλλαγής ιδεών, µέσο κατανόησης και ερµηνείας της αντικειµενικής πραγµατικότητας. Με τη µητρική γλώσσα το άτοµο αφυπνίζεται εθνικά, µαθαίνει να διαφυλάσσει την εθνική ταυτότητα, να προασπίζεται την πολιτιστική του κληρονοµιά. να επικοινωνεί µε τους οµόγλωσσούς του µε τους οποίους τον συνδέει κοινό ιστορικό παρελθόν. Κάθε φροντίδα για τη γλώσσα υπηρετεί σκοπούς εθνικούς και αποτελεί µέληµα για την ιστορική υπόσταση ατόµων και λαών. Η µητρική γλώσσα χαράσσει τα όρια του εαυτού µας και του κόσµου που µας περιβάλλει και για το λόγο αυτό η ενδελεχής και εµπεριστατωµένη οικειοποίησή της συνιστά αυταξία β. Γλώσσα είναι το λεκτικό σύστηµα επικοινωνίας των ανθρώπων, προϊόν της οµαδικής ζωής τους. Πρόκειται για ένα κώδικα µηνυµάτων, για ένα βασικό συντελεστή της νοητικής και πολιτιστικής ανάπτυξης αλλά και για ένα ουσιαστικό µέσον εξανθρωπισµού. Κατά συνέπεια, η γλώσσα ως κοινωνικο-ιστορικό φαινόµενο γεννιέται και αναπτύσσεται µε τη γέννηση και ανάπτυξη της κοινωνίας. Η µετατροπή της άναρθρης κραυγής σε έναρθρο λόγο έγινε, γιατί το άτοµο ως ζώον πολιτικό αισθάνθηκε την αναπόδραστη ανάγκη να συγκροτήσει οµάδες. Είναι βέβαιο ότι ο άνθρωπος όσο κι αν διέθετε τις φυσιολογικές προϋποθέσεις που εξασφαλίζουν τη γλώσσα, δε θα τις έθετε ποτέ σε εφαρµογή αν ζούσε µόνος του, αν δεν είχε τουλάχιστον έναν ακροατή που να συλλάβει το µήνυµα και να ανταποκριθεί σ αυτό. Ο λόγος όµως, δεν είναι µόνο όργανο επικοινωνίας και αναταλλαγής ιδεών µεταξύ των ανθρώπων αλλά και µέσο κατανόησης και ερµηνείας της αντικειµενικής πραγµατικότητας. Έτσι, η γλώσσα δεν είναι το ένδυµα αλλά το ίδιο το σώµα της σκέψης. Γλώσσα και σκέψη είναι ενωµένες µε τρόπο αξεχώριστο και αλληλένδετο. Μαζί τρέφονται, καλλιεργούνται και ενδυναµώνουν. Ο κακά συλλογιζόµενος κακά λαλεί. και ο κακά λαλών εµποδίζει τον νου να ανακαλύψει τας πηγάς της πλάνης, και του διαστρέφει ολονέν τη δύναµιν του συλλογίζεσθαι, ή και παντάπασι την καταργεί θα πει χαρακτηριστικά στα προλεγόµενά του ο Αδ. Κοραής.
ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Γλώσσα και γλωσσικές ποικιλίες 21 2. Κοινωνικές γλωσσικές ποικιλίες Η γλώσσα είναι ένα πολύπλοκο φαινόµενο, όσο πολύπλοκη είναι και η κοινωνία που τη χρησιµοποιεί. Λειτουργεί σε πολλά επίπεδα που το καθένα εµφανίζει τα δικά του χαρακτηριστικά. Τα διάφορα αυτά επίπεδα προκύπτουν και ανταποκρίνονται στις ποικίλες χρήσεις της γλώσσας, οι οποίες προσδιορίζονται από παράγοντες, όπως: ποιος µιλά, σε ποιον απευθύνεται, µε ποιο σκοπό, για ποιο θέµα, πού, πότε, πώς. Από την άλλη µεριά, µεταξύ των διαφόρων αυτών επιπέδων ύψους δεν υπάρχουν στεγανά, οι δε οµιλητές ανάλογα µε τις συγκεκριµένες κάθε φορά ανάγκες επικοινωνίας έχουν τη δυνατότητα να κινούνται σε πολλά επίπεδα, καθώς και να αναµειγνύουν χαρακτηριστικά διάφορων επιπέδων. Έτσι, για παράδειγµα, αποτελεί κοινή εµπειρία ότι ο κάθε άνθρωπος κάνει διαφορετικές γλωσσικές επιλογές ανάλογα µε το αν µιλάει µε τους οικείους του για τρέχοντα θέµατα της καθηµερινής ζωής ή αν συζητάει µαζί τους θέµατα γενικότερου κοινωνικού ή πολιτικού ενδιαφέροντος. Όπως επίσης θα κάµει διαφορετικές γλωσσικές επιλογές, αν πρόκειται για µια τυπική και επίσηµη συνοµιλία ή για την ανάπτυξη ενός θέµατος σε µια δηµόσια εκδήλωση. Το πόση γλωσσική δεξιότητα θα επιδείξει ο καθένας στις διάφορες περιστάσεις επικοινωνίας εξαρτάται από τη γνώση που έχει του θέµατος που συζητείται, από την εξοικείωσή του µε το συγκεκριµένο είδος επικοινωνίας, από τη σχέση του µε τους συνοµιλητές. (Α. Χαραλαµπόπουλος) Ύφος Ύφος σε κάθε κείµενο (προφορικό ή γραπτό) είναι η επιλογή των κατάλληλων µορφολογικών και συντακτικών µορφών, του κατάλληλου λεξιλογίου και γενικά της κατάλληλης γλωσσικής ποικιλίας, ανάλογα µε το σκοπό του ποµπού και το δέκτη στον οποίο απευθύνεται. Έτσι, µπορούµε να µιλάµε για επίπεδα ύφους. Ύφος οικείο σε µια επιστολή η οποία απευθύνεται σε φιλικό πρόσωπο, ύφος επίσηµο σε προφορική εισήγηση σε µαθητικό συνέδριο, κατάλληλο ύφος για είδηση δηµοσιογραφική, για διαφηµιστικό φυλλάδιο κ.ο.κ. µε άλλα λόγια, ύφος κατάλληλο για µια ποικιλία κειµένων (βλ. Εφαρµογή θεωρίας), τα οποία δηµιουργούµε για να ανταποκριθούµε σε ένα πλήθος σκοπών.
22 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Γλώσσα και γλωσσικές ποικιλίες Γλώσσα εφηβικής κουλτούρας ή νεανική ιδιόλεκτος Ειδικό λεξιλόγιο, είδος αργκό, που επινοείται και χρησιµοποιείται κυρίως από τις εφηβικές παρέες αλλά και γενικότερα από όλους τους εφήβους. Είναι ένα είδος ειδικού κώδικα επικοινωνίας που αποτελεί στοιχείο ταύτισης του εφήβου µε τις οµάδες των συνοµιλήκων του και συνδετικό κρίκο µεταξύ των µελών της εφηβικής οµάδας. Είναι ένα µέσο που δίνει τη δυνατότητα στους εφήβους να εκφράζουν καθετί που συµβάλλει στην ιδιαιτεροποίηση της κουλτούρας της γενιάς τους: να προβάλλουν αξίες και πρότυπα συµπεριφοράς, να εκφράζουν φιλότητα και εχθρότητα, να σηµατοδοτούν επιλεκτικές αντιλήψεις και κατηγοριοποιήσεις του κοινωνικού περιβάλλοντος κ.ά. Το ειδικό λεξιλόγιο και οι φράσεις, που χρησιµοποιούνται κάθε φορά, αναφέρονται σε θέµατα µε ιδιαίτερη σπουδαιότητα για τη συγκεκριµένη εφηβική οµάδα. Όσο µεγαλύτερη είναι η σηµασία που έχει ένα θέµα για την εφηβική οµάδα τόσο περισσότερες λέξεις και φράσεις επινοούνται για το θέµα αυτό. Όπως είναι φυσικό, το ειδικό λεξιλόγιο διαφέρει από εποχή σε εποχή και από κοινωνία σε κοινωνία. Κάθε γενιά εφήβων διαµορφώνει και το δικό της κώδικα ενδο-οµαδικής επικοινωνίας, όπως διαφορετική είναι και η κουλτούρα της. (Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια, Β τόµ., σ.1127) Γλώσσα και ηλικία Επισήµανε όσο µπορείς περισσότερα είδη κειµένων (γραπτών ή προφορικών) που αρέσουν στις διάφορες ηλικίες: στα παιδιά του δηµοτικού και του γυµνασίου, στους/στις εφήβους, στους ενηλίκους, στους γέροντες, στις γερόντισσες (σχολ. βιβλ. σ. 30). Όλες οι ηλικίες δε γοητεύονται από τα ίδια αναγνώσµατα. Πολλές φορές, µάλιστα, ακόµη και άτοµα ίδιας ηλικίας αλλά διαφορετικού φύλου φαίνεται να µην έχουν ίδιες προτιµήσεις. Τα κείµενα που κάθε ηλικία επιλέγει, εξαρτώνται από τα ενδιαφέροντα αλλά και το µορφωτικό επίπεδο κάθε ατόµου. Τα παιδιά µε υπεραναπτυγ- µένη τη φαντασία τους, ευχαριστιούνται από τον αφηγηµατικό και δραµατικό λόγο των παραµυθιών, έλκονται από την πλούσια εικονογράφηση βιβλίων που αναφέρονται στο φυσικό µας κόσµο και το διάστηµα, ή διηγούνται ιστορίες πραγµατικές ή φανταστικές. Συνήθως, ενθουσιάζονται διαβάζοντας κόµικς ή παρακολουθώντας περιπέτειες κινούµενων σχεδίων. Οι έφηβοι φαίνεται να ενδιαφέρονται περισσότερο για βιβλία επιστηµονικής φαντασίας, νεανικά περιοδικά