Το νερό στη ζωή μας. Ερευνητική Εργασία Α Λυκείου. 2ο Γενικό Λύκειο Ρεθύμνου Σχολικό έτος: 2012 2013 2ο τετράμηνο

Το νερό στη ζωή μας Ερευνητική Εργασία Α Λυκείου 2ο Γενικό Λύκειο Ρεθύμνου Σχολικό έτος: 2012 2013 2ο τετράμηνο 1

Περιεχόμενα 1 Ο ΥΔΡΟΛΟΓΙΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ Η ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ... 4 1.1 Λίγα λόγια για το νερό... 4 1.2 Ο υδρολογικός κύκλος με μια ματιά... 4 1.3 Κατασκευή μοντέλου του κύκλου του νερού... 8 1.3.1 Υλικά:... 8 1.3.2 Πειραματική διαδικασία:... 8 2 ΦΥΣΙΚΟΧΗΜΙΚΕΣ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ... 10 2.1 Δομή του μορίου του νερού... 10 2.1.1 Καταστάσεις... 10 2.2 Η διαστολή του νερού... 10 2.3 Τήξη Πήξη... 11 2.4 Βρασμός Υγροποίηση... 11 2.5 Πειράματα Διαλυτότητας - Επιφανειακής τάσης:... 12 2.5.1 Πείραμα 1 ο : Η διαλυτότητα του αλατιού στο νερό... 12 2.5.2 Πείραμα 2 ο : Η διαλυτότητα της ζάχαρης στο νερό... 12 2.5.3 Πείραμα 3 ο : Δεσμοί των μορίων του νερού.... 12 3 ΥΠΟΒΑΘΜΙΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ... 14 3.1 Εισαγωγή... 14 3.2 Τι είναι Ρύπανση;... 15 3.3 Ρύπανση υδάτων... 15 3.4 Επιπτώσεις της ρύπανσης... 16 3.4.1 Μείωση του οξυγόνου που είναι διαλυμένο στο νερό... 16 3.4.2 Ευτροφισμός των νερών... 17 3.4.3 Ρύπανση υπόγειων νερών... 17 3.4.4 Υφαλμύρυνση υπόγειων νερών... 18 3.4.5 Ρύπανση πόσιμου νερού... 18 2

3.5 Πηγές ρύπανσης νερού... 19 3.6 Τι είναι μόλυνση;... 20 3.7 Η ασθένεια της Minamata... 20 3.8 Όξινη βροχή... 21 3.8.1 Η όξινη βροχή και τα προβήματα της... 21 3.8.2 Τι είναι όμως η όξινη βροχή;... 21 3.8.3 Η νέα θεωρία... 23 3.8.4 Συμπέρασμα... 24 4 ΟΙ ΚΡΗΝΕΣ ΤΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ... 25 4.1 Η κρήνη Rimondi... 27 4.2 Κρήνη στην οδό Ηγουμένου Γαβριήλ... 30 4.3 Κρήνη στην οδό Νικηφόρου Φωκά 63 (μακρύ Στενό)... 31 4.4 Κρήνη στο πάρκο απέναντι από τη Στρατολογία.... 32 4.5 Κρήνη στην οδό Πατριάρχου Γρηγορίου 27... 34 4.6 Κρήνη στον τοίχο της αστυνομίας... 36 4.7 Κρήνη στην οδό Π. Κορωναίου και Σμύρνης γωνία... 37 4.8 Κρήνη στην οδό Αρκαδίου και Β. Ουγκώ... 39 4.9 Κρήνη στην οδό Αρκαδίου - Ν.Πατελάρου 14... 41 4.10 Συμπέρασμα:... 42 3

1 Ο ΥΔΡΟΛΟΓΙΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ Η ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ 1.1 Λίγα λόγια για το νερό Το νερό καλύπτει το μεγαλύτερο τμήμα της Γης, οριοθετεί τα υδάτινα οικοσυστήματα και καθορίζει τις ιδιότητές τους. Είναι το μέσο με το οποίο τα θρεπτικά συστατικά εισέρχονται και κυκλοφορούν στο εσωτερικό των αυτότροφων οργανισμών. Το νερό αποτελεί σημαντικό τμήμα των ζωντανών ιστών (το 75% του νωπού βάρους τους) και συμβάλλει στη θερμορύθμιση τόσο των φυτικών όσο και των ζωικών οργανισμών. Χρησιμοποιείται επίσης στη φωτοσύνθεση των φυτικών οργανισμών. Αν και η ποσότητα του νερού που υπάρχει στην ατμόσφαιρα δεν είναι μεγάλη, εντούτοις το νερό, χάρη στην κινητικότητά του, κυκλοφορεί συνεχώς στον υδρολογικό κύκλο (ή κύκλο του νερού) και έτσι γίνεται διαθέσιμο στα οικοσυστήματα και στους οργανισμούς. Η κυκλοφορία του νερού στηρίζεται κυρίως στην εξάτμιση, στη διαπνοή των φυτών και στις κατακρημνίσεις. 1.2 Ο υδρολογικός κύκλος με μια ματιά Σαν κύκλος που είναι, ο υδρολογικός κύκλος δεν έχει αρχή, αλλά είναι βολικό να ξεκινήσει κανείς απ τη θάλασσα. Ο ήλιος, που κινεί τον κύκλο του νερού, θερμαίνει το νερό στη θάλασσα (στους ωκεανούς) το οποίο εν μέρει εξατμίζεται και ανυψώνεται με τη μορφή ατμού στον αέρα. Νερό εξατμίζεται ακόμα από τις λίμνες, τα ποτάμια και το έδαφος. Η εξάτμιση του νερού από την επιφάνεια των φύλλων ονομάζεται επιδερμική εξάτμιση και διακρίνεται από τη διαπνοή, που είναι η διεργασία μέσω της οποίας η υγρασία μεταφέρεται από τις ρίζες των φυτών μέχρι τους μικρούς πόρους που βρίσκονται στο κάτω μέρος των φύλλων όπου και μετατρέπεται σε υδρατμό και απελευθερώνεται στην ατμόσφαιρα. Εκτιμάται ότι περίπου 10% της υγρασίας στην ατμόσφαιρα προέρχεται από τη διαπνοή των φυτών. 4

Η εξάτμιση και διαπνοή από την ξηρά συχνά δεν διακρίνονται και έτσι μιλούμε για εξατμοδιαπνοή. Μια μικρή ποσότητα υδρατμών στην ατμόσφαιρα προέρχεται από την εξάχνωση, μέσω της οποίας μόρια από πάγους και χιόνια μετατρέπονται απευθείας σε υδρατμούς χωρίς να περάσουν από την υγρή μορφή. Η εξάχνωση πραγματοποιείται πιο εύκολα όταν υπάρχουν συγκεκριμένες καιρικές συνθήκες, όπως ξηρή ατμόσφαιρα και άνεμος. Περισσότερο συμβαίνει σε μεγάλα υψόμετρα, όπου η ατμοσφαιρική πίεση είναι σχετικά μικρή. Για να συμβεί εξάχνωση χρειάζεται να απορροφηθεί ενέργεια, όπως συμβαίνει και με την εξάτμιση, και έτσι το φαινόμενο ευνοείται από την ηλιακή ακτινοβολία. Έτσι, θεωρείται ότι η νότια πλευρά του Έβερεστ, στην οποία κυριαρχούν η χαμηλή θερμοκρασία, οι ισχυροί άνεμοι και η χαμηλή πίεση είναι ιδανικό μέρος για την εκδήλωση του φαινομένου σε μια ηλιόλουστη μέρα. Ανοδικά ρεύματα αέρα ανεβάζουν τους υδρατμούς στα ανώτερα στρώματα της ατμόσφαιρας, όπου οι μικρότερες πιέσεις που επικρατούν έχουν αποτέλεσμα τη μείωση της θερμοκρασίας. Επειδή όμως σε χαμηλή θερμοκρασία ο αέρας δεν μπορεί πια να συγκρατεί όλη τη μάζα των υδρατμών, ένα μέρος τους συμπυκνώνεται και σχηματίζει τα σύννεφα. Τα ρεύματα του αέρα κινούν τα σύννεφα γύρω απ την υδρόγειο. Παράλληλα τα σταγονίδια νερού που σχηματίζουν τα σύννεφα συγκρούονται και μεγαλώνουν, και τελικά πέφτουν απ τον ουρανό ως κατακρημνίσματα, η συχνότερη μορφή των οποίων είναι η βροχή. 5

Μια μορφή κατακρημνίσματος είναι το χιόνι, το οποίο όταν συσσωρεύεται σχηματίζει πάγους και παγετώνες. Σε σχετικά θερμότερα κλίματα, όταν έρχεται η άνοιξη, το χιόνι λιώνει και το ξεπαγωμένο νερό ρέει, σχηματίζοντας την απορροή από λιώσιμο του χιονιού. Η μεγαλύτερη ποσότητα κατακρημνισμάτων πέφτει απευθείας στους ωκεανούς. Από την ποσότητα που πέφτει στη στεριά, ένα σημαντικό μέρος καταλήγει και πάλι στους ωκεανούς ρέοντας υπό την επίδραση της βαρύτητας, ως επιφανειακή απορροή. Η μεγαλύτερη ποσότητα της επιφανειακής απορροής μεταφέρεται στους ωκεανούς από τα ποτάμια, με τη μορφή ροής σε υδατορεύματα. Η επιφανειακή απορροή μπορεί ακόμη να καταλήξει στις λίμνες, που αποτελούν, μαζί με τους ποταμούς, τις κυριότερες αποθήκες γλυκού νερού. Ωστόσο, το νερό των κατακρημνισμάτων δεν ρέει αποκλειστικά μέσα στους ποταμούς. Κάποιες ποσότητες διαπερνούν το έδαφος με τη λειτουργία της διήθησης και σχηματίζουν το υπόγειο νερό. Μεγάλες ποσότητες νερού βρίσκονται αποθηκευμένες κάτω από την επιφάνεια του εδάφους. Το νερό αυτό συνεχίζει να κινείται, αν και συνήθως με πολύ μικρή ταχύτητα, και συνεχίζει να αποτελεί μέρος του υδρολογικού κύκλου. Τα ανώτερα στρώματα αποτελούν την ακόρεστη ζώνη όπου η ποσότητα του νερού αλλάζει με το χρόνο αλλά δεν γεμίζει πλήρως τους πόρους του εδάφους. Κάτω από τη ζώνη αυτή υπάρχει η κορεσμένη ζώνη όπου όλοι οι πόροι και 6

οι ρωγμές των πετρωμάτων είναι γεμάτα νερό. Ο όρος υπόγειο νερό χρησιμοποιείται για να περιγράψει αυτή τη ζώνη. Μέρος του νερού αυτού μπορεί να ξαναβρεί το δρόμο του προς τα επιφανειακά υδάτινα σώματα (και τους ωκεανούς) ως εκφόρτιση υπόγειου νερού. Όταν βρίσκει διόδους προς της επιφάνεια της γης εμφανίζεται με τη μορφή πηγών. Ένα άλλο μέρος του υπόγειου νερού πηγαίνει βαθύτερα και εμπλουτίζει τους υπόγειους υδροφορείς, οι οποίοι μπορούν να αποθηκεύσουν τεράστιες ποσότητες νερού για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Ακόμα και το νερό αυτό όμως συνεχίζει να 7

κινείται και με τη πάροδο του χρόνου. Μέρος του ξαναμπαίνει στους ωκεανούς όπου ο κύκλος του νερού "τελειώνει"... και "ξεκινάει". 1.3 Κατασκευή μοντέλου του κύκλου του νερού 1.3.1 Υλικά: Μεγάλο διαφανές μπολ Διαφανής μεμβράνη Μικρό μπολ ή αναπαράσταση βουνού Λάμπα μεγάλης ισχύος Νέρο Πάγος 1.3.2 Πειραματική διαδικασία: Μέσα στο μεγάλο μπολ βάλαμε νερό και το μικρό μπολ που παριστάνει το βουνό. Στη συνέχεια καλύψαμε το μεγάλο μπολ με διαφανή μεμβράνη και πάνω σε αυτήν ακουμπήσαμε μερικά παγάκια παριστάνοντας τον παγωμένο ουρανό. Στην θέση του ήλιου βάλαμε μια λάμπα μεγάλης ισχύος για να ζεστάνει το νερό. Το νερό 8

εξατμίστηκε και έφτασε μέχρι την μεμβράνη όπου σχηματίστηκαν υδρατμοί. Τελικά τα σταγονίδια νερού έπεσαν με την μορφή βροχής πάνω στο βουνό και από εκεί ξανά στην θάλασσα. Πηγές: http://ga.water.usgs.gov/edu/watercyclegreek.html επίσης μπορείτε να δείτε και το παρακάτω βίντεο: https://www.youtube.com/watch?v=vhaptrvbjcw 9

2 ΦΥΣΙΚΟΧΗΜΙΚΕΣ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ 2.1 Δομή του μορίου του νερού. Το μόριο του νερού αποτελείται από δύο άτομα υδρογόνου και ένα άτομο οξυγόνου. Οι δεσμοί Ο-Η δε βρίσκονται πάνω στην ίδια ευθεία, αλλά σχηματίζουν γωνία 104,5 μοιρών. Το μήκος του δεσμού Ο-Η είναι 0,96 Å (Άγκστρομ, 1 Å = 10-8 cm). Λόγω της γωνιακής διάταξης του δεσμού Ο-Η, το μόριο του νερού είναι ασύμμετρο και έχει υψηλή διπολική ροπή. Το κέντρο του θετικού φορτίου βρίσκεται προς την πλευρά του υδρογόνου και του αρνητικού προς την πλευρά του οξυγόνου. Ο υψηλός πολικός χαρακτήρας του μορίου εξηγεί τη μεγάλη του διηλεκτρική σταθερά (78 στους 25 C) και άλλες ιδιότητες αυτού, όπως είναι η διάλυση ετεροπολικών ενώσεων στο νερό, ιδιότητα που το καθιστά ένα από τα καλύτερα διαλυτικά μέσα. Το νερό παρουσιάζει έντονα το φαινόμενο της σύζευξης, με τη δημιουργία δεσμών διά γέφυρας υδρογόνου. Τα μόρια δηλαδή του νερού σχηματίζουν δεσμούς μεταξύ του ηλεκτροθετικού υδρογόνου του ενός μορίου και του ηλεκτροαρνητικού οξυγόνου του άλλου μορίου. 2.1.1 Καταστάσεις στερεή (πάγος, χιόνι), υγρή (νερό πηγών, ποταμών, θαλασσών) αέρια (υδρατμοί στην ατμόσφαιρα, σύννεφα). 2.2 Η διαστολή του νερού 10

Όταν η θερμοκρασία στην επιφάνεια μιας λίμνης φτάσει στους 4 C, το νερό της επιφάνειας ως πυκνότερο βυθίζεται. Δεν είναι ανάγκη η θερμοκρασία του νερού στην επιφάνεια της λίμνης να φτάσει στους 4 C για να γίνει πυκνότερο από το υπόλοιπο νερό και να βυθιστεί. Για παράδειγμα, αν η θερμοκρασία του νερού της λίμνης είναι 10 C και η θερμοκρασία στην επιφάνεια ελαττωθεί, ας πούμε στους 9 C, τότε το νερό της επιφάνειας γίνεται πυκνότερο και βυθίζεται. Η περιγραφή του φαινομένου έχει ως εξής: Όταν ο καιρός είναι ψυχρός, το νερό στην επιφάνεια της λίμνης ψύχεται, γίνεται πυκνότερο και βυθίζεται. Θερμότερο νερό, ως ελαφρύτερο, έρχεται στην επιφάνεια και με τη σειρά του ψύχεται και βυθίζεται. Με αυτόν τον τρόπο η θερμοκρασία του νερού της λίμνης ελαττώνεται σταδιακά μέχρι τους 4 C. Τότε, όμως, καθώς το νερό της επιφάνειας ψύχεται ακόμα περισσότερο, γίνεται ελαφρύτερο και παραμένει εκεί. Η ψύξη του συνεχίζεται και γίνεται πάγος, που επιπλέει στην επιφάνεια της λίμνης. Η θερμοκρασία του νερού κοντά στον πάγο είναι 0 C, αλλά νερό των 4 C συνεχίζει να παραμένει στον πυθμένα, επειδή είναι το πυκνότερο. 2.3 Τήξη Πήξη... ο πάγος λιώνει - εκτός και αν ο αέρας είναι ψυχρότερος από τον πάγο! Όχι. Για να μη λιώσει ο πάγος αρκεί η θερμοκρασία του αέρα να μην είναι μεγαλύτερη από 0 C. Ένα κομμάτι πάγου λιώνει όταν εκτεθεί σε αέρα υψηλότερης θερμοκρασίας. Το λάθος επαναλαμβάνεται. Το σωστό είναι ότι ένα κομμάτι πάγου λιώνει όταν εκτεθεί σε αέρα του οποίου η θερμοκρασία είναι υψηλότερη από 0 C. 2.4 Βρασμός Υγροποίηση Οι υδρατμοί υγροποιούνται στους 100 C δηλαδή σε θερμοκρασία ίση με τη θερμοκρασία βρασμού. Η θερμοκρασία βρασμού του νερού είναι 100 C, μόνο αν η πίεση είναι 1 atm. Γι αυτό, οι υδρατμοί υγροποιούνται στους 100 C, μόνο όταν βρίσκονται σε πίεση 1 atm. Η μερική πίεση των υδρατμών που υπάρχουν στον αέρα είναι μικρότερη από 1 atm και εξαρτάται από την περιεκτικότητα του αέρα σε υδρατμούς. Γι αυτό υγροποιούνται, μόνο αν η θερμοκρασία ελαττωθεί αρκετά (ώστε να γίνει ίση με τη 11

θερμοκρασία βρασμού που αντιστοιχεί στη μερική τους πίεση). Επιπλέον, αν η μερική πίεση των υδρατμών είναι μικρότερη από 4,6 Τοrr, τότε δεν μπορούν να υγροποιηθούν, παρά μόνο να μετατραπούν σε πάγο. 2.5 Πειράματα Διαλυτότητας - Επιφανειακής τάσης: 2.5.1 Πείραμα 1 ο : Η διαλυτότητα του αλατιού στο νερό. Μετρήσαμε το ποτήρι άδειο στην ηλεκτρονική ζυγαριά και βρήκαμε ότι ζύγιζε 95,4g. Μετά γεμίσαμε το ποτήρι με 50 ml νερού, το ξαναζυγίσαμε, βρήκαμε ότι ζύγιζε 145,4g. Το μηδενίσαμε και αρχίσαμε να προσθέτουμε το αλάτι σταδιακά ώσπου να μην διαλυόταν άλλο. Ύστερα το ζυγίσαμε και βρήκαμε ότι είχαμε προσθέσει 11,7g αλατιού. Δηλαδή παρατηρήσαμε ότι σε 50 ml νερού θερμοκρασίας δωματίου διαλύονται 11,7g αλατιού. Μετά σε ένα άλλο ποτήρι προσθέσαμε 50 ml νερού και το θερμάναμε στους 22 ο C προσθέτοντας αλάτι, βρήκαμε ότι στη συγκεκριμένη θερμοκρασία διαλυθήκαν 17,9g αλατιού. Έπειτα καταλήξαμε στο συμπέρασμα ότι όσο αυξάνεται η θερμοκρασία του νερού, τόσο αυξάνεται και η διαλυτότητα του αλατιού στο νερό. 2.5.2 Πείραμα 2 ο : Η διαλυτότητα της ζάχαρης στο νερό. Αντιθέτως με το αλάτι, όταν προσθέσαμε στο ποτήρι 50 ml νερού στους 22 ο C όπου μπορούν να διαλυθούν μόνο 17,9g αλατιού, προσθέσαμε σταδιακά μικρές ποσότητες ζάχαρης έτσι ώστε να μην διαλυόταν άλλο. Αυτό που παρατηρήσαμε είναι ότι στην ποσότητα του νερού αυτή είχαν διαλυθεί 28,8g ζάχαρης. Συνεπώς, λοιπόν, καταλήξαμε στο συμπέρασμα πως στο νερό μπορούν να διαλυθούν μεγαλύτερες ποσότητες ζάχαρης απ ότι αλατιού, δηλαδή πως το νερό έχει μεγαλύτερη διαλυτική ικανότητα ως προς τη ζάχαρη παρά ως προς το αλάτι. 2.5.3 Πείραμα 3 ο : Δεσμοί των μορίων του νερού. 12

Βάλαμε με προσοχή έναν συνδετήρα στην επιφάνεια του νερού ώσπου να επιπλέει. Ξέρουμε ότι με την εισαγωγή έστω και ελαχίστης ποσότητας απορρυπαντικού πιάτων, αποδεσμεύονται οι δεσμοί των μορίων του νερού στην επιφάνεια του (μειώνεται η επιφανειακή τάση). Στη συνεχεία λοιπόν ο βοηθός συμμαθητής μας έβαλε μια αρκετά μικρή ποσότητα απορρυπαντικού πιάτων στην άκρη του δακτύλου του και με ιδιαίτερη προσοχή ακούμπησε το απορρυπαντικό στην επιφάνεια του νερού. Αυτό που παρατηρήσαμε είναι ότι μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα ο συνδετήρας κατευθύνθηκε με μεγάλη ταχύτητα στον πάτο του ποτηριού. Και έτσι λοιπόν επαληθεύσιμε τα παραπάνω λεγόμενα σχετικά με τους δεσμούς των μορίων του νερού. ΠΗΓΕΣ : www.deyael.gr 13

3 ΥΠΟΒΑΘΜΙΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ 3.1 Εισαγωγή Το νερό είναι η βάση της ζωής του πλανήτη. Περίπου το 70% της επιφάνειας της γης σκεπάζεται με νερό. Από το συνολικό διαθέσιμο νερό στη γη, το 97% βρίσκεται στους ωκεανούς, ενώ από το υπόλοιπο 3% το 2,997% είναι παγιδευμένο σε παγετώνες και παγόβουνα ή βρίσκεται βαθιά στη γη, ώστε είναι πρακτικά απροσπέλαστο. Επομένως μόνο το 0,003% του συνόλου είναι άμεσα διαθέσιμο υπό μορφή υγρασίας στο έδαφος, εκμεταλεύσιμου υπόγειου νερού, υδρατμών, λιμνών και υδατορευμάτων. Το διαθέσιμο νερό συνεχώς συγκεντρώνεται, καθαρίζεται και ανακυκλώνεται κατά τον υδρολογικό κύκλο. Η διαδικασία αυτή παρέχει αρκετές ποσότητες νερού, υπό τις προϋποθέσεις ότι: α) Δεν φορτώνεται με μη αποικοδομήσιμες ή με βραδέως αποικοδομήσιμες ενώσεις, οι οποίες βαθμιαία θα συγκεντρώνονται και κάποτε θα φτάσουν σε απαγορευτικά επίπεδα, και β) Δεν αντλείται νερό από τα υπόγεια αποθέματα με ρυθμό μεγαλύτερο από όσο αυτά επαναφορτίζονται. Δυστυχώς σήμερα συμβαίνουν και τα δύο, με αποτέλεσμα το πόσιμο νερό να μειώνεται συνεχώς και η κατάσταση να έχει γίνει ιδιαίτερα δραματική, αφού ο μισός 14

πληθυσμός της γης δεν έχει πρόσβαση σε πόσιμο νερό. Η κατάσταση των υδάτων στην Ελλάδα σε γενικές γραμμές βρίσκεται σε ικανοποιητικά επίπεδα, αλλά και εδώ απαιτούνται σχέδια για τη διαχείριση των υδατικών πόρων. 3.2 Τι είναι Ρύπανση; Ρύπανση μπορεί να θεωρηθεί η δυσμενής μεταβολή των φυσικοχημικών ή βιολογικών συνθηκών ενός συγκεκριμένου περιβάλλοντος ή/και η βραχυπρόθεσμη ή μακροπρόθεσμη βλάβη στην ευζωία, την ποιότητα ζωής και την υγεία των ανθρώπων και των άλλων ειδών του πλανήτη. Η ρύπανση μπορεί να επηρεάζει, επίσης, την υλική και πολιτιστική βάση της ζωής, τους φυσικούς πόρους, τις ανθρώπινες δραστηριότητες, συμπεριλαμβανομένης και της αναψυχής. Η ρύπανση μπορεί να είναι χημική, με την εισαγωγή επικίνδυνων, βλαβερών ή και τοξικών ουσιών, ενεργειακή (θερμική, ραδιενεργή κα), βιολογική, αισθητική, ηχητική, γενετική (με την εισαγωγή π.χ. γενετικά μεταλλαγμένων ειδών). 3.3 Ρύπανση υδάτων Ρύπανση υδάτων ονοµάζεται οποιαδήποτε µεταβολή των φυσικών, χηµικών και βιολογικών παραµέτρων του νερού (θαλασσών, ποταµών, λιµνών), λόγω της παρουσίας σε αυτό ουσιών σε ποσότητα που υπερβαίνει τα φυσιολογικά όρια. Η µεταβολή αυτή µπορεί να έχει αρνητικές επιπτώσεις στον άνθρωπο, σε άλλους ζωικούς ή φυτικούς οργανισµούς και γενικότερα να διαταράξει την ισορροπία των οικοσυστηµάτων σε µικρή ή µεγάλη γεωγραφική κλίµακα. Οι ουσίες αυτές 15

διαλύονται στο νερό, επιπλέουν ή κατακάθονται στον πυθµένα και προέρχονται κυρίως από ανθρωπογενείς δραστηριότητες, όπως το πετρέλαιο και τα λιπάσματα. Επίσης, είναι πιθανή η απελευθέρωση ενέργειας υπό τη µορφή θερµότητας ή ραδιενέργειας, η οποία προκαλεί αύξηση της θερµοκρασίας του νερού, οπότε έχουµε τη «θερµική ρύπανση των υδάτων». 3.4 Επιπτώσεις της ρύπανσης Οι επιπτώσεις της ρύπανσης μπορεί να έχουν πολλές μορφές και να λαμβάνουν διαφορετική έκταση: 3.4.1 Μείωση του οξυγόνου που είναι διαλυμένο στο νερό Σε αντίθεση με την ατμόσφαιρα, όπου η συγκέντρωση του οξυγόνου είναι σχεδόν πάντα σταθερή και ανεξάρτητη από τη ρύπανση, τα νερά απειλούνται συχνά με πλήρη ή μερική αποξυγόνωση (αναερόβιες συνθήκες). Όσο αυξάνεται η ρύπανση των νερών, κυρίως, με οργανικές ύλες, και ανεβαίνει η θερμοκρασία τους, τόσο μειώνεται το διαλυμένο οξυγόνο, γιατί καταναλώνεται λόγω της αερόβιας αναπνοής των μικροοργανισμών που κάνουν αποσύνθεση. Όταν, λοιπόν, ρυπαίνονται τα επιφανειακά νερά με απόβλητα που περιέχουν ουσίες, που αποσυντίθενται από μικροοργανισμούς (οργανικές ύλες), εκτός των άλλων "αφαιρείται" από τα νερά και το οξυγόνο, που είναι απαραίτητο για την επιβίωση των φυτικών και ζωικών υδρόβιων οργανισμών. Οι συνέπειες μπορεί να είναι καταστροφικές για τους περισσότερους υδρόβιους οργανισμούς, αφού κινδυνεύουν από ασφυξία. Έτσι, η 16

ρύπανση με αστικά λύματα ή άλλα απόβλητα, που περιέχουν οργανικό φορτίο, μπορεί να απειλήσει με καταστροφή ένα ολόκληρο υδατικό οικοσύστημα. 3.4.2 Ευτροφισμός των νερών Ανάλογα αποτελέσματα για τα επιφανειακά νερά έχει και η ρύπανση με ανόργανα άλατα που περιέχουν άζωτο και φωσφόρο, που περιέχονται συνήθως σε λιπάσματα, απόβλητα κτηνοτροφικών και πτηνοτροφικών μονάδων, απορρυπαντικά και σε ορισμένα βιομηχανικά απόβλητα. Το σημαντικότερο πρόβλημα, που δημιουργεί το άζωτο και ο φώσφορος είναι ο ευτροφισμός, δηλαδή η υπερβολική ανάπτυξη αλγών (φυτοπλαγκτόν) στα επιφανειακά νερά από την υπερβολική τροφοδοσία των νερών με θρεπτικά συστατικά. Το φαινόμενο αυτό αποτελεί σοβαρή διαταραχή του υδατικού οικοσυστήματος με διάφορες δυσμενείς συνέπειες, μεταξύ των οποίων είναι η υπερβολική ανάπτυξη ορισμένων ειδών σε βάρος όλων των άλλων, η μείωση ή και εξαφάνιση της ποικιλίας ειδών με θανάτωση ή μετανάστευσή τους, καθώς και η πλήρης ή μερική αποξυγόνωση των νερών. Όταν μειώνεται δραματικά το διαλυμένο οξυγόνο στα νερά, συνήθως, μυρίζουμε μια οσμή κλούβιων αυγών. 3.4.3 Ρύπανση υπόγειων νερών Τα υπόγεια νερά είναι, επίσης, πολύ ευαίσθητα στη ρύπανση και έχουν περιορισμένη ικανότητα αυτοκαθαρισμού. Η κατάληξη αστικών λυμάτων, ξεπλυμάτων εδάφους από εντατική χρήση χημικών λιπασμάτων, αλλά και κτηνοτροφικών αποβλήτων στον υπόγειο υδροφόρο ορίζοντα έχει ως κύριο αποτέλεσμα την αύξηση της συγκέντρωσης των νιτρικών αλάτων. Εξαιτίας αυτής της ρύπανσης, τα υπόγεια νερά γίνονται επικίνδυνα για τον άνθρωπο και τους ζωικούς οργανισμούς. Η ρύπανση του εδάφους με τοξικές ουσίες ή βιομηχανικά απόβλητα μπορεί να οδηγήσει σε αυξημένες συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων ή άλλων τοξικών ουσιών στα υπόγεια νερά, όπως για παράδειγμα διαπιστώνεται σε περιοχές της Σταυρούπολης (Θεσσαλονίκη), εξαιτίας τοξικών υπολειμμάτων φυτοφαρμάκων από 17

τη βιομηχανία Διάνα. Είναι εξαιρετικά δύσκολο και δαπανηρό να καθαρίσουμε τα υπόγεια νερά από επικίνδυνες και τοξικές ουσίες. 3.4.4 Υφαλμύρυνση υπόγειων νερών Η εντατική άντληση των υπόγειων νερών με ρυθμό, που δεν επιτρέπει την ανανέωση τους, προκαλεί την εισβολή αλμυρού νερού από τη θάλασσα στους υδροφορείς. Οταν η στάθμη του υπόγειου νερού υποχωρήσει κάτω από την στάθμη του θαλάσσιου νερού με το οποίο συνδέεται, τότε αντί να έχουμε ροή από τον υπόγειο υδροφορέα στη θάλασσα, έχουμε αντιστροφή του φαινομένου και νερό από την θάλασσα εισέρχεται στο υπόγειο νερό. Αλμυρό νερό αναμένεται να εισβάλλει σε μεγαλύτερη έκταση σε παράκτιες περιοχής, εξαιτίας της ανόδου της στάθμης της θάλασσας (έως και εβδομήντα εκατοστά μέσα στις επόμενες δεκαετίες) λόγω της κλιματικής αλλαγής ή της μείωσης των βροχοπτώσεων. 3.4.5 Ρύπανση πόσιμου νερού Το πόσιμο νερό είναι και θα έπρεπε να είναι το καλύτερα ελεγχόμενο μέσο διατροφής. Η νομοθεσία προσδιορίζει τις συγκεντρώσεις διαφόρων ουσιών, που επιτρέπεται να υπάρχουν μέσα στο πόσιμο νερό, ώστε να ανταποκρίνεται στις υψηλές ποιοτικές προδιαγραφές, που απαιτούνται σε σχέση με το σημαντικό για τη ζωή μας αγαθό. Η τεχνολογία που διατίθεται σε αρκετές χώρες είναι σε θέση να ανιχνεύει στο νερό ιχνοστοιχεία, που βρίσκονται σε συγκεντρώσεις του δισεκατομμυριοστου του γραμμαρίου ανά λίτρο. Αν και τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει σημαντικές προσπάθειες, περίπου 1200 χημικά είδη, που περιέχουν 230 δραστικές ουσίες κυκλοφορούν στο εμπόριο και χρησιμοποιούνται στις καλλιέργειες ως φυτοφάρμακα, λιπάσματα ή ζιζανιοκτόνα. Πολλά από τα φυτοφάρμακα είναι ιδιαίτερα ανθεκτικά στο χρόνο και γι αυτό εξαιρετικά επικίνδυνα, όταν καταλήγουν στο νερό. Το όριο που έχει υιοθετηθεί για την περιεκτικότητα σε φυτοφάρμακα είναι 0,5 μικρογραμμάρια (εκατομμυριοστό του γραμμαρίου) ανά λίτρο συνολικά, και ειδικά για ορισμένα οργανο-χημικά (τα ίδια ή 18

τα προϊόντα αποικοδόμησής τους είναι ιδιαίτερα τοξικά) το όριο είναι το 0,1 μικρογραμμάριο ανά λίτρο (μg/l). Η νομοθεσία ορίζει, επίσης ότι το πόσιμο νερό δεν πρέπει να περιέχει περισσότερα από 50 milligram (χιλιοστά του γραμμαρίου) ανά λίτρο νιτρικών (mg/l). Οι νιτρικές ενώσεις στα νερά προέρχονται, συνήθως, από τη χρήση λιπασμάτων και την απόρριψη λυμάτων και ιλύος. Οι νιτρικές ενώσεις είναι ουσίες, που υπάρχουν στη φύση, αλλά αυτό, που προκαλεί ανησυχία είναι οι ουσίες, στις οποίες μετασχηματίζονται: τα νιτρώδη και οι νιτροζαμίνες. Η μακροχρόνια κατανάλωση αυτών των ουσιών μέσω της τροφικής αλυσίδας μπορεί να προκαλέσει σοβαρά προβλήματα στην ανθρώπινη υγεία. 3.5 Πηγές ρύπανσης νερού Οι σπουδαιότερες πηγές ρύπανσης, οι οποίες επιβαρύνουν κατ αρχήν τα επιφανειακά νερά και στη συνέχεια τους υπόγειους υδροφόρους ορίζοντες, μπορεί να ταξινομηθούν στις εξής κατηγορίες: Αστικά λύματα: Ακάθαρτα νερά πόλεων και οικισμών που προέρχονται από τις κατοικίες και διάφορες άλλες δραστηριότητες (σχολεία και πανεπιστήμια, δημόσιες επιχειρήσεις, χώροι εργασίας, τουριστικές μονάδες, νοσοκομεία, εργαστήρια και ιατρικά κέντρα, βιοτεχνίες κα). Βιομηχανικά υγρά απόβλητα, που μπορεί να είναι παρόμοια με τα αστικά λύματα ή να περιέχουν και επικίνδυνα ή και τοξικά στοιχεία. Γεωργικά υγρά απόβλητα, τα νερά απορροής εντατικά καλλιεργούμενων εκτάσεων που μπορεί να περιέχουν λιπάσματα ή/και φυτοφάρμακα. Κτηνοτροφικά υγρά απόβλητα, τα υγρά απόβλητα που προέρχονται από μεγάλες ή μικρότερες μονάδες εκτροφής ζώων. Διείσδυση θαλασσινού νερού λόγω υπεράντλησης των υπόγειων νερών ή λόγω της ανόδου της στάθμης της θάλασσας εξαιτίας της αλλαγής του παγκόσμιου κλίματος ("φαινόμενο θερμοκηπίου"). Όξινη βροχή εξαιτίας της ατμοσφαιρικής ρύπανσης ή κατακρήμνισης των αέριων ρύπων με τη βροχή, το χιόνι, τον άνεμο ή λόγω βαρύτητας. 19

3.6 Τι είναι μόλυνση; Μόλυνση είναι μια ειδική κατηγορία ρύπανσης, που οφείλεται σε μικροοργανισμούς. Όταν καταλήγουν σε ποτάμια, λίμνες ή στη θάλασσα βρώμικα νερά από κατοικίες, νοσοκομεία, χώρους απόρριψης σκουπιδιών κλπ μπορεί να προκαλέσουν διάφορες μορφές ρύπανσης: ρύπανση εξαιτίας της παρουσίας χημικών, βλαβερών ουσιών, αλλά και μόλυνση εξαιτίας της παρουσίας μικροβίων και γενικότερα παθογόνων οργανισμών στα βρώμικα νερά. 3.7 Η ασθένεια της Minamata Σε ένα μικρό χωριό της Ιαπωνίας, στον κόλπο της Minamata, παρατηρήθηκαν στα μέσα της δεκαετίας του 1950 δηλητηριάσεις γατιών στην αρχή και ανθρώπων στη συνέχεια, που είχαν σαν αποτέλεσμα δεκάδες θανάτους ανθρώπων, παραμορφώσεις και διαταραχές του νευροφυτικού συστήματος, κυρίως των ψαράδων της περιοχής. Αιτία ήταν οι ποσότητες μιας τοξικής ουσίας, του υδραργύρου, που κατέληγε από ένα εργοστάσιο παραγωγής πλαστικού PVC στο ποτάμι, μαζί με άλλα υγρά και στερεά απόβλητα. Από το ποτάμι, οι τοξικές ουσίες κατέληγαν στον κόλπο της Minamata κι εκεί περνούσαν στα ψάρια και τα οστρακοειδή. Οι δηλητηριώδεις ενώσεις έφθαναν στους ψαράδες και τους ντόπιους, που κατανάλωναν θαλασσινά, αλλά και στις γάτες, με αποτέλεσμα να προκαλούν σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία τους. Αν και οι ποσότητες των διαφόρων ενώσεων του υδραργύρου που έπεφταν στο ποτάμι ήταν σχετικά μικρές, μέσω της τροφικής αλυσίδας από το θαλασσινό νερό, στο πλαγκτόν και από εκεί στα ψάρια, για να καταλήξει τελικά στους ανθρώπους οι ποσότητες που έφταναν στους ανθρώπους ήταν αυξημένες (το φαινόμενο λέγεται βιοσυσσώρευση). Σε μια τέτοια διαδικασία, οι συγκεντρώσεις τοξικών ουσιών σε οργανισμούς μπορεί να είναι 100-30.000 φορές μεγαλύτερες σε σχέση με τις συγκεντρώσεις στο νερό, όπως έχει αποδειχτεί από πολλές επιστημονικές έρευνες (π.χ. έρευνες για τη συγκέντρωση υδραργύρου στο νερό, το πλαγκτόν και τα ψάρια της λίμνης Powell, στην Αριζόνα, στις ΗΠΑ). 20

3.8 Όξινη βροχή 3.8.1 Η όξινη βροχή και τα προβήματα της Η όξινη βροχή είναι ένα μεγάλο οικολογικό πρόβλημα πάνω στη γη μας. Αναγκάζει τα ψάρια και τα φυτά να πεθαίνουν στις λίμνες και τα ποτάμια. Επίσης προκαλεί ζημιά στον άνθρωπο, επειδή τρώει αυτά τα ψάρια και τα φυτά ενώ πίνει αυτό το νερό. Επίσης η όξινη βροχή δεν δημιουργεί μόνο αυτά τα προβλήματα. Προκαλεί πολλά ακόμη προβλήματα όπως είναι η δηλητηρίαση του αργιλίου. Η όξινη βροχή είναι λοιπόν θανάσιμη. 3.8.2 Τι είναι όμως η όξινη βροχή; Η όξινη βροχή είναι οτιδήποτε πέφτει από τον ουρανό πάνω στον πλανήτη μας: η βροχή, το χιόνι, η υγρασία κλπ, και που είναι αφύσικα όξινα. Να μη την συγχέουμε με τη μη μολυσμένη βροχή που πέφτει, γιατί εκείνη η βροχή είναι 21

φυσικώς ελαφρώς όξινη. Προκαλείται από τη σημερινή βιομηχανία που χρησιμοποιεί πολλές χημικές ουσίες για να κατασκευάζει διάφορα προϊόντα. Εντούτοις λόγω της δυσκολίας και του κόστους των προϊόντων εκπέμπονται συχνά στην ατμόσφαιρα, με ελάχιστη ή καμία επεξεργασία, πολλές χημικές ουσίες. Ο όρος πρωτοαναφέρθηκε περίπου 20 χρόνια πριν όταν οι επιστήμονες στη Σουηδία και τη Νορβηγία θεώρησαν αρχικά ότι η όξινη βροχή μπορεί να προκαλέσει μεγάλη οικολογική ζημιά στον πλανήτη. Το πρόβλημα όμως ήταν, ότι ώσπου να καταλάβουν τις επιπτώσεις της όξινης βροχής, το πρόβλημα ήδη είχε γίνει πολύ μεγάλο. Ψάρια βρίσκονταν νεκρά στις όχθες πολλών ποταμών. Και καθώς ο χειμερινός πάγος άρχιζε να λειώνει βρίσκονταν ολοένα και περισσότερα ψάρια νεκρά, πέστροφες κατά κύριο λόγο. Τότε άρχισαν και οι επιστήμονες να ψάχνουν για την αιτία του θανάτου. Καθώς οι επιστήμονες συνέχισαν να εργάζονται, βρήκαν πολλούς σωρούς νεκρών ψαριών, μέχρι και 5000 νεκρά ψάρια σε έναν σωρό, κοντά σε ποταμούς. Τότε αποφασίστηκε να σταλούν δύτες για να εξετάσουν το κατώτατο σημείο των ποταμών. Η έκπληξη τους μεγάλωσε όταν βρήκαν ότι στους πυθμένες τους υπήρχαν πολύ περισσότερα νεκρά ψάρια. Λήφθηκαν τότε πολλά ζωντανά και νεκρά δείγματα που στάθηκαν στα εργαστήρια από όλη τη Νορβηγία. Όταν εξετάστηκαν τα ζωντανά δείγματα βρέθηκαν να έχουν πολύ λίγο νάτριο στο αίμα τους. Αυτό είναι ένα χαρακτηριστικό σύμπτωμα της όξινης δηλητηρίασης. Το οξύ εισέρχεται στα βράγχια των ψαριών και τα δηλητηριάζει έτσι ώστε να γίνουν ανίκανα να εξαγάγουν το αλάτι από το νερό για να διατηρήσουν στον οργανισμό τους τα επίπεδα του νατρίου. Επίσης το οξύ προκαλεί δυσκολίες στο αναπαραγωγικό σύστημα των ψαριών. Συχνά τα ψάρια που γεννιούνται στις όξινες λίμνες δεν επιζούν γιατί γεννιούνται με ελαττώματα όπως παραμορφωμένες σπονδυλικές στήλες. Αυτό είναι ένα σημάδι ότι είναι ανίκανοι να εξαγάγουν αρκετό ασβέστιο από το νερό για να αναπτύξουν πλήρως τα οστά τους. Επίσης στις λίμνες μολύνεται και η τροφή των ψαριών. Σύντομα δεν έχουν αρκετή τροφή και στρέφονται στον κανιβαλισμό. Σε λίγο υπάρχουν μόνο τα μεγάλα ψάρια που στο τέλος πεθαίνουν και αυτά. Επιπλέον, η όξινη βροχή δεν προκαλεί κακό μόνο σε ζωντανούς οργανισμούς, φυτά κτλ, αλλά και στα ιστορικά αρχιτεκτονικά μνημεία και στα έργα τέχνης που είναι κατασκευασμένα από μάρμαρο, γιατί τα οξέα που περιέχονται στη βροχή διαβρώνουν τις εξωτερικές επιφάνειες τους. 22

3.8.3 Η νέα θεωρία Ένας επιστήμονας στη Νορβηγία, ο Rosenqvist, είχε πρόβλημα να πιστέψει ότι μόνο η όξινη βροχή δημιουργούσε επιπτώσεις στις λίμνες κατά τέτοιο θανάσιμο τρόπο. "Γιατί κατά τη διάρκεια δυνατής βροχής, οι ποταμοί μπορεί να είναι μέχρι δεκαπέντε φορές περισσότερο όξινοι από την ίδια τη βροχή; Δεν μπορεί να είναι η βροχή μόνο που καταστρέφει τις λίμνες". Σύντομα οι επιστήμονες αναγκάστηκαν να δεχτούν αυτήν την θεωρία ελλείψει καλύτερης θεωρίας. Το θειικό οξύ αποτελείται από δύο τμήματα, τα δύο ιόντα. Το ιόν του υδρογόνου είναι αυτό που κάνει μια ουσία οξύ. Το άλλο ιόν είναι θειικό άλας. Όταν υπάρχουν περισσότερα ιόντα υδρογόνου μια ουσία είναι πιο όξινη. Όταν η βροχή προκαλεί υπερχείλιση των ποταμών το νερό περνά μέσω του χώματος. Από τη βιομηχανική επανάσταση στη Μεγάλη Βρετανία υπάρχει μια αυξανόμενη συνεχώς ποσότητα θείου στο χώμα. Στον ποταμό δεν υπάρχει αρκετό θείο για να σχηματιστεί οξύ σε μεγάλες ποσότητες. Εντούτοις στο χώμα υπάρχει μια μεγάλη ποσότητα θείου για να βοηθήσει το σχηματισμό του οξέως. Όταν το θείο ενώνεται με το νερό το ph γίνεται πολύ μικρότερο. Αυτό το φαινόμενο είναι η πιο θανάσιμη επίδραση της όξινης βροχής στο νερό. Το ίδιο το νερό δεν περιέχει αρκετό θείο για να σκοτώνει τους πληθυσμούς των ψαριών και των φυτών. Αλλά με τη βοήθεια του θείου στο χώμα μπορεί να το κάνει. 23

3.8.4 Συμπέρασμα Η όξινη βροχή είναι ένα μεγάλο πρόβλημα. Προκαλεί το θάνατο των λιμνών μας, των ποταμών μας, της άγριας ζωής και επιπλέον βλάπτει τους ανθρώπους αλλά και διάφορα ιστορικά αρχιτεκτονικά μνημεία. Επίσης προκαλεί άλλα προβλήματα που είναι πολύ σοβαρά, όπως η ελευθέρωση του αργιλίου και του μολύβδου στις παροχές του νερού μας. 24

4 ΟΙ ΚΡΗΝΕΣ ΤΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ Σήμερα, στην πόλη του Ρεθύμνου σώζονται οχτώ δημόσιες κρήνες. Απ αυτές, μόνο μία, η κρήνη Rimondi, ανάγεται στην εποχή της βενετοκρατίας, ενώ οι υπόλοιπες είναι της τουρκικής περιόδου. Ανήκουν στον τύπο «esme», που είναι η απλούστερη μορφή κρήνης και μπορούμε να τις κατατάξουμε στις συνοικιακές κρήνες και σε αυτές που εξυπηρετούσαν κάποιο παρακείμενο τζαμί. Οι περισσότερες από αυτές τις κρήνες είναι κατασκευασμένες σε κοντινές χρονολογίες από την ίδια οικογένεια Τουρκοκρητικών, την οικογένεια των Κλαψάρηδων, που είναι η ίδια που κατασκέυασε και το τούρκικο σχολείο. Οι επιγραφές όλων των τούρκικων κρηνών είναι σχεδόν πανομοιότυπες. Φέρουν φυτική ανάγλυφη διακόσμηση και αραβικούς χαρακτήρες τοποθετημένους μέσα σε οχτώ ισομεγέθη ορθογώνια παραλληλόγραμμα, χωρισμένα σε δύο στήλες των τεσσάρων. Οι περισσότερες απ αυτές τις κρήνες σταμάτησαν να λειτουργούν στα μέσα περίπου του 20 ου αιώνα, όταν όλα τα σπίτια του Ρεθύμνου είχαν πλέον συνδεθεί στο κεντρικό σύστημα ύδρευσης της πόλης και έτσι εγκαταλείφθηκαν και έχασαν την χρηστικότητά τους. Οι κρήνες του Ρεθύμνου: 1. Η κρήνη Rimondi 2. Κρήνη στην οδό Ηγουμένου Γαβριήλ 3. Κρήνη στην οδό Νικηφόρου Φωκά 4. Κρήνη στο πάρκο απέναντι από τη Στρατολογία 5. Κρήνη την οδό Πατριάρχου Γρηγορίου 27 6. Κρήνη στον τοίχο της Αστυνομίας 7. Κρήνη στην οδό Π. Κορωναίου και Σμύρνης γωνία 8. Κρήνη στην οδό Αρκαδίου και Ουγκώ 9. Κρήνη στην οδό Ν. Πατελάρου 14 25

26

4.1 Η κρήνη Rimondi. Η κρήνη Rimondi ή Μεγάλη βρύση κατά τον Ι. Δημακοπουλο ή βρυσάκια κατά τους κατοίκους του Ρεθύμνου, βρίσκεται στη συμβολή της οδού Κ. Παλαιολόγου με την πλατειά Τιτου Πετυχακη, στον Πλάτανο. Αποτελεί ένα από τα πιο λαμπρά οικοδομήματα και παράλληλα από τα σπουδαιότερα κοινωφελή έργα της βενετικής περιόδου. Η κρήνη, με τη μορφή που έχει σήμερα, κατασκευάστηκε το 1626 από το Ρεκτορα (Ενετο διοικητή) του Ρεθύμνου, Alvise Rimondi, απ' όπου και πήρε το όνομα της. Στην θέση της υπήρχε τουλάχιστον από το 1588 παλιότερη κρήνη, την οποία ο Rimondi ανακατασκεύασε μαζί με τρεις άλλες κρήνες στην πόλη του Ρεθύμνου, «χωρίς καμία δαπάνη του δημοσίου» όπως γράφει ο ίδιος σε αναφορά του στις 10 Φεβρουαρίου 1626. Το έργο της κατασκευής ανέλαβε, πιθανότατα, Ρεθυμνιώτης τεχνίτης από την οικογένεια των Φραμπενετων, ο οποίος έχει κατασκευάσει και την κρήνη Morosini (λιοντάρια) στο Χανδακα. Οι πέτρες που χρησιμοποιήθηκαν, όπως και στα περισσότερα έξαλλου δημόσια κτήρια της εποχής, είναι ο γνωστός, μαλακος κατά την εξόρυξη του, πωρόλιθος της αλφας, που ακόμα και σήμερα χρησιμοποιείται για τις αναστηλώσεις κτηρίων στην παλιά πόλη του Ρεθύμνου. Την περίοδο της Τουρκοκρατίας, που οι κρήνες προτιμούνταν να είναι στεγασμένες, προστεθήκαν δυο τεραγονικοί πεσσοί, μπροστά απ'την Κρήνη, στους οποίους πατούσαν τρία οξυκόρυφα τόξα. Πάνω σ'αυτά ακουμπούσε ο ημισφαιρικός 27

θόλος. Ο ένας πεσσός σώζεται σήμερα, στον οποίο μάλιστα διακρίνεται ανάγλυφο ένα alem, με ένα μισοφέγγαρο, σύμβολο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Τέτοια Alem υπάρχουν δεξιά και αριστερά των παραστάσεων της εξώπορτας του τούρκικου σχολείου καθώς και στην ξύλινη πόρτα του Ωδείου. Ο δεύτερος πεσσός κατεδαφίστηκε, μετά την κατάρρευση του θόλου, γιατί εμπόδιζε την κίνηση των τροχοφόρων. Η πρόσοψη της κρήνης αποτελείται από τέσσερις ραβδωτούς κιονίσκους, με κορινθιακού ρυθμού κιονόκρανα, που πατούν πάνω στο υπερυψωμένο επίπεδο τριών μικρών γουρνών που χρησίμευαν για το πότισμα των ζώων. Στο θριγκό, υπάρχει μια επιγραφή που διακρίνονται καθαρά οι λέξεις: LOBERALITATIS και FONTES. Οι τρεις κρουνοί του νερού, σκαλισμένοι πάνω στην πέτρα, έχουν την καταγωγή τους στον αρχαίο τύπο του κρουνου-λεοντοκεφαλής και η υποτιθέμενη χαίτη παίρνει τη μορφή βοστρύχων και φυλλωμάτων που συμπλέκονται μεταξύ τους. Πάνω απ' το μεσαίο κρουνο σχηματίζεται μια κόγχη, πάνω απ' την οποία βρίσκεται το στέμμα του ρήτορα της κρήνης, Alvise Rimondi. Οι αρμοί της τοιχοποιίας ξεχωρίζουν λόγω των λοξότμητων γωνιών των λίθων, όπως συμβαίνει και στη Λότζια. Τέλος πίσω από την κρήνη υπάρχει μία μικρής χωρητικότητας δεξαμενή απ' την οποία διοχετευόταν το νερό στους τρεις κρουνους. Αυτό που μπορούμε να παρατηρήσουμε σε αυτή την κρήνη είναι ότι βρίσκεται σε αρκετά καλύτερη κατάσταση απ' ότι οι υπόλοιπες. Μοιάζει πολύ πολυτελέστερη διότι έχει πολλές λεπτομέρειες και ανάγλυφα πάνω της, πράγμα που τραβάει την προσοχή των περαστικών. 28

29

4.2 Κρήνη στην οδό Ηγουμένου Γαβριήλ Στην βορειοδυτική γωνία του Δημοτικού κήπου, επί της οδού Ηγουμένου Γαβριήλ, Βρίσκεται εντοιχισμένη η ανάγλυφη της κρήνης, με εντυπωσιακή φυτική διακόσμηση, η οποία αναφέρει «Να μην βασκαθεί πότε αυτή η κρήνη που ανήκει σε αυτή τη συνοικία και κατασκευάστηκε από το γιο του Κλαψαρη Γιουνους Αγα, Εδεμ Μπεη. Οποίος δίψα ας πίνει νερό για την ψυχή μου και ας προσευχηθεί. Τη βρύση θα τη συντηρεί αυτός που την έκτισε. 1863» Η κρήνη αυτή ήταν η λεγόμενη «Μεσκηνοβρυση» που εξυπηρετούσε τους λεπρούς της πόλης που ήταν απομονωμένοι στην περιοχή μεταξύ Τίμιου Σταυρού και του σημερινού νεκροταφείου. Όταν διανοίχτηκε η οδός Ηλιακάκη, κατεδαφίστηκε η κρήνη και η επιγραφή της μεταφέρθηκε στην σημερινή της θέση. Για πολλά χρόνια η επιγραφή της βαφόταν (!) μαζί με τον τοίχο το Δημοτικού κήπου, ώσπου πέρυσι καθαρίστηκε από την αρχαιολογική υπηρεσία και έχει τη σημερινή της μορφή. Θα μπορούσαμε να προσθέσουμε γι' αυτήν την κρήνη ότι βρίσκεται σε αρκετά άσχημη κατάσταση, αφού δεν τρέχει καν νερό. 30

Επιπλέον κανείς δεν την περιποιείται και τριγύρω υπάρχουν χόρτα τα οποία χαλάνε την αισθητική της κρήνης. 4.3 Κρήνη στην οδό Νικηφόρου Φωκά 63 (μακρύ Στενό) Και σε αύτη την κρήνη, που προεξέχει από την οικοδομική γραμμή της οδού Ν.Φωκα, πρόσφατα επέμβει η αρχαιολογική υπηρεσία καθαρίζοντας την από το λευκό χρώμα που μέχρι πρωτίστως ήταν βαμμένη. Η μορφή της κρήνης διαφέρει από 31

τις προηγούμενες, ενώ η ακριβής χρονολόγηση της είναι αδύνατη, αφού η επιγραφή της, που βρίσκονταν πάνω από τον κατεστραμμένο κρούνο της, σήμερα δεν σώζεται. 4.4 Κρήνη στο πάρκο απέναντι από τη Στρατολογία. Η κρήνη τοποθετήθηκε στο σημερινό σημείο μόλις φέτος. Παλιότερα βρίσκονταν στη γωνιά των δρόμων Πατριάρχου Γρηγορίου και Ψιλλάκη, πάνω στον εξωτερικό μαντρότοιχο του 3ου Δημοτικού σχολείου (ακόμα υπάρχει το αποτύπωμα της) όπου μεταφέρθηκε κατά η διάνοιξη της οδού Ψιλλάκη. Αποτελείται από ένα βάθρο, τέσσερις κόγχες που στέφονται με χαμηλωμένα τόξα και τη μισοκατεστραμένη επιγραφή με φυσική διακόσμηση που αναφέρει: «Αυτή η κρήνη είναι για γειτονιά και το έργο το έκανε ο Εδέμ Μπεης, γιο του Κλαψαρη Γιουνους Αγά, 1863». Η κρήνη, πρόκειται να υδροδοτηθεί σύντομα, αφού έχει τοποθετηθεί πέτρινη γούρνα στη βάση της. 32

Αυτή η κρήνη τοποθετήθηκε πρόσφατα στο σημείο που βρίσκεται τώρα. Ενώ το όλο ανάγλυφο της είναι όμορφο, αυτό που χαλάει την εικόνα είναι το σπασμένο σημείο στη πάνω πλευρά της κρήνης (στην επιγραφή). 33

Εδώ επίσης παρατηρούμε ότι η κρήνη δεν έχει βάνα και δεν υπάρχει νερό. Στη πέτρινη γούρνα, στη βάση της, υπάρχουν σκουπίδια που πιθανόν πετάνε οι κάτοικοι της περιοχής το οποίο είναι αντιαισθητικό για την κρήνη. 4.5 Κρήνη στην οδό Πατριάρχου Γρηγορίου 27 34

Απ' αυτή την κρήνη που βρίσκεται στην περιοχή «Ελιδακι», σώζεται μόνο η επιγραφή της που βρίσκεται εντοιχισμένη στον εξωτερικό τοίχο του σπιτιού, πάνω από την κάμαρα. Η επιγραφή, με ανάγλυφους αραβικούς χαρακτήρες και φυτική διακόσμηση στο πάνω μέρος αναφέρει: «Έργο του γιο του Κλαψιάρη Γιουνους Αγά, Κασιμ Μπεη. Εσύ που θα πιεις νερό, αλλά θα πρέπει να ελεήσεις την ψυχή μου και να προσευχηθείς για την αγάπη του θεού. Ελέησε την ψυχή μου να βρει τον παράδεισο. 1863». Κάκιστη εντύπωση προκαλεί η πλαστική υδρορροή που έχει τοποθετηθεί αριστερά της κρήνης, κρύβονταν μάλιστα ένα μικρό τμήμα της. Όπως παρατηρούμε ο σωλήνας που υπάρχει στην πρώτη εικόνα σήμερα δεν υπάρχει. Εκτός από το ότι χαλούσε την εικόνα της κρήνης έκρυβε και ένα μικρό μέρος της αριστερής πλευράς της. Επίσης, οι κατεστραμμένοι τοίχοι δεξιά και αριστερά της συμβάλλουν στην κακή της εικόνα. Όμως το καλό στην συγκεκριμένη είναι ότι υπάρχει νερό. 35

4.6 Κρήνη στον τοίχο της αστυνομίας Η κρήνη αυτή βρίσκονταν αρχικά απέναντι στον αριθμό 84 της οδού Μελισσινού και υδροδοτούσε τη συνοικία Τσικουρ μοποσταν. Τα τελευταία χρόνια αποτοιχίστηκε και σήμερα βρίσκεται εντοιχισμένη στον εξωτερικό τοίχο του κτηρίου της Αστυνομίας επί της οδού Μελισσινού. Είναι χτισμένη με ισότιμους λίθους. Σύμφωνα με την αραβική επιγραφή που βρίσκεται από πάνω της, η κρήνη κατασκευάστηκε το 1785 ή 1882. Δεν μπορώ να φανταστώ τίνος ειδήμονα ήταν ιδέα η κρήνη αυτή να φυλακιστεί μέσα στον περίβολο του κτηρίου της αστυνομίας, αφού φυτά την κρύβουν από το μάτι του περαστικού. Στην παρακάτω εικόνα μπορούμε να το δούμε 36

Βρίσκεται στην πιο άθλια κατάσταση από όλες τις άλλες, αφού είναι περιτριγυρισμένη από εκατοντάδες παραιτημένες μηχανές της αστυνομίας και δεν μπορούμε να την διακρίνουμε καθόλου. Κάπως έτσι χάνει την αξία της. 4.7 Κρήνη στην οδό Π. Κορωναίου και Σμύρνης γωνία. Στην γωνία αυτή υπήρχαν τρεις κρήνες κάτω από την καμάρα και άλλες δυο στην οδό Κορωναίου. Οι συγκεκριμένες κρήνες, εκτός από τους κατοίκους της 37

συνοικίας, εξυπηρετούσαν και τους πιστούς του προκειμένου τζαμιού του Γιαχγια Ιμπραήμ, αφού σύμφωνα με το κοράνι, οι μουσουλμάνοι έπρεπε να πλυθούν πριν εισέλθουν στο τζαμί. Πάνω από την κρήνη της οδού Κορωναίου υπάρχει ανάγλυφη επιγραφή με τη συνηθισμένη φυσική διακόσμηση που αναφέρει: «Αυτή η κρήνη έγινε για να πίνει λαός. Όποιος πιει νερό και ξεδιψάσει ας προσευχηθεί για την ψυχή εκείνου που την έκτισε. 1863». Λίγο πιο δεξιά και ψηλότερα υπάρχει μικρότερη αραβική επιγραφή που γράφει «Να μη βασκαθεί αυτός ο τοίχος. Τον έκτισε ο Οσμάν Αφέντης». 38

Αυτή η κρήνη βρίσκεται σε μια πολύ καλή θέση,σε ένα όμορφο σημείο, και ενώ θα μπορούσαν να το εκμεταλλευτούν αυτό δεν το κάνουν. Αντίθετα, είναι ζωγραφισμένη με γκράφιτι που χαλάνε την όλη εικόνα και γεμάτη σκουπίδια στη βάση της στην πέτρινη γούρνα. Επίσης ούτε σε αυτήν υπάρχει νερό. 4.8 Κρήνη στην οδό Αρκαδίου και Β. Ουγκώ. 39

Η κρήνη αυτή, όπως και η προηγούμενη της οδού Κορωναίου, εξυπηρετεί εκτός από τους κατοίκους της περιοχής και τους πιστούς του τζαμιού του Καρά Μούσα, στον εξωτερικό τοίχο του όποιου βρίσκεται. Η κρήνη είναι στεγασμένη με θόλο (όπως ήταν και η κρήνη Rimondi) και έχει δυο όψεις : Μια από την πλευρά της οδού Αρκαδίου και μια από την αυλή του τζαμιού για χρήση των πιστών. Κάτω από το θόλο της κρήνης από την οδό Β. Ουγκώ, γίνεται και η είσοδος στο προαύλιο του τζαμιού. 40

Αυτή η κρήνη βρίσκεται σε πολύ καλή κατάσταση εφόσον τρέχει νερό και οι περαστικοί μπορούν να πιουν, απολαμβάνοντας την. 4.9 Κρήνη στην οδό Αρκαδίου - Ν.Πατελάρου 14. Η κρήνη αυτή, σε αντίθεση με όλες τις προηγούμενες δημόσιες, είναι ιδιωτική, αθέατη από το δρόμο και ανάγεται στην περίοδο της βενετοκρατίας. Εξυπηρετούσε τις ανάγκες του καθολικού ιερατείου του παρεκκλήσιου, πάνω στον τοίχο του οποίου είναι ενσωματωμένη και χρησιμοποιούταν ως lavabo (νιπτήρας). Η κρήνη συγκροτείται από μια ημικυκλική κόγχη που πλαισιώνεται από δυο κιονίσκους κορινθιακού ρυθμού. Κάθε ελεύθερη επιφάνεια της είναι γεμάτη με πληθωρική διακόσμηση φυτικών θεμάτων και μικρών πουλιών. 41

Το Εντυπωσιακότερο σημείο της είναι η κόγχη όπου δυο πουλιά βρίσκονται εκατέρων ενός βάζου με άνθη. 4.10 Συμπέρασμα: Το συμπέρασμα μας είναι ότι οι πιο πολλές κρήνες είναι σε άσχημη κατάσταση και κανένας δεν ενδιαφέρεται γι' αυτό και ούτε τις περιποιείται ενώ θα μπορούσαν να τραβάνε την προσοχή των τουριστών ή ακόμα και την δίκη μας. ΤΟ PROJECT ΜΑΣ Πηγές: www.e-telescope.gr www.doyk.gr www.rethimno.gr www.watersave.gr/site/content/view/20/35/ 42

Για την εργασία συνεργάστηκαν οι μαθητές: «Ο υδρολογικός κύκλος», Ομάδα: Τα Σιγανά Ποταμάκια: Κλάδου Μαρία Ορφανού Αμαλία Σταυρουλάκη Στεφανία Τσιοράνου Αργυρώ «Φυσικοχημικές ιδιότητες του νερού» Ομάδα: Υπόγεια Ρεύματα: Αντωνάκης Σήφης Μαυρογιάννης Λευτέρης Μαυρουδής Μανούσος «Υποβάθμιση της ποιότητας του νερού», «Οι κρήνες του Ρεθύμνου» Ομάδα: Ανώνυμοι: Αλεξανδράκη Μαρία Βογιατζή Νίκη Δρανδάκι Αντωνία Τζωρτζινάκη Δήμητρα Υπεύθυνος Καθηγητής: Κωβαίος Δ. Ηλίας, ΠΕ04.02 43