ΤΑΦΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΑΠΟ ΤΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΕΩΣ ΤΗΝ ΠΡΩΙΜΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΣΙΔΗΡΟΥ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ 1 ΣΕΒΑΣΤΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ Λέκτορας Τομέα Αρχαιολογίας Α.Π.Θ. Η γνώση μας για τις προϊστορικές ταφικές πρακτικές στην περιοχή της Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας έχει εμπλουτιστεί ιδιαίτερα τα τελευταία δέκα χρόνια εξαιτίας της τεράστιας ανασκαφικής δραστηριότητας που έχει σημειωθεί στην ευρύτερη περιοχή με την ευκαιρία της κατασκευής των μεγάλων δημόσιων έργων. Πέρα από την αύξηση των νεκροταφείων και των θέσεων που παρέχουν στοιχεία ταφικής δραστηριότητας, η σημασία των τελευταίων ευρημάτων αφορά κυρίως την εικόνα που διαθέτουμε για τις πρωιμότερες περιόδους δηλαδή τη Νεολιθική και την πρώιμη εποχή του Χαλκού. Η πιο συνηθισμένη ταφική πρακτική στη Νεολιθική εποχή είναι η ταφή εντός οικισμού όπως συναντάται για παράδειγμα στη Νέα Νικομήδεια (Rodden 1962, 1964, 1965), στο Μάνδαλο (Πιλάλη-Παπαστερίου κ. α. 1986, Παπαευθυμίου-Παπανθίμου και Πιλάλη-Παπαστερίου 1993), στο Μακρύγιαλο Πιερίας (Μπέσιος και Παππά 1995, 1998, Pappa και Bessios 1999), στη Δ. Ε. Θεσσαλονίκης (Παππά 1997), στη Σταυρούπολη Θεσσαλονίκης (Γραμμένος και Κώτσος 2002, Τριανταφύλλου 2002), Γιαννιτσά Β (Χρυσοστόμου 2003) και αλλού. Τις περισσότερες φορές πρόκειται για απλούς ενταφιασμούς σε ρηχά ορύγματα σκαμμένα στο έδαφος, οι οποίοι σπάνια, συνοδεύονται από ταφικά κτερίσματα. Τα ταφικά αυτά κτερίσματα είναι αντικείμενα καθημερινής χρήσης, συνήθως ένα χειροποίητο αγγείο, οστέινο ή λίθινο εργαλείο ή κάποιο κόσμημα από όστρεο. Οι ταφές είναι μονές σε συνεσταλμένη στάση με μοναδική εξαίρεση τη διπλή ταφή της Νέας Νικομήδειας που ανήκει στη «μητέρα με το παιδί» (Rodden 1962). Μερικές φορές ωστόσο, όπως συμβαίνει στη Δ. Ε. Θεσσαλονίκης και στο Μακρύγιαλο Πιερίας, οι νεκροί τοποθετήθηκαν χωρίς ιδιαίτερη φροντίδα σε λάκκους μέσα στα όρια του οικισμού. Σπανιότερα, στο τέλος 1 Η παρούσα εργασία έχει σκοπό να παρουσιάσει συνοπτικά τις ταφικές πρακτικές στην περιοχή κυρίως της κεντρικής Μακεδονίας κατά την προϊστορική περίοδο και δεν αποτελεί διεξοδική μελέτη στο συγκεκριμένο αντικείμενο. Το μεγαλύτερο μέρος της στηρίζεται στη διδακτορική μου διατριβή, η οποία θα ήταν αδύνατον να ολοκληρωθεί εάν δεν υπήρχε η πολύτιμη υποστήριξη των αρχαιολόγων της ΙΣΤ και ΙΖ ΕΠΚΑ αντίστοιχα, οι οποίοι βοήθησαν αφάνταστα σε πρακτικά ζητήματα καθώς και στην παροχή πληροφοριών αδημοσίευτου αρχαιολογικού υλικού. Ιδιαίτερα ευχαριστώ τους αρχαιολόγους Μάνθο Μπέσιο, Χριστίνα Ζιώτα, Μαρία Παππά, Αρετή Χονδρογιάννη, Γεωργία Καραμήτρου και Έφη Πουλάκη-Παντερμαλή.
2 της Νεολιθικής, όπως συμβαίνει στη φάση ΙΙ στο Μακρύγιαλο Πιερίας αλλά και στην τούμπα Κρεμαστής Κοιλάδας Κοζάνης (Χονδρογιάννη-Μετόκη 2001), έχει παρατηρηθεί η πρακτική της καύσης, η οποία στην περίπτωση του Μακρύγιαλου ανήκει σε ανήλικο άτομο που είχε τοποθετηθεί σε τεφροδόχο αγγείο (Μπέσιος και Παππά 1998). Πέρα από τη συνηθισμένη πρακτική του ενταφιασμού στα όρια του οικισμού, τα τελευταία χρόνια εξαιτίας της συστηματικής μελέτης του αρχαιοζωολογικού υλικού έχει σημειωθεί σε ευρεία κλίμακα η παρουσία διάσπαρτων ανθρώπινων οστών στις οικιστικές επιχώσεις όπως για παράδειγμα συμβαίνει στη Νέα Νικομήδεια (Angel 1973) και στη Σταυρούπολη Θεσσαλονίκης (Τριανταφύλλου 2002) ή σε τάφρους που περιτρέχουν τον οικισμό (Μακρύγιαλος και Παλιάμπελα Πιερίας) (Τριανταφύλλου 2001, Κωτσάκης και Halstead 2004). Η συχνή παρουσία των διάσπαρτων ανθρώπινων οστών στα οικιστικά στρώματα χωρίς κάποια ιδιαίτερη προτίμηση σε ανατομικό μέρος τείνει στην ιδέα ότι πρόκειται μάλλον για ενδείξεις σκόπιμης μεταχείρισης των νεκρών παρά για τυχαία ευρήματα. Το θέμα μένει ανοιχτό προς συζήτηση σε σχέση μάλιστα με τα νεώτερα δεδομένα που προκύπτουν από τις τελευταίες ανασκαφές για την οργάνωση της Νεολιθικής κοινωνίας. Γενικά, η μεταχείριση των νεκρών στη Νεολιθική περίοδο στη Μακεδονία μέχρι πρόσφατα συνηγορούσε στην εικόνα των ταφών εντός οικισμού ως αποκλειστικής ταφικής πρακτικής οργανωμένης αυστηρά στα πλαίσια του νοικοκυριού. Τα ευρήματα ωστόσο της τελευταίας δεκαετίας έχουν προσθέσει νέα στοιχεία στο χαρακτήρα και στην οργάνωση των ταφικών πρακτικών, όπως είναι η διαφοροποίηση της μεταχείρισης των νεκρών, η οποία δεν περιορίζεται στις απλές ταφές εντός οικισμού και η χρήση τάφρων και λάκκων ως ταφικών χώρων που βρίσκονται σε ελεύθερη πρόσβαση από το σύνολο της Νεολιθικής κοινότητας και δεν αποτελούν χώρους αποκλειστικού ελέγχου μίας πυρηνικής οικογένειας. Η εικόνα που διαθέτουμε από την Πρώιμη εποχή του Χαλκού διαφέρει σημαντικά από τη Νεολιθική σε δύο βασικά σημεία: 1) εμφανίζονται οργανωμένοι χώροι εκτός οικισμού οι οποίοι συνιστούν οργανωμένα νεκροταφεία για την αποκλειστική διάθεση των νεκρών, ενώ παράλληλα συνεχίζεται η παράδοση των ταφών εντός οικισμού όπως συμβαίνει στο Αρχοντικό Πέλλας (Παπαευθυμίου- Παπανθίμου και Πιλάλη-Παπαστερίου 1997, 1998, Παπανθίμου κ. α. 2003), Κορινό Πιερίας (Μπέσιος 1997 α), και 2) εκτός από τον απλό ενταφιασμό εμφανίζεται σε μεγαλύτερη συχνότητα η πρακτική της καύσης όπως συμβαίνει στον Άγιο Μάμα και
3 στη Συκιά Χαλκιδικής (Παππά 1995, Ασουχίδου κ. α. 2000, Ασουχίδου 2001), στις Γούλες Αλιάκμωνα (Ζιώτα και Χονδρογιάννη-Μετόκη 1993) και στο Ξηροπήγαδο Κοζάνης (Ζιώτα 1998, Ziota and Triantaphyllou 2004). Επιπλέον, διακρίνονται κάποια καινούρια στοιχεία τα οποία έχουν να κάνουν τόσο με τη μεταχείριση των νεκρών αλλά και με την οργάνωση του χώρου των νεκροταφείων: 1. Τάση προς υιοθέτηση σταθερών κανόνων στη μεταχείριση των νεκρών. Καταρχήν, στις περισσότερες περιπτώσεις επικρατεί ο απλός ενταφιασμός σε ισχυρά συνεσταλμένη στάση με εξαίρεση δύο διπλές ταφές στο Ξηροπήγαδο Κοζάνης και μια περίπτωση δευτερεύουσας ταφής στις Γούλες Κοζάνης. Συχνά παρατηρείται η τήρηση κοινού προσανατολισμού στα νεκροταφεία όπως για παράδειγμα Ανατολή/ Δύση στις Γούλες, Νότος/ Βορράς στο Ξηροπήγαδο Κοζάνης. Επίσης, συχνά οι ταφές στις Γούλες και στο Ξηροπήγαδο Κοζάνης συνοδεύονται από συγκεκριμένα ταφικά κτερίσματα όπως συγκεκριμένους τύπους χειροποίητων αγγείων τοποθετημένων σε συγκεκριμένες θέσεις σε σχέση με το νεκρό άλλοτε στο κεφάλι (Γούλες) ή στο κεφάλι και τα πόδια (Ξηροπήγαδο). 2. Διαφοροποίηση στους ταφικούς τύπους. Εκτός λοιπόν από τα απλά ορύγματα σκαμμένα στο φυσικό έδαφος (Μακρύγιαλος Πιερίας, Άγιος Μάμας Χαλκιδικής, Ξηροπήγαδο Κοζάνης), τα οποία αποτελούσαν τον επικρατέστερο τύπο τάφου στη Νεολιθική περίοδο, στην Πρώιμη εποχή του Χαλκού εμφανίζονται επιπλέον κιβωτιόσχημοι τάφοι (Γούλες, Ξηροπήγαδο Κοζάνης), κτιστοί τάφοι (Ξηροπήγαδο Κοζάνης) καθώς και ταφές σε αγγεία ή πίθους (Άγιος Μάμας Χαλκιδικής, Γούλες και Ξηροπήγαδο Κοζάνης). 3. Διαφοροποίηση στη μεταχείριση των νεκρών σε σχέση με την ηλικία ή το φύλο του νεκρού. Σε σχέση με την ηλικία του νεκρού, φαίνεται πως συχνά οι ταφές σε αγγεία σχετίζονται με παιδιά (Γούλες, Ξηροπήγαδο) ενώ οι ταφές σε πίθους με ταφές ενηλίκων (Γούλες), οι κιβωτιόσχημοι τάφοι στο Ξηροπήγαδο περιείχαν στην πλειοψηφία τους ανήλικα άτομα ενώ οι σχετικά πιο πλούσιες ταφές φαίνεται να ανήκουν σε παιδιά και νήπια (Άγιος Μάμας, Γούλες, Ξηροπήγαδο). Σε ό,τι αφορά το φύλο, οι περισσότερες πληροφορίες προέρχονται από το Ξηροπήγαδο Κοζάνης, όπου υπάρχει σαφής διαφοροποίηση στην τοποθέτηση των νεκρών στον τάφο καθώς και στη χρήση συγκεκριμένου τύπου τάφου. Ειδικότερα, οι άνδρες τοποθετούνται στη
4 δεξιά τους πλευρά και οι γυναίκες στην αριστερή ενώ φαίνεται να υπάρχει μια έντονη προτίμηση σε απλά ορύγματα για τις γυναίκες και σε κτιστούς τάφους για τους άνδρες. 4. Παρουσία ταφικών κτερισμάτων. Σε αντίθεση με τη Νεολιθική περίοδο όπου η παρουσία ταφικών κτερισμάτων ήταν σχετικά σπάνια, στην Πρώιμη εποχή του Χαλκού παρατηρούνται αρκετά συχνότερα αντικείμενα καθημερινής χρήσης κυρίως κεραμικά αγγεία αλλά σε μεμονωμένες ταφές πλέον κάνουν την εμφάνιση τους κοσμήματα ή εργαλεία από πέτρα, χαλκό ή ακόμη και χρυσό ή φαγεντιανή. 5. Παρουσία ιδιαίτερων χαρακτηριστικών στοιχείων στην κατασκευή του τάφου. Ενώ λοιπόν στη Νεολιθική περίοδο, οι τάφοι αποτελούν απλές κατασκευές, στην Πρώιμη εποχή του Χαλκού κατά περίπτωση εμφανίζονται κάποια χαρακτηριστικά στοιχεία που συνοδεύουν την κατασκευή τους όπως είναι η κάλυψη του τάφου ή το δάπεδο συνήθως στρωμένο με βότσαλα. Σε ό,τι έχει σχέση με την κάλυψη του τάφου παρουσιάζεται μια μεγάλη ποικιλία που περιλαμβάνει απλές συσσωρεύσεις χώματος ή την τοποθέτηση καλυπτήριας πλάκας ή ακόμη τη συσσώρευση αργών λίθων ή σπασμένων οστράκων. 6. Πιθανή παρουσία ταφικών σημάτων. Πρόκειται για σηματοδότηση των τάφων που γίνεται συχνά με σωρούς ή σειρές αργών λίθων στην κορυφή του τάφου ή τοποθετημένων περιμετρικά του (Άγιος Μάμας, Ξηροπήγαδο). 7. Ομαδοποίηση των ταφών πιθανότατα με κριτήρια συγγενικών/οικογενειακών δεσμών. Η υιοθέτηση των συστάδων είναι ιδιαίτερα έντονη στην περίπτωση των τεφροδόχων αγγείων στο Κριαρίτσι Συκιάς (Ασουχίδου κ. α. 2000) ενώ στο Ξηροπήγαδο Κοζάνης κάποιοι τάφοι βρέθηκαν τοποθετημένοι επάνω σε προηγούμενες ταφές χωρίς να προκαλέσουν αντίστοιχη διαταραχή καθώς οι πρώτοι φαίνεται πως ήταν ορατοί στο χώρο του νεκροταφείου με τη συσσώρευση αργών λίθων στην κορυφή τους (Ζιώτα 1998). Οι πληροφορίες που διαθέτουμε για την Ύστερη εποχή του Χαλκού προέρχονται από τον Κορινό και Πύδνα Πιερίας (Μπέσιος 1997 α, 1997 β, Μπέσιος και Κραχτοπούλου 1998), Σπάθες Ολύμπου (Πουλάκη-Παντερμαλή 1987, Poulaki- Pantermali 1993) και από κάποια νεκροταφεία στην ευρύτερη περιοχή του Αλιάκμωνα (Χονδρογιάννη-Μετόκη 1998, 1999) και της Αιανής Κοζάνης όπως Ρύμνιο (Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1990), Αιανή (Karametrou-Mentesidi 1993, Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1989, 2002) και Άνω Κόμη Κοζάνης (Καραμήτρου-
5 Μεντεσίδη 2000). Η εικόνα στην ταφική συμπεριφορά αυτής της περιόδου περιλαμβάνει πρώτον, τη σχεδόν αποκλειστική χρήση οργανωμένων νεκροταφείων τοποθετημένων σε απόσταση από τον αντίστοιχο οικισμό, δεύτερον, την έντονη παρουσία πολλαπλών ταφών στον ίδιο τάφο και τρίτον, την ολοένα και συχνότερη υιοθέτηση σταθερών κανόνων στη μεταχείριση των νεκρών. Σε ό,τι αφορά την ακολουθία σταθερών κανόνων στο τυπικό ταφής στα όρια του νεκροταφείου, μπορούν να παρατηρηθούν τα εξής: 1. Παρουσία συγκεκριμένων ταφικών τύπων σε κάθε νεκροταφείο, σε αντίθεση με την πρώιμη εποχή του χαλκού όπου εμφανίζεται μεγάλη ποικιλία ταφικών τύπων. Για παράδειγμα, στις Σπάθες Ολύμπου (Πουλάκη-Παντερμαλή 1987) και στο Ρύμνιο Κοζάνης (Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1990) υιοθετείται ο κιβωτιόσχημος τάφος ενώ στον Κορινό Πιερίας (Μπέσιος 1997 α) παρατηρούνται οι απλοί λάκκοι-ορύγματα στο φυσικό έδαφος. 2. Επικράτηση του απλού ενταφιασμού σε συνεσταλμένη στάση. Σε αντίθεση με τη Νεολιθική και την πρώιμη εποχή του Χαλκού, η πρακτική της καύσης φαίνεται να απουσιάζει από την περιοχή της Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας κατά την Ύστερη εποχή του χαλκού 2. 3. Παρουσία σταθερών τύπων ταφικών κτερισμάτων τα οποία φαίνεται να συνοδεύουν συστηματικά τους νεκρούς. Για παράδειγμα, εμφανίζονται συγκεκριμένοι τύποι ντόπιας ή Μυκηναϊκής κεραμικής, εργαλείων, κοσμημάτων, οπλισμού κλπ. Συχνά, συγκεκριμένοι τύποι αντικειμένων σχετίζονται με το φύλο του νεκρού, κοσμήματα από πέτρα, οστό ή μέταλλο συνοδεύουν γυναικείες ταφές ενώ όπλα ή εργαλεία από μέταλλο και πέτρα βρίσκονται σε ανδρικές ταφές. 4. Συσσώρευση αντικειμένων που σχετίζονται με την ταυτότητα του νεκρού. Πρόκειται για προσωπικά αντικείμενα όπως σφραγίδες, εξαρτήματα ρουχισμού, κοσμήματα από πολύτιμα υλικά (ήλεκτρο, υαλόμαζα), λίθινα ή πήλινα «κομβία», χάλκινα όπλα (σπαθί, εγχειρίδιο, μήλο ξίφους, αιχμές) που παραπέμπουν σε Μυκηναϊκά πρότυπα και τα οποία βρίσκονται σε μεγάλες 2 Είναι ενδιαφέρον ότι την ίδια περίοδο στην Ανατολική Μακεδονία, η καύση των νεκρών και η τοποθέτηση τους σε τεφροδόχα αγγεία είναι αρκετά συνηθισμένη πρακτική ενώ ταυτόχρονα κάνουν την εμφάνιση τους οι ταφικοί τύμβοι (Ποταμοί και Εξοχή Δράμας, Φαιά Πέτρα Σερρών) (Γραμμένος 1979, Βάλλα 2002, 2004), οι οποίοι στην περιοχή της Κεντρικής Μακεδονίας επικρατούν κυρίως στην εποχή του Σιδήρου.
6 σχετικά ποσότητες στα νεκροταφεία στις Σπάθες Ολύμπου (Πουλάκη- Παντερμαλή 1987) και Ρύμνιο Κοζάνης (Καραμήτρου-Μεντεσίδου 1990). Στην εποχή του Σιδήρου διακρίνεται καταρχήν μια αύξηση στον αριθμό των νεκροταφείων και μάλιστα σε θέσεις οι οποίες συνεχίζουν συστηματικά να χρησιμοποιούνται και στα ιστορικά χρόνια. Η γενική εικόνα συμφωνεί με τα χαρακτηριστικά στοιχεία που παρατηρήθηκαν σε προηγούμενες περιόδους με τη διαφορά ότι ενώ συνεχίζουν να ακολουθούνται συγκεκριμένοι κανόνες στο τυπικό μέρος της ταφής, από την άλλη πλευρά υπάρχουν έντονες διαφορές σε επίπεδο νεκροταφείου από περιοχή σε περιοχή (Καρλιάμπας κ. α. 2005). Η εποχή του Σιδήρου χαρακτηρίζεται από την παρουσία των τύμβων μεμονωμένων ή σε συστάδες σε διάφορες παραλλαγές ως προς την κατασκευή τους 3. Παράλληλα, υπάρχουν αρκετά στοιχεία όπως η παρουσία σπασμένων αγγείων, οστών ζώων κλπ. που φανερώνουν την τέλεση ταφικών γευμάτων καθώς και μνημόσυνων προς τιμή των νεκρών συνήθως πάνω από τον τάφο με την ευκαιρία κάποιας νεώτερης ταφής. Συνοπτικά, τα χαρακτηριστικά εκείνα που σηματοδοτούν την περίοδο αυτή περιλαμβάνουν: 1. Ομαδοποίηση των τάφων σε συστάδες. Υπάρχουν για παράδειγμα τουλάχιστον δύο περιπτώσεις, στους τύμβους του Ολύμπου και στη Βεργίνα, όπου έχουν παρατηρηθεί συστάδες τύμβων. Ενδείξεις για συστάδες τάφων σημειώνονται στο νεκροταφείο της Πύδνας. Ενδιαφέρουσα είναι η περίπτωση του Γυναικόκαστρου στο Κιλκίς (Σαββοπούλου 1987, 1991), όπου εμφανίζονται συστάδες τεφροδόχων αγγείων τοποθετημένων σε τετράγωνες πλατφόρμες. Ακόμη και η παρουσία των θαλαμωτών τάφων στην Πύδνα υποδηλώνει την έντονη επιθυμία προς ομαδοποίηση των ταφών. 2. Έντονη παρουσία σημάτων στους ταφικών χώρους ή σε μεμονωμένες ταφές. Στην πλειοψηφία τους τα νεκροταφεία αυτής της περιόδου δίνουν σαφείς ενδείξεις σηματοδότησης είτε συστάδων τάφων είτε μεμονωμένων τάφων. Χαρακτηριστικοί για την εποχή του Σιδήρου είναι οι τύμβοι. Πρόκειται για κατασκευές που συχνά θεμελιώνονται σε λίθινο θεμέλιο ποικιλοτρόπως κτισμένο (τύμβοι Ολύμπου, Βεργίνα, Θέρμη Θεσσαλονίκης, Αγριοσυκιά 3 Ταφικοί τύμβοι αρχίζουν να εμφανίζονται στη Δυτική και Κεντρική Μακεδονία από την Πρώιμη εποχή του Χαλκού π. χ. Κριαρίτσι Χαλκιδικής (Ασουχίδου κ.α 2000, Ασουχίδου 2001) συνεχίζουν στο τέλος της Μέσης και αρχές της Ύστερης σύμφωνα με τα πρόσφατα ευρήματα στην πηγή Αθηνάς στην περιοχή του μακεδονικού Ολύμπου (Πουλάκη-Παντερμαλή 2004) και στην Ύστερη π.χ. στον Πολύμυλο Κοζάνης (Καραμήτρου-Μεντεσίδη και Βατάλη 2000), ενώ η παρουσία τους κορυφώνεται και γενικεύεται στην εποχή του Σιδήρου.
7 Γιαννιτσών) (Ανδρόνικος 1969, Πουλάκη-Παντερμαλή 1986, 1990, Σκαρλατίδου και Ιγνατιάδου 1996, Χρυσοστόμου 1994) ενώ η κάλυψη τους συνήθως είναι από χώμα το οποίο συχνά μεταφέρεται από αλλού, όπως συμβαίνει για παράδειγμα στους τύμβους του Ολύμπου και της Βεργίνας. Υπάρχουν περιπτώσεις όπου η κάλυψη αποτελείται από απλή συσσώρευση αργών λίθων (λιθοσωροί) (Γυναικόκαστρο Κιλκίς). Παραλλαγή των τύμβων είναι οι ταφικοί περίβολοι, οι οποίοι αποτελούν σειρά λίθων που είτε περικλείουν συστάδες τάφων (Κούκο Χαλκιδικής, Τζαμάλα Ημαθίας, Νέα Φιλαδέλφεια Θεσσαλονίκης) (Carington-Smith και Βοκοτοπούλου 1991, 1992, Κοτταρίδη 2003, Μισαηλίδου-Δεσποτίδου 1988 α, 1988 β) είτε ένα τεφροδόχο αγγείο με καύση (Γυναικόκαστρο Κιλκίς). Επίσης, σε άλλες περιπτώσεις, σειρά λίθων περικλείει ολόκληρη την περιοχή του νεκροταφείου όπως στο Κούκο Χαλκιδικής και το νεκροταφείο της μεταβατικής περιόδου στις Τρεις Ελιές Ολύμπου (Πουλάκη Παντερμαλή 1989). Σηματοδότηση του χώρου υπάρχει και σε μεμονωμένους τάφους με τη μορφή λιθοσωρών (Τζαμάλα Ημαθίας) ή μικρών τύμβων στην κορυφή των τάφων (π. χ. τύμβοι Ολύμπου, νεκροταφείου Πύδνας) ή χαμηλών περιβόλων (π.χ. Αη Γιάννη Χαλκιδικής) (Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου 1991) ή ακόμη και με πιθανά ταφικά σήματα 4 (π. χ. τύμβοι Ολύμπου και πιθανόν κάποιες περιπτώσεις στην Πύδνα). 3. Συνύπαρξη μονών και πολλαπλών ταφών. Παράλληλα με τις μονές ταφές παρατηρείται ευρέως η πρακτική των πολλαπλών ταφών (τύμβοι Ολύμπου, νεκροταφείο Πύδνας κλπ.) με την οποία δίνεται σαφώς μεγάλη έμφαση στην οικογένεια και τους συγγενικούς δεσμούς. 4. Συνύπαρξη ενταφιασμών και καύσεων. Η πρακτική της καύσης εμφανίζεται σημαντικά συχνότερα από ό,τι στις προηγούμενες περιόδους. Για παράδειγμα αποτελεί τον αποκλειστικό τρόπο μεταχείρισης των νεκρών στο Γυναικόκαστρο και την Τορώνη (Cambitoglou και Papadopoulos 1992) ενώ 4 Ενδιαφέρουσα είναι η ταύτιση των ευρημάτων ανθρωπόμορφων στηλών (menhir) σε κάποια νεκροταφεία της εποχής του Σιδήρου π. χ. Θέρμη Θεσσαλονίκης (Σκαρλατίδου και Ιγνατιάδου 1996) και αρχαία Άκανθο Χαλκιδικής (Τρακοσοπούλου 1987) με πιθανά ταφικά σήματα. Η αρχική εμφάνιση και χρήση ανθρωπόμορφων στηλών πιθανότατα ως ταφικών σημάτων τοποθετείται ήδη στο τέλος της Νεολιθικής και στις πρώιμες φάσεις της εποχής του Χαλκού όπως υπαγορεύουν αντίστοιχα ευρήματα στη θέση Κρυόβρυση Κρανιδίων Κοζάνης και Σκάλα Σωτήρος Θάσου (Κουκούλη-Χρυσανθάκη 1987, Χονδρογιάννη-Μετόκη 1999). Επίσης, τμήμα ανθρωπόμορφης στήλης αναφέρεται από ταφή της Ύστερης εποχής του Χαλκού από την Πύδνα (Μπέσιος και Κραχτοπούλου 1998).
8 συναντάται σε πολλές ταφές στο Κούκο Χαλκιδικής, στην Πύδνα, στη Νέα Φιλαδέλφεια και σε μικρότερο βαθμό στη Βεργίνα. 5. Μεγάλη ποικιλομορφία στους ταφικούς τύπους, οι οποίοι εμφανίζουν και διαφοροποιήσεις σε κατασκευαστικά χαρακτηριστικά. Βασικοί ταφικοί τύποι είναι οι απλοί λάκκοι (Βεργίνα, τύμβοι Ολύμπου, Νέα Φιλαδέλφεια κ. α), κιβωτιόσχημοι τάφοι (Βεργίνα, Πύδνα, Νέα Φιλαδέλφεια κ. α.), κτιστοί τάφοι (τύμβοι Ολύμπου, Τζαμάλα), ταφές σε αγγεία (Βεργίνα, Πύδνα, Κούκο, Τορώνη κ. α.) ενώ οι θαλαμωτοί τάφοι συναντώνται μόνο στην Πύδνα. 6. Υιοθέτηση σταθερών κανόνων στη μεταχείριση των νεκρών σε ό,τι αφορά τη θέση του νεκρού εκτεταμένη σε αντίθεση με τις πρωιμότερες περιόδους που επικράτησε η συνεσταλμένη - και τον προσανατολισμό του στον τάφο, τον προσανατολισμό του ίδιου του τάφου, την παρουσία συγκεκριμένων τύπων κατηγοριών ταφικών κτερισμάτων που συχνά τοποθετούνται σε συγκεκριμένες θέσεις σε σχέση με το νεκρό και που σχετίζονται με το φύλο ή την ηλικία του. Σε ό,τι αφορά τον προσανατολισμό των τάφων, στους τύμβους συχνά οι τάφοι τοποθετούνταν ακτινωτά σε σχέση με το κέντρο (Βεργίνα, Αγριοσυκιά). 7. Διαφοροποίηση των ταφικών συνόλων που περιέχονται στους τάφους, σε ό,τι αφορά κυρίως την ποσότητα και την ποικιλία των κτερισμάτων. Οι πιο πλούσιες ταφές παρουσιάζουν μια τεράστια ποικιλία κτερισμάτων από διαφορετικά υλικά που συχνά συμπεριλαμβάνουν εισηγμένες πρώτες ύλες που απαιτούν εξειδικευμένη γνώση στην επεξεργασία τους όπως είναι το ασήμι, χρυσός, φαγεντιανή, υαλόμαζα κλπ. Συνοπτικά, σε ό,τι αφορά τις προϊστορικές ταφικές πρακτικές στον ευρύτερο χώρο της Δυτικής και Κεντρικής Μακεδονίας μπορούμε να παρατηρήσουμε κάποια ενδιαφέροντα στοιχεία που συνδέονται με την κοινωνική οργάνωση. Συγκεκριμένα ενώ η Νεολιθική περίοδος χαρακτηρίζεται γενικά, εξαιτίας των ταφών εντός οικισμού, από μια τάση ανάδειξης της πυρηνικής οικογένειας ως βασικής μονάδας του νοικοκυριού με τα νεώτερα ευρήματα εμφανίζονται κάποια στοιχεία όπως είναι οι ταφές μέσα σε τάφρους και γενικά σε δημόσιους χώρους που υποδηλώνουν τη συμμετοχή κάποιου μεγάλου μέρους της κοινότητας στη ταφική διαδικασία. Στην Πρώιμη εποχή του Χαλκού εμφανίζονται τα πρώτα οργανωμένα νεκροταφεία εκτός οικισμού όπου είναι σαφής ο διαχωρισμός των νεκρών από τα ζωντανά μέλη της προϊστορικής κοινότητας. Ταυτόχρονα, ενώ υπάρχει μια ποικιλία στους ταφικούς
9 τύπους και μια μεγαλύτερη φροντίδα στην μεταχείριση των νεκρών σε σχέση με την προηγούμενη περίοδο παρουσιάζεται μια τάση που φανερώνει την υιοθέτηση σταθερών κανόνων ταφής στο επίπεδο του νεκροταφείου. Σημαντικό είναι επίσης ότι από την Πρώιμη εποχή του Χαλκού ουσιαστικά εμφανίζονται οι πρώτες συστάδες τάφων που υποδηλώνουν πιθανότατα μία έντονη επιθυμία προς ανάδειξη του νοικοκυριού αντί της πυρηνικής οικογένειας, φαινόμενο που συνεχίζεται μέσα στην Ύστερη εποχή του Χαλκού με την συνήθη πρακτική των πολλαπλών ταφών και κορυφώνεται με την εμφάνιση των τύμβων καθώς και των λίγων θαλαμωτών τάφων της Πύδνας στη εποχή του Σιδήρου. Η κατασκευή των τελευταίων δείχνει σαφέστατα την έμφαση προς την ευρύτερη οικογένεια και μάλιστα με σχετικά μνημειακό τρόπο. Σέβη Τριανταφύλλου ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ανδρόνικος, Μ. 1969. Βεργίνα Ι. Το νεκροταφείο των τύμβων. Αθήνα: Αρχαιολογική Εταιρεία. Angel, J. L. 1973. Early Neolithic people of Nea Nikomedeia. Στο Schwdetzky, I. (εκδ.), Die Anfänge des Neolithikums vom Orient bis Nordeuropa, 103-112. Fundamenta B/3. Teil VIIIa. Anthropologie 1. Ασουχίδου, Σ. 2001. Καύσεις της εποχής του χαλκού στη Μακεδονία. Στο Σταμπολίδης, Ν. (εκδ.), Καύσεις στην εποχή του χαλκού και την πρώιμη εποχή του Σιδήρου, Ρόδος 29 Απριλίου 2 Μαϊου 1999, 31-46. Αθήνα: Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Ασουχίδου, Σ., Μανταζή, Δ. και Τσολάκης, Σ. 2000. Ταφικός τύμβος ΠΕΧ στο Κριαρίτσι Συκιάς, Ν. Χαλκιδικής. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 12, 1998: 269-282. Βάλλα, Μ. 2002. Σωστική ανασκαφή σε νεκροταφείο ΥΕΧ στη Φαιά Πέτρα Σιδηροκάστρου. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 14, 2000: 99-108. Βάλλα, Μ. 2004. Φαιά Πέτα Σιδηροκάστρου: νεώτερα ευρήματα από την πρόσφατη έρευνα στο νεκροταφείο της Ύστερης εποχής Χαλκού. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 16, 2002: 157-164.
10 Γραμμένος, Δ. 1979. Τύμβοι της ΥΕΧ και άλλες αρχαιότητες στην περιοχή Νευροκοπίου Δράμας. Αρχαιολογική Εφημερίς Χρονικά: 26-71. Γραμμένος Δ. και Κώτσος Σ. (εκδ.) 2002. Σωστικές ανασκαφές στο Νεολιθικό οικισμό Σταυρούπολης Θεσσαλονίκης. Αθήνα: ΤΑΠΑ. Ζιώτα, Χ. 1998. Προϊστορικό νεκροταφείο στην Κοιλάδα Κοζάνης. Μια πρώτη αναλυτική παρουσίαση της ανασκαφικής έρευνας (1995-1996). Τόμος στη Μνήμη Μαίρης Σιγανίδου: 81-102. Ziota, C. and Triantaphyllou, S. 2004. Early Bronze Age burials practices and skeletal populations: a case study from Western Macedonia. Στο Šmejda, L. και J. Turek (εκδ), Spatial Analysis of Funerary Areas, 38-47. Plzeň: University of West Bohemia, Department of Archaeology. Ζιώτα, Χ. και Χονδρογιάννη-Μετόκη, Α. 1993. Αλιάκμων 1993. Προϊστορική έρευνα. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 7, 1993: 34-41. Cambitoglou, A. και Papadopοulos, J. 1992. Οι ανασκαφές στην Τορώνη το 1989. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 3, 1989: 439-449. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Γ. 1989. Η ανασκαφική έρευνα στην Αιανή. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 3, 1989: 45-57. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Γ. 1990. Ρύμνιο. Αρχαιολογικό Δελτίο 45: 355. Karametrou-Mentesidi, G. 1993. Upper Macedonia in the Late Bronze and Early Iron Age. Στο Vokotopoulou, I (εκδ.), Greek Civilization: Macedonia, kingdom of Alexander the Great. Katalogos Ekthesis Montreal 7-19 September 1993, 116-121. Αθήνα: Εκδόσεις Καπώνη. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Γ. 2000. Άνω Κόμη Κοζάνης 1998. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 12: 439-461. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Γ. 2002. Αιανή 2000. Ανασκαφή νεκροταφείου Ύστερης εποχής του Χαλκού. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 14, 2000: 591-606. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Γ. και Βατάλη, Μ. 2000. Πολύμυλος Κοζάνης 1998. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 12, 1998: 481-497. Carington-Smith, J και Βοκοτοπούλου, Ι. 1991. Ανασκαφή στο Κούκο Συκιάς, Ν Χαλκιδικής. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 2, 1988: 357-370. Carington-Smith, J και Βοκοτοπούλου, Ι. 1992. Ανασκαφή στο Κούκο Συκιάς 1989. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 3, 1989: 425-438.
11 Καρλιάμπας, Γ., Μπέσιος, M. και Τριανταφύλλου, Σ. 2005. Νεκροταφεία Πρώιμης εποχής του Σιδήρου στη Βόρεια Πιερία. Στο Γιαννικουρή, Α και Ν. Σταμπολίδης (εκδ), Η Εποχή του Σιδήρου στο Αιγαίο, 341-352. Αθήνα: Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Κοτταρίδη, Α. 2003. Τζαμάλα 1999/2000. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 15, 2003: 501-507. Κουκούλη-Χρυσανθάκη, Χ. 1987. Οικισμός της πρώιμης εποχής του Χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 1, 1987: 389-406. Κωτσάκης, Κ. και Halstead, P. 2004. Ανασκαφή στα Νεολιθικά Παλιάμπελα Κολινδρού. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 16, 2002: 407-415. Μισαηλίδου-Δεσποτίδου, Β. 1998 α. Ανασκαφή στη Νέα Φιλαδέλφεια του νομού Θεσσαλονίκης. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 9, 1995: 311-320. Μισαηλίδου-Δεσποτίδου, Β. 1998 β. Ανασκαφική έρευνα στην «τράπεζα» και στυο νεκροταφείο της εποχής Σιδήρου. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 12, 2000: 259-268. Μπέσιος, Μ. 1997 α. Ανασκαφή στη Βόρεια Πιερία, 1993. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 7, 1993: 159-205. Μπέσιος, Μ. 1997 β. Νεκροταφεία Πύδνας. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 10Α, 1996: 233-238. Μπέσιος, Μ. και Κραχτοπούλου, Α. 1998. Ανασκαφή στο Βόρειο νεκροταφείο της Πύδνας 1994. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 8, 1994: 147-150. Μπέσιος, Μ. και Παππά, Μ. 1995. Πύδνα. Θεσσαλονίκη: Πιερική Αναπτυξιακή. Μπέσιος, Μ. και Παππά, Μ. 1998. Νεολιθικός οικισμός Μακρυγιάλου, 1993. Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών 23: 13-30. Παπαευθυμίου-Παπανθίμου, Α. και Πιλάλη-Παπαστερίου, Α. 1993. Ο προϊστορικός οικισμός στο Μάνδαλο: νέα στοιχεία στην προϊστορία της Μακεδονίας. Αρχαία Μακεδονία 5, 1: 207-216. Παπαευθυμίου-Παπανθίμου, Α. και Πιλάλη-Παπαστερίου, Α. 1997. Ανασκαφή Αρχοντικού 1993. Προϊστορικός τομέας. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 7, 1993: 147-154.
12 Παπαευθυμίου-Παπανθίμου, Α. και Πιλάλη-Παπαστερίου, Α. 1998. Ανασκαφή Αρχοντικού 1994. Προϊστορικός τομέας. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 8, 1994: 83-90. Παπανθίμου, Α, Πιλάλη, Α., Γιαγκούλης, Τ., Μπασογιάννη, Δ., Παπαδοπούλου, Ε., Τσαγκαράκη, Ε. και Φάπας, Ι. 2003. Οικήματα και «νοικοκυριά» της Πρώιμης εποχής του Χαλκού στο αρχοντικό Γιαννιτσών. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 15, 2001: 461-470. Pappa, M. and Bessios, M. 1999. The Makrigialos project: rescue excavations at the Neolithic site of Makrigialos, Northern Greece: preliminary report on the 1992-1995 excavations. Journal of Field Archaeology 26, 2: 177-195. Παππά, Μ. 1995. Τούμπα Αγίου Μάμαντος Χαλκιδικής: ανασκαφή νεκροταφείων. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 6, 1992: 475-484. Παππά, Μ. 1997. Νεολιθική εγκατάσταση στο χώρο της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 7, 1993: 303-310. Πιλάλη-Παπαστερίου, Α. Παπαευθυμίου-Παπανθίμου, Α., Κωτσάκης, Κ. και Σαββοπούλου, Θ. 1986. Νέος προϊστορικός οικισμός στο Μάνδαλο Δυτικής Μακεδονίας. Αρχαία Μακεδονία 4: 451-465. Πουλάκη Παντερμαλή, Ε. 1986. Όλυμπος 2. Μακεδονικόν όρος, μετεορώτατον. Αμητός, Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Ανδρόνικο: 705-706. Πουλάκη Παντερμαλή, Ε. 1987. Ανασκαφή Αγίου Δημητρίου, Ολύμπου. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 1, 1987: 201-208. Πουλάκη Παντερμαλή, Ε. 1989. Τρείς Ελιές. Αρχαιολογικό Δελτίο 44Β: 324. Πουλάκη Παντερμαλή, Ε. 1990. Όλυμπος 3. Μια παλιά ιστορία. Οι αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία, Δίον 1986: 84-95. Poulaki-Pantermali, E. 1993. Macedonian Olympus and its early cemeteries. Στο Vokotopoulou, I (εκδ.), Greek Civilization: Macedonia, kingdom of Alexander the Great. Katalogos Ekthesis Montreal 7-19 September 1993, 122-127. Αθήνα: Εκδόσεις Καπώνη. Πουλάκη Παντερμαλή, Ε. 2004. Η πηγή Αθηνάς στην περιοχή του μακεδονικού Ολύμπου. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 16, 2002: 459-463. Rodden, R. J. 1962. Excavations at the Early Neolithic site at Nea Nikomedeia, Greek Macedonia (1961 season). Proceedings of the Prehistoric Society 11: 267-288.
13 Rodden, R. J. 1964. Recent discoveries from prehistoric Macedonia: an interim report. Balkan Studies 5, 1: 109-124. Σαββοπούλου, Θ. 1987. Ένα νεκροταφείο Πρώιμης εποχής Σιδήρου στο Παλιό Γυναικόκαστρο του Κιλκίς. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 1, 1987: 305-311. Σαββοπούλου, Θ. 1991. Νέα στοιχεία από το νεκροταφείο του Παλαιού Γυναικόκαστρου. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 2: 219-229. Σκαρλατίδου, Ε. και Ιγνατιάδου, Δ. 1996. Πρώτα συμπεράσματα από την ανασκαφή του αρχαίου νεκροταφείου στη Θέρμη. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 10Α, 1996: 477-485. Τρακοσοπούλου, Ε. 1987. Αρχαία Άκανθος. Πόλη και νεκροταφείο. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 1, 1987: 297-304. Τρακοσοπούλου, Ε. 1991. Ανασκαφή στον Αη Γιάννη Νικήτης. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 2, 1988: 345-355. Triantaphyllou, S. 2001. A Bioarchaeological Approach to Prehistoric Cemetery Populations from Western and Central Greek Macedonia. Oxford: British Archaeological Reports International Series 976. Τριανταφύλλου, Σ. 2002. Παράρτημα Η. Πρώτα αποτελέσματα της οστεολογικής εξέτασης του σκελετικού υλικού της Νεολιθικής θέσης Σταυρούπολης Θεσσαλονίκης. Στο Γραμμένος Δ. και Κώτσος Σ. (εκδ.), Σωστικές ανασκαφές στο Νεολιθικό οικισμό Σταυρούπολης Θεσσαλονίκης, 829-846. Αθήνα: ΤΑΠΑ. Χονδρογιάννη-Μετόκη, Α. 1998. Από την έρευνα των νεκροταφείων στην κοιλάδα του μέσου ρου του Αλιάκμονα. Τόμος στη Μνήμη Μαίρης Σιγανίδου: 287-311. Χονδρογιάννη-Μετόκη, Α. 1999. Αλιάκμων 1997. Στοιχεία από την επιφανειακή έρευνα και την ανασκαφή δύο νεκροταφείων της ΥΕΧ και της ΠΕΣ. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 11, 1997: 31-41. Χονδρογιάννη-Μετόκη, Α. 2001. Εγνατία Οδός. Ανασκαφή στην προϊστορική θέση «Τούμπα Κρεμαστής Κοιλάδας», νομού Κοζάνης. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 13, 1999: 399-414. Χρυσοστόμου, Α. 1994. Νεκροταφείο της εποχής Σιδήρου στην Αγριοσυκιά Γιαννιτσών. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 5, 1991: 127-136.
14 Χρυσοστόμου, Π. 2003. Νέα στοιχεία από τη νεολιθική έρευνα στην επαρχία Γιαννιτσών. Μια άγνωστη μορφή προϊστορικής γραφής. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 15, 2001: 489-500.