Καθηγητής ρ. Λάζαρος Ι. Τσούσκας ΠΡΩΤΕΣ ΒΟΗΘΕΙΕΣ Θεσσαλονίκη 2003: 26-34 Αεροφόροι οδοί Οι αεροφόροι οδοί επιτρέπουν την είσοδο του αέρα από το Περιβάλλον µέχρι τους πνεύµονες κατά τη φάση της εισπνοής και την έξοδό του από τους πνεύµονες κατά τη φάση της εκπνοής. Στις αεροφόρους οδούς ανήκουν οι ρινικές κοιλότητες, η στοµατική κοιλότητα, ο φάρυγγας, ο λάρυγγας, η τραχεία και οι δύο κύριοι βρόγχοι, ο αριστερός και ο δεξιός, οι οποίοι καταλήγουν στους αντίστοιχους πνεύµονες. Εάν για κάποια αιτία αποφραχθούν οι αεροφόροι οδοί, παρεµποδίζεται η λειτουργία της αναπνοής και σύντοµα επέρχεται η ασφυξία. Αρχικά ο πάσχων δεν µπορεί να αναπνεύσει και να µιλήσει και κρατάει µε αγωνία το λαιµό του. Μετά από 1-2 λεπτά της ώρας από την απόφραξη ο πάσχων εµφανίζει κυάνωση και µετά από 3-4 λεπτά εµφανίζονται οι διαταραχές της εγκεφαλικής λειτουργίας, λόγω της έλλειψης του οξυγόνου. Στη συνέχεια και εφόσον εξακολουθεί η απόφραξη, καταργείται η λειτουργία του αναπνευστικού κέντρου, η καρδιά σταµατά και επέρχεται ο θάνατος. Οι κυριότερες αιτίες απόφραξης των αεροφόρων οδών είναι οι ακόλουθες: 1. Η πτώση της γλώσσας Σε κάθε περίπτωση απώλειας της συνείδησης επέρχεται χάλαση του µυϊκού τόνου της γλώσσας, µε αποτέλεσµα στην ύπτια θέση της κεφαλής η γλώσσα να πέφτει προς τον φάρυγγα και να αποφράσσει τον λάρυγγα. Το ίδιο συµβαίνει και µετά από κάκωση και αλλοίωση της ανατοµικής της περιοχής της γλώσσας. 2. Το οίδηµα του λάρυγγα Σε κάθε περίπτωση έντονης διακίνησης της κεφαλής, σε συµπίεση ή άλλη κάκωση του λάρυγγα, δηµιουργείται οίδηµα στην περιοχή, το οποίο είναι δυνατό να στενέψει τη δίοδο ή και να αποφράξει πλήρως τον λάρυγγα. 3. Η εισρόφηση υγρών Στα άτοµα που εµφανίζουν απώλεια της συνείδησης καταργείται και το αντανακλαστικό του βήχα, µε αποτέλεσµα να µην αποµακρύνεται αυτόµατα κάθε υγρό ή άλλο περιεχόµενο, το οποίο εισέρχεται µέσα στον λάρυγγα. Εάν ο πάσχων έχει την κεφαλή του σε ύπτια θέση, κάθε υγρό, όπως είναι ο εµετός, το
σάλιο ή το αίµα, το οποίο συλλέγεται µέσα στο φάρυγγα, είναι δυνατό να εισέλθει µέσα στο λάρυγγα και να τον αποφράξει. 4. Τα ξένα σώµατα Κατά τη διάρκεια ενός ατυχήµατος η είσοδος ξένων σωµάτων, όπως είναι ο βλωµός της τροφής, το τεµάχιο οδοντοστοιχίας, το τµήµα παιχνιδιού ή και τα φύκια της θάλασσας, είναι δυνατό να αποφράξουν τις αναπνευστικές οδούς σε ανάλογο ύψος κάθε φορά. Συνήθως η απόφραξη των αεροφόρων οδών γίνεται µέχρι το ύψος του λάρυγγα. Α. Αποµάκρυνση των ξένων σωµάτων Η άµεση αποµάκρυνση των ξένων σωµάτων και η διάνοιξη των αεροφόρων οδών είναι πρωταρχικής σηµασίας για τη ζωή του πάσχοντος και επιτυγχάνεται µε τις ακόλουθες µεθόδους: Α.1. Καθαρισµός των αεροφόρων οδών Τα υγρά και τα ξένα σώµατα που είναι ορατά µέσα στη στοµατική κοιλότητα και εύκολα ψηλαφώνται, αφαιρούνται αµέσως, καθώς το κεφάλι λαµβάνει κλίση προς τα πλάγια ή εµπρός και τα ενωµένα δύο δάκτυλα του χεριού, ο δείκτης και ο µέσος, σαρώνουν το εσωτερικό της στοµατικής κοιλότητας (Εικόνα 8). Εικόνα 8. Ο καθαρισµός των αεροφόρων οδών. Κατά τους χειρισµούς αυτούς πρέπει να λαµβάνεται πρόνοια, ώστε να αποφεύγεται η ενσφήνωση ή η περαιτέρω προώθηση του ξένου σώµατος και δε θα πρέπει να χάνεται πολύτιµος χρόνος για την αναζήτηση τυχόν κρυµµένων ξένων σωµάτων µέσα στις αεροφόρους οδούς. Α.2. Ενθάρρυνση του βήχα 27
Στις περιπτώσεις που ο πάσχων έχει τις αισθήσεις του, είναι δυνατό να αποµακρυνθούν τα ξένα σώµατα των αεροφόρων οδών µε την καθησύχαση του ατόµου, ώστε να µην προβαίνει σε έντονες εισπνευστικές προσπάθειες και την ενθάρρυνσή του, ώστε να βήξει ισχυρά. Α.3. Αποµάκρυνση µε τη βαρύτητα Ο πάσχων υποστηρίζεται µε το ένα χέρι του διασώστη στο ύψος του επιγαστρίου και υποβοηθείται να σκύψει προς τα εµπρός, ώστε το κεφάλι του να βρίσκεται σε χαµηλότερο επίπεδο από τους πνεύµονες (Εικόνα 9). Η βαρύτητα είναι σε θέση να αποµακρύνει το κινητό ξένο σώµα από τις αεροφόρους οδούς. Τα αποτελέσµατα είναι καλύτερα, όταν ο διασώστης µε την παλάµη του άλλου χεριού του κτυπά ζωηρά την περιοχή ανάµεσα στις ωµοπλάτες του πάσχοντα 3-4 φορές. Κάθε κτύπηµα πρέπει να είναι αρκετά ισχυρό, ώστε να είναι δυνατή η µετακίνηση του ξένου σώµατος. Εικόνα 9. Αποµάκρυνση των ξένων σωµάτων µε τη βαρύτητα. Όταν ο πάσχων δεν έχει τις αισθήσεις του, η µέθοδος εφαρµόζεται στη θέση της ανάνηψης, καθώς το άτοµο είναι στραµµένο προς την πλευρά του διασώστη. Ακόµη η µέθοδος εφαρµόζεται και στα βρέφη, αφού ο διασώστης τα ξαπλώσει µε το θώρακα και την κοιλιά τους επάνω στο χέρι του, και στα µικρά παιδιά, αφού τα ξαπλώσει µε το θώρακα και την κοιλιά τους επάνω στους µηρούς του. Α.4. Αύξηση της ενδοκοιλιακής πίεσης (Χειρισµός Heimlich) Η αύξηση της ενδοκοιλιακής πίεσης ωθεί τον µυ του διαφράγµατος προς την κοιλότητα του θώρακα, µε αποτέλεσµα να συµπιεσθούν οι πνεύµονες, να 28
αυξηθεί η ενδοπνευµονική πίεση και ο αέρας των πνευµόνων να µετακινηθεί προς το περιβάλλον, συµπαρασύροντας και τα ξένα σώµατα. Η αύξηση της ενδοκοιλιακής πίεσης (Εικόνα 10) επιτυγχάνεται από το διασώστη, καθώς στέκεται πίσω από τον όρθιο πάσχοντα, τον αγκαλιάζει τοποθετώντας τη γροθιά του ενός χεριού του στο επιγάστριο του ατόµου (Εικόνα 10Α), τη σταθεροποιεί πιάνοντάς την µε το άλλο του χέρι (Εικόνα 10Β) και εφαρµόζει απότοµες έλξεις των χεριών του προς τα πίσω και επάνω (Εικόνα 10Γ) (Χειρισµός Heimlich). Οι έλξεις αυτές πρέπει να είναι αρκετά ισχυρές, ώστε να αποµακρυνθεί το ξένο σώµα και να επαναλαµβάνονται µέχρι τέσσερις φορές, επειδή υπάρχει πιθανότητα βλάβης των ενδοκοιλιακών οργάνων. Η µέθοδος αυτή πρέπει να εφαρµόζεται µόνο όταν οι άλλες έχουν αποτύχει. Όταν ο πάσχων δεν έχει τις αισθήσεις του, το άτοµο τοποθετείται σε ύπτια θέση, ο διασώστης γονατίζει στο πλάι και στο ύψος των µηρών του πάσχοντος, φέρνει τις παλάµες των χειρών του τη µία επάνω στην άλλη, τις τοποθετεί στο επιγάστριο του ατόµου και εφαρµόζει απότοµη πίεση. Α Β Γ Εικόνα 10. Η αύξηση της ενδοκοιλιακής πίεσης (Χειρισµός Heimlich). Ακόµη η µέθοδος εφαρµόζεται και στα βρέφη, τα οποία τοποθετούνται σε ύπτια θέση και πιέζεται το επιγάστριο µε τα δύο δάκτυλα, το δείκτη και το µέσο, του ενός χεριού του διασώστη, και στα µικρά παιδιά, τα οποία τοποθετούνται καθιστά στην αγκαλιά του διασώστη και πιέζεται το επιγάστριο µε τη γροθιά του ενός χεριού του. Α.5. Παρακέντηση της τραχείας Για να αντιµετωπισθεί η οξεία απόφραξη των αεροφόρων οδών και όταν δεν αποδώσουν οι παραπάνω µέθοδοι, η παρακέντηση της τραχείας είναι δυνατό 29
να σώσει τη ζωή του πάσχοντα, καθώς παρακάµπτεται η περιοχή της απόφραξης (Εικόνα 11). Α Β Γ Εικόνα 11. Παρακέντηση της τραχείας. Η παρακέντηση γίνεται στο κρικοθυρεοειδές διάστηµα, δηλαδή στο διάστηµα κάτω από το «µήλο του Αδάµ», που προέχει στη µεσότητα του τραχήλου. Ενώ η περιοχή ακινητοποιείται µε το ένα χέρι του διασώστη, µε το άλλο γίνεται µια µικρή εγκάρσια τοµή µε οποιοδήποτε αιχµηρό αντικείµενο (π.χ. κοινό µαχαίρι) αµέσως πιο κάτω από τη θέση αυτή (Εικόνα 11Α). Η παρακέντηση του κρικοθυρεοειδή υµένα γίνεται στη µέση γραµµή µε την προώθηση µέσα στην τραχεία ενός κοίλου οργάνου µε λεπτά τοιχώµατα, όπως είναι το εξωτερικό τµήµα ενός στυλό διαρκείας (Εικόνα 11Β) ή και, όταν δεν υπάρχει τίποτε άλλο, µιας ή περισσότερων υποδερµικών βελονών µεγέθους 16G (Εικόνα 11Γ). Β. Η θέση της ανάνηψης Ο πάσχων που δεν έχει τις αισθήσεις του, αλλά που διατηρεί τη λειτουργία της αναπνοής και της καρδιάς, πρέπει να τοποθετείται στη θέση της ανάνηψης (Recovery Position) για να παραµείνουν ανοιχτές οι αεροφόροι οδοί. Στη θέση αυτή η γλώσσα δεν µπορεί να πέσει προς το φάρυγγα, ώστε να αποφράξει τον λάρυγγα, η κεφαλή και ο τράχηλος παραµένουν σε θέση έκτασης, ώστε οι αεροφόροι οδοί να παραµένουν ανοιχτές και τα εµέσµατα ή τα άλλα υγρά που θα βρεθούν µέσα στο στόµα του πάσχοντος να ρέουν ελεύθερα προς τα έξω και να µην εισέρχονται στο λάρυγγα. Η µέθοδος που ακολουθείται για την τοποθέτηση του πάσχοντος στη θέση της ανάνηψης εξαρτάται από την αρχική θέση του και τις συνυπάρχουσες κακώσεις. Ιδιαίτερη φροντίδα απαιτείται, όταν συνυπάρχει και κάκωση της 30
σπονδυλικής στήλης, ώστε µε τους χειρισµούς να µην προκληθούν επιπρόσθετες βλάβες. Η κάκωση της σπονδυλικής στήλης είναι πολύ πιθανή στα τροχαία ατυχήµατα, στις πτώσεις από ύψος, στις καταδύσεις στο νερό και σε κάθε βίαιη πρόσκρουση. Στις περιπτώσεις αυτές η σπονδυλική στήλη πρέπει να διατηρείται σε ευθεία γραµµή, η µετακίνηση του πάσχοντος να γίνεται από περισσότερα του ενός άτοµα και η θέση της ανάνηψης να διατηρείται µε την εφαρµογή διάφορων υποστηριγµάτων, όπως είναι το µαξιλάρι ή µια τυλιγµένη σε ρολό κουβέρτα. Η σειρά των διαδοχικών ενεργειών ή βηµάτων του διασώστη για την τοποθέτηση στη θέση της ανάνηψης του πάσχοντος που βρίσκεται στην ύπτια θέση και δεν έχει κάκωση της σπονδυλικής στήλης είναι οι ακόλουθες (Εικόνα 12): Β.1. Βήµα 1 ο Ο διασώστης γονατίζει στο πλάι του πάσχοντος, εάν φορεί γυαλιά, του τα αφαιρεί και στρέφει την κεφαλή προς την πλευρά που θα γίνει η περιστροφή του σώµατος και την υπερεκτείνει προς τα πίσω (Εικόνα 12Α). Β.2. Βήµα 2 ο Το άνω άκρο που είναι πλησιέστερα προς το διασώστη ευθειάζεται στα πλάγια του σώµατος του πάσχοντος και η παλάµη τοποθετείται προς τα επάνω και κάτω από το γλουτό. Το άλλο άνω άκρο κάµπτεται στον αγκώνα και τοποθετείται επάνω στο πρόσθιο θωρακικό τοίχωµα (Εικόνα 12Β). Β.3. Βήµα 3 ο Το κάτω άκρο που είναι πιο αποµακρυσµένο από το διασώστη ανασηκώνεται και τοποθετείται «χιαστί» επάνω στο άλλο κάτω άκρο (Εικόνα 12Γ). Β.4. Βήµα 4 ο Ο διασώστης µε τα δυο του χέρια πιάνει γερά τα ρούχα του πάσχοντος στο ύψος του ισχύου και του ώµου της αποµακρυσµένης πλευράς, τα έλκει γρήγορα προς το µέρος του και ο πάσχων περιστρέφεται προς την πλευρά που βρίσκεται ο διασώστης. Κατά την µετακίνηση αυτή προστατεύεται µε προσοχή και υποστηρίζεται η κεφαλή του πάσχοντος (Εικόνα 12 ). Β.5. Βήµα 5 ο Ο πάσχων σταθεροποιείται στην πλαγιο-πρηνή «θέση της ανάνηψης», στην οποία η κεφαλή βρίσκεται σε υπερέκταση, ώστε να διατηρούνται ανοιχτές οι αεροφόροι οδοί, το άνω άκρο που είναι προς τα επάνω βρίσκεται σε κάµψη προς την κεφαλή, το άλλο άνω άκρο, αφού αποµακρυνθεί από το σώµα του πάσχοντος, βρίσκεται απλωµένο και παράλληλα µε τον κορµό, ώστε να εµποδίζεται το κύλισµά του προς τα πίσω, το κάτω άκρο, το οποίο προηγουµένως είχε χιασθεί, κάµπτεται στο γόνατο και το ισχίο, ενώ το άλλο κάτω άκρο παραµένει σε ευθεία θέση (Εικόνα 12Ε). 31
Α Β Γ Ε Εικόνα 12. Η τοποθέτηση του πάσχοντος στη θέση της ανάνηψης. 32
Ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής στο θέµα: «Αεροφόροι οδοί» ΕΡΩΤΗΣΗ 1 : Κατά την απόφραξη των αεροφόρων οδών * (Α) πρώτα εµφανίζεται η κυάνωση (Β) πρώτα εµφανίζονται οι εγκεφαλικές βλάβες * (Γ) οι βλάβες οφείλονται στην έλλειψη οξυγόνου ( ) ο θάνατος επέρχεται αµέσως ΕΡΩΤΗΣΗ 2 : Οι κυριότερες αιτίες απόφραξης των αεροφόρων οδών είναι * (Α) η πτώση της γλώσσας * (Β) το οίδηµα του λάρυγγα (Γ) η ήπια γαστρορραγία ( ) η αιµορραγία του τριχωτού της κεφαλής ΕΡΩΤΗΣΗ 3 : Στον πάσχοντα µε απώλεια της συνείδησης τα ξένα σώµατα των αεροφόρων οδών αποµακρύνονται µε * (Α) τον καθαρισµό (Β) την ενθάρρυνση του βήχα (Γ) την ελάττωση της βαρύτητας * ( ) το χειρισµό Heimlich ΕΡΩΤΗΣΗ 4 : Η αποµάκρυνση των ξένων σωµάτων από τις αεροφόρους οδούς γίνεται µε (Α) την ανύψωση της κεφαλής (Β) την ανύψωση των ποδών * (Γ) την ενθάρρυνση του βήχα * ( ) το χειρισµό Heimlich ΕΡΩΤΗΣΗ 5 : Κατά το χειρισµό του Heimlich (Α) ο διασώστης ευρίσκεται εµπρός από τον πάσχοντα * (Β) τοποθετείται η γροθιά στο επιγάστριο του πάσχοντος * (Γ) η κεφαλή του πάσχοντος βρίσκεται σε κάµψη ( ) συµπιέζεται απότοµα το υπογάστριο του πάσχοντος 33
ΕΡΩΤΗΣΗ 6 : Κατά την αποµάκρυνση µε τη βαρύτητα των ξένων σωµάτων των αεροφόρων οδών * (Α) ο διασώστης ευρίσκεται πίσω από τον πάσχοντα (Β) υποστηρίζεται το υπογάστριο του πάσχοντος (Γ) η κεφαλή του πάσχοντος βρίσκεται σε υπερέκταση * ( ) πλήττεται η µεσοπλάτιος χώρα του πάσχοντος ΕΡΩΤΗΣΗ 7 : Στη θέση της ανάνηψης * (Α) τοποθετείται κάθε πάσχον άτοµο µε απώλεια της συνείδησης (Β) η κεφαλή του πάσχοντος κάµπτεται προς τα εµπρός * (Γ) ο πάσχων βρίσκεται σε πλαγιο-πρηνή θέση ( ) πλήττεται η πρόσθια θωρακική χώρα του πάσχοντος ΕΡΩΤΗΣΗ 8 : Στη θέση της ανάνηψης * (Α) η κεφαλή του πάσχοντος βρίσκεται σε υπερέκταση (Β) ο κορµός είναι σε ύπτια θέση (Γ) τα κάτω άκρα είναι σε κάµψη * ( ) παροχετεύονται τα υγρά από τη στοµατική κοιλότητα ΕΡΩΤΗΣΗ 9 : Για την τοποθέτηση του πάσχοντος από την ύπτια στη θέση της ανάνηψης (Α) η κεφαλή παραµένει ακίνητη * (Β) το κάτω άνω άκρο ευθειάζεται (Γ) το επάνω άνω άκρο ευθειάζεται * ( ) το επάνω κάτω άκρο κάµπτεται ΕΡΩΤΗΣΗ 10 : Στις αεροφόρους οδούς ανήκει * (Α) η στοµατική κοιλότητα (Β) ο οισοφάγος * (Γ) η τραχεία ( ) η καρωτίδα 34