προσώπ ων και ως μελών κοινοτήτων. Αναμενόμενες επιπ τώσεις.»

«Ηλεκτρονική διακυβέρνηση. A νάγκες και π ροσδοκίες των π ολιτών, ως προσώπ ων και ως μελών κοινοτήτων. Αναμενόμενες επιπ τώσεις.» Γιάνης Μαΐστρος, Επ ίκουρος Καθηγητής Ε. Μ. Π. Θέλουμε μια κοινωνία με νοημοσύνη ή μια κοινωνία π ου θα διευθύνεται με νοήμονα τρόπ ο ; Θέλουμε μια μαζική κοινωνία ατόμων ή μια κοινωνία π ολιτών και συλλογικοτήτων; Περίληψη εισήγησης Η χρήση των νέων τεχνολογιών στη διακυβέρνηση. Ποιος σχεδιάζει το σύστημα διακυβέρνησης, π οιος ο βαθμός συμμετοχής και εκπροσώπ ησης των κοινωνικών ομάδων π ου θα το χρησιμοπ οιήσουν και τους αφορά; Νέες και π αλιές κοινωνικές ομάδες, εντός και εκτός συστήματος διακυβέρνησης, διαμόρφωση νέων κοινωνικών ομάδων και κοινωνικών απ αιτήσεων. Υπ άρχει περίπ τωση να διαμορφωθεί νέα διαίρεση μεταξύ κοινωνικών ομάδων με το «ψηφιακό χάσμα» ( ανάμεσα στους έχοντες και μη έχοντες νέου τύπ ου). Κάθε νέο σύστημα θα κριθεί ανάλογα με τον βαθμό κάλυψης των κοινωνικών αναγκών ή / και τη δημιουργία νέων. Η Ιεράρχηση και η εξυπ ηρέτηση των αναγκών των π ολιτών ως μελών κοινωνικής ομάδας και όχι ως ατόμων. Ευχαριστίες - Προοίμιο Ευχαριστώ τους οργανωτές για την π ρόσκληση στο σημαντικό Συνέδριό σας. Θα προσπ αθήσω να είμαι σύντομος γιατί αισθάνομαι ασφυκτική την π ίεση του χρόνου, αλλά κι επ ειδή π ολλά απ ό όσα ήθελα να καταθέσω έχουν ήδη ακουστεί. Επ ιθυμώ να συνεισφέρω στους π ροβληματισμούς σας και τη συλλογική γνώση ως π ολίτης - χρήστης και π ληροφορικός. οι Νέες Τεχνολογίες τα Μέσα Επικοινωνίας Κλασικά Μέσα Επικοινωνίας Θεωρώντας ότι είμαστε όλοι αρκετά εξοικειωμένοι με τις τεχνολογίες και τα μέσα επικοινωνίας γενικά, θα αναφερθώ συνοπ τικά στις εκδοχές των κλασικών μέσων π ου επ ιβιώνουν σήμερα και στις νεότερες π ου εμφανίζονται ως καινοτόμες. Μια π ρώτη μορφή επ ικοινωνίας είναι η άμεση επικοινωνία. Πηγαίνουμε στην Εφορία για υπ όθεσή μας αυτοπροσώπ ως. Αφορά τη φυσική π αρουσία του π ολίτη στον χώρο όπ ου ασκείται ένα τμήμα της διοίκησης. Αυτή η εκδοχή π ου επ ιβιώνει ακόμη έχει το θετικό ότι συμβάλει στην ανάπ τυξη και διατήρηση των κοινωνικών, των ανθρώπ ινων σχέσεων. Μια άλλη μορφή αναφέρεται ως επ ικοινωνία απ ό απόσταση. Πρόκειται για μια π ρώτη μορφή αυτού π ου σήμερα ονομάζεται «δυνητική π ραγματικότητα» ( virtual reality). Κλασικά, π λέον στις μέρες μας, μέσα επ ικοινωνίας απ ό απ όσταση απ οτελούν το γράμμα μέσω ταχυδρομείου, το τηλέφωνο, η τηλεομοιοτυπ ία ( φαξ), το γραπ τό μήνυμα ( SMS) κ. λπ. Αυτά τα μέσα εξακολουθούν και σήμερα να αξιοπ οιούνται στη δημόσια διοίκηση, είτε είναι ηλεκτρονική, είτε όχι. 1

Ψηφιακά Μέσα Επ ικοινωνίας Διαδίκτυο Δυνητική Πραγματικότητα Εξέλιξη της ενσύρματης ή ασύρματης επ ικοινωνίας απ ό απ όσταση, αναδύεται με τη ραγδαία αναπ τυσσόμενη τεχνολογία του διαδικτύου (internet, World Wide Web), με τις ιστοσελίδες (Web Pages). Οι ιστοσελίδες μπ ορεί να είναι είτε στατικές και π ροσφέρουν μονόδρομη π ληροφόρηση απ ό μια υπ ηρεσία, φορέα ή πρόσωπ ο σε κάθε επισκέπ τη χρήστη τους, είτε δυναμικές όπ ου ο χρήστης έχει τη δυνατότητα να καταθέτει ατομικά στοιχεία, ή να συνεισφέρει π ληροφορίες ευρυτέρου ενδιαφέροντος. Ονομάζονται δυναμικές γιατί έχουν τη δυνατότητα να φιλοξενούν στοιχεία π ου αλλάζουν συν τω χρόνω και τα οπ οία συνήθως είναι οργανωμένα σε Βάσεις Δεδομένων ( Data Bases). Πρόκειται για νέο μέσο π ου χρησιμοπ οιείται ήδη απ ό τη δημόσια διοίκηση και για την εξυπ ηρέτηση των π ολιτών. Για π αράδειγμα: Οι π ολίτες μπ ορούν να υπ οβάλουν αίτηση για την έκδοση πιστοπ οιητικού, άδειας οδήγησης, άσκησης επ αγγέλματος κ. λπ. Επ ίσης, αξιοπ οιούνται οι δυναμικοί ψηφιακοί χώροι ( ιστότοπ οι) για δημοψηφίσματα, εκλογικές διαδικασίες, δημοσκοπ ήσεις κ. λπ. Εδώ, ο πολίτης απ ευθύνεται σε κάπ οια υπ ηρεσία ατομικά ή καλείται να συμμετάσχει ατομικά σε μια διαδικασία. Μοιάζει με την κλασική προσωπ ική επ ίσκεψη σε κάπ οιο Υπ ουργείο ή υπ ηρεσία για την έκδοση πιστοπ οιητικού ή τη διαδικασία ψηφοφορίας, όπ ου ο π ολίτης επισκέπ τεται μια υπ ηρεσία ατομικά, ή π ίσω απ ό ένα π αραβάν ψηφίζει ατομικά. Σ αυτό το σημείο, π ροτείνω να συνεκτιμήσουμε, και για τις δύο μορφές επ ικοινωνίας ( κλασική και από απ όσταση), τις κοινωνικές κατακτήσεις της δημοκρατίας, ιδίως την ίση μεταχείριση των πολιτών απ ό την π ολιτεία ( ισονομία) και την «ισότιμη συμμετοχή» τους ( ισοτιμία). Θεωρείται αυτονόητη η ισοτιμία και η ισονομία, π. χ. κατά την εξυπ ηρέτηση των π ολιτών απ ό μια υπ ηρεσία ή τη συμμετοχή τους σε δημόσιο διάλογο και, γενικότερα, σε κάθε σχέση της π ολιτείας με τον π ολίτη. Δίνω ιδιαίτερη σημασία σ αυτές τις κατακτήσεις γιατί π αρότι όλοι συμφωνούν θεωρητικά, ενδεχομένως να π αγιώνονται ή να αναπ τύσσονται νέοι π εριορισμοί δικαιωμάτων ή και στρεβλώσεις της δημοκρατικής λειτουργίας, κατά την άσκηση της διοίκησης, ενώ, αντίθετα, ζητούμενη π αραμένει η διεύρυνση των ατομικών και συλλογικών δικαιωμάτων και η απ ελευθέρωση του π ολίτη απ ό δεσμεύσεις και δουλείες. Αναφέρομαι στην ελεγχόμενη ή και κατευθυνόμενη π ληροφόρηση, όπ ου αυτή υπ άρχει, στην προπ αγάνδα π ου υπ ηρετεί κάπ οιο συμφέρον ( συνήθως της εκάστοτε εξουσίας), στην ενδεχόμενη απ όκρυψη ευαίσθητων ή μη π ληροφοριών και γενικότερα σε μεθοδεύσεις π ου διευκολύνονται απ ό τις σύγχρονες τεχνολογίες και συγκαλύπ τονται ευκολότερα απ ό ό, τι στις κλασικές! Βέβαια, αυτοί οι π εριορισμοί και οι στρεβλώσεις επ ικρατούν σε π ολλές σύγχρονες μορφές άσκησης εξουσίας, επομένως δεν πρέπ ει να χρεωθούν στην τεχνολογία αλλά στους χειριστές της. Το διαδίκτυο, αξιοπ οιείται π ερισσότερο απ ό τη δημόσια διοίκηση άλλων χωρών, όπ ως ήδη αναφέρθηκαν διεξοδικά π αραδείγματα (π ρβλ. με εισήγηση Β. Περιστέρα). Μια π ιο σύγχρονη μορφή αξιοπ οίησης των ψηφιακών δικτύων απ οτελούν τα προσωπ ικά ημερολόγια ή μπ λογκς ( blogs). Πρόκειται για ιστοσελίδες π ου δημιουργούνται στον ψηφιακό δημόσιο χώρο από π ολίτες οι οπ οίοι καταγράφουν, ως πρόσωπ α, τις απ όψεις τους και π ροσκαλούν άλλους να καταθέσουν τις δικές τους. Είναι μια μορφή σύγχρονης αγοράς, όπ ου κάπ οιος ( ο ιδρυτής και συντηρητής της σελίδας) φιλοξενεί απ όψεις και σχόλια δικά του και άλλων. Αυτό το μέσο χρησιμοπ οιείται σήμερα από αρχηγούς π ολιτικών κομμάτων, βουλευτές και π ολίτες. Σημειώνω το ημερολόγιο της νεαρής Αμαλίας π ου έκανε αίσθηση στο π ανελλήνιο γιατί κατήγγειλε μέσω αυτού ιατρικά σφάλματα με εγκληματικές συνέπ ειες π ου της στέρησαν την έγκαιρη διάγνωση της ασθένειάς της και το π ολύτιμο αγαθό της υγείας. Απ ό εκείνη τη μέρα, και στη χώρα μας, το μέσο αυτό αξιοπ οιείται και σε στιγμές όπου διαπ ιστώνεται η ανάγκη άμεσης επ ικοινωνίας μεταξύ π ολιτών, αλληλοενημέρωσης και ευαισθητοπ οίησης σε θέματα της δημόσιας π ολιτικής ζωής. Το μόνο αρνητικό στοιχείο του μέσου αυτού επ ικοινωνίας είναι ότι συζητάει «ένας με π ολλούς». Φυσικά, υπ άρχουν και οι ιστότοπ οι συζητήσεων ( chat rooms) ή τα φόρα ( fora) όπ ου η συζήτηση γίνεται σε π ραγματικό χρόνο ( real time) όπ ου όμως π άλι κάπ οιος ή κάπ οιοι π αίζουν τον ρόλο του συντονιστή (moderator) και κάπ οιος του διαχειριστή ( administrator). Μια απ ό τις π ιο σύγχρονες μορφές επ ικοινωνίας στις μέρες μας είναι η π αρουσία δι αντιπροσώπ ου όπ ως θα λέγαμε με απ λά λόγια ή ακριβέστερα «δυνητική πραγματικότητα» (virtual reality). Με τη μορφή αυτή μπ ορεί κάπ οιος να βρεθεί σε έναν χώρο όχι με φυσική αλλά με εικονική ( δυνητική ) π αρουσία. Φανταστείτε το Πλανητάριο, με το οπ οίο μοιάζει να βρισκόμαστε στην ουράνια σφαίρα και να π αρακολουθούμε τις κινήσεις των άστρων, ή το ψηφιακό μουσείο Μείζονος Ελληνισμού όπου μπ ορούμε να μπ ούμε στον... αρχαίο ναό της Εφέσου ( ο οπ οίος δεν υπ άρχει σήμερα αλλά έχει 2

κατασκευαστεί στον ψηφιακό χώρο). Θα μπ ορούσαμε επ ίσης να φτιάξουμε κάπ ου μια ψηφιακή απ εικόνιση του Παρθενώνα και να τον επισκεπ τόμαστε. Θα νομίζουμε ότι είμαστε εκεί. Σημαντικά επ ιτεύγματα ιδίως για πρόσωπ α με δυσκολία στη μετακίνηση γιατί έτσι μπ ορούν να επισκεφθούν χώρους π ου αλλιώς δεν θα μπ ορούσαν. Με τη δυνητική αυτή π ραγματικότητα μπ ορεί κανείς να π αρακολουθήσει μια διάλεξη σε κάποιο αμφιθέατρο, κι ας βρίσκεται στην άλλη άκρη του π λανήτη. Δεν έχουμε εφαρμόσει αυτή την τεχνολογία ακόμη για την επ ίσκεψη στην Εφορία! Δεν μπ ορούμε ακόμη να επ ισκεφτούμε την «ψηφιακή εφορία» για να τακτοπ οιήσουμε την υπ όθεσή μας. Ίσως να πραγματοπ οιηθεί σε άλλη υπ ηρεσία π ρώτα, λιγότερο ευαίσθητη. Συστήματα Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης - Απ οστολή και Αρχές Σχεδιασμού Θα επ ικεντρώσω την π ροσοχή μας στην κοινωνική συμμετοχή στον σχεδιασμό των συστημάτων ηλεκτρονικής διακυβέρνησης, και έμεσα στην απ οστολή τους. Ιεραρχικές Δομές Κοινότητες Πολιτών Όλοι συμφωνούμε ότι το διαδίκτυο είναι και μέσο και πόρος, ότι είναι ένας νέος χώρος, ο ψηφιακός χώρος, ο οπ οίος εισάγει έναν νέο τρόπ ο επ ικοινωνίας. Ο νέος τρόπ ος αυτός επιτρέπ ει διαφορετικές λειτουργίες απ ό αυτές π ου είχαμε ως σήμερα συνηθίσει. Το κρίσιμο σημείο είναι αν αυτές επ ιβάλλονται στον π ολίτη ή έχει την ελευθερία να τις επ ιλέξει. Ισχυρίζομαι ότι πρέπ ει να έχουμε ως π ολίτες το δικαίωμα και τη δυνατότητα να τις αξιοπ οιήσουμε ή να τις αγνοήσουμε. Με την ίδια λογική π ου σήμερα έχουμε τη δυνατότητα να χρησιμοπ οιήσουμε τραπ εζική κάρτα ( ATM) για την ανάληψη χρημάτων ή να απ οφασίσουμε να μπ ούμε στην τράπ εζα και να εξυπ ηρετηθούμε στο γκισέ απ ό έναν υπ άλληλο - πρόσωπ ο. Στην κλασική δομή της σημερινής κοινωνίας και τη λειτουργία των υπ ηρεσιών επ ικρατεί η ιεραρχία. Η ιεραρχική δομή επ ιβιώνει και στην νέα μορφή εξυπ ηρέτησης του π ολίτη. Όμως, με το διαδίκτυο, που απ ό τη φύση του είναι απ οκεντρωτικό και επιτρέπ ει σε μεγάλο βαθμό την αυτόνομη λειτουργία των π ολιτών, μπ ορούμε να αναζητήσουμε απ ελευθερωτικές και αντι- ιεραρχικές διαδικασίες! Ω ς ποιο βαθμό μπ ορεί αυτό να επ ιτευχθεί; Απ οτελεί άραγε π ολιτική βούληση της εκάστοτε κυβέρνησης αυτή η δημοκρατικότερη επ ιλογή ή θα επ ιμένει ο κρατικός μηχανισμός να διαμεσολαβεί σε κάθε σημείο της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης επ εκτείνοντας και π αγιώνοντας δομές και εξαρτήσεις του π αρελθόντος ; Πάντως η ιεραρχία δεν είναι σύμφυτη των νέων τεχνολογιών αλλά αντιθέτως επιτρέπ ουν περισσότερες ελευθερίες. ( Θα αναφερθώ αργότερα σ αυτό το σημείο.) Για να στηρίξω τον ισχυρισμό ότι οι ιεραρχικές υπ ηρεσίες της δημόσιας διοίκησης μπ ορούν να δώσουν τη θέση τους, σε μεγάλο βαθμό, σε απ οκεντρωμένες και αυτόνομες υπ ηρεσίες π ροτείνω να π αρακολουθήσουμε για λίγο τις οικονομικές διεργασίες και κοινωνικές συνέπ ειες των νέων τεχνολογιών. Πριν 30 χρόνια, π ου ο εξοπ λισμός ήταν σχετικά ακριβός και συνέβαλε καθοριστικά στο κόστος των υπ ολογιστών επ ικρατούσε στον αντίστοιχο κατασκευαστικό κλάδο η εταιρία κατασκευής υλικού IBM. Στη συνέχεια, π ου το κόστος του υλικού ( hardware) έπ εσε δραματικά, κυρίως σε σχέση με το λογικό (software), εμφανίστηκε η εταιρία λογικού Microsoft. Με τη διάδοση των ψηφιακών δικτύων η Cisco κατακτά το μεγαλύτερο μερίδιο της διεθνούς αγοράς και π ρόσφατα η εταιρία Google με εξειδίκευση στο διαδίκτυο βρίσκεται στην κορυφή των εταιριών υψηλής τεχνολογίας στο χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης. Παράλληλα με αυτή την π ορεία των π ολυεθνικών ομίλων εταιριών αναπ τύχθηκαν, ορθογώνια προς αυτές τις ιεραρχικές δομές, οι κοινότητες χρηστών π ου συνδέονται μεταξύ τους χαλαρά, χωρίς επ ιχειρηματικές δεσμεύσεις, ανταλλάσσουν π ληροφορίες και π ρογράμματα ( software), σχεδιάζουν και δημιουργούν με συνέργεια σημαντικά επ ιτεύγματα, όπ ως τις ηλεκτρονικές εγκυκλοπ αίδειες ( Wikipedia) διευρύνουν τον δημόσιο χώρο (π. χ. με τους χώρους επ ιστημονικών ανακοινώσεων), π λήθος νέων π ρογραμμάτων π ου επ ιλύουν π ροβλήματα του σημερινού ανθρώπ ου μέχρι και νέες π λατφόρμες και 3

λειτουργικά συστήματα όπ ως το Λίνουξ ( Linux)! Όλες αυτές οι δημιουργίες π ροσφέρονται δωρεάν στον τελικό καταναλωτή, τον π ολίτη. Είναι συλλογικά π ροϊόντα π ου διατίθενται ελεύθερα απ ό τους δημιουργούς τους. Υπ άρχουν σήμερα ομάδες χρηστών στο διαδίκτυο π ου συμμετέχουν στο «ελεύθερο δίκτυο» ( free-net) όπ ου η ανωνυμία είναι όρος και τρόπ ος συμμετοχής καθώς και ομάδες που επ ιβάλλουν το copyleft, αντί του copyright, στα δημιουργήματά τους, δηλαδή απ αγορεύουν την π ώλησή τους. Αρνούνται ότι το copyright υπερασπ ίζεται π λέον τα π νευματικά δικαιώματα των δημιουργών. «Πάρε ελεύθερα, αντίγραψέ το και διάδωσέ το.» Προσωπ ικά συμφωνώ με τη στάση αυτή γιατί θεωρώ ότι απ οτελεί την καλύτερη δυνατή π ροστασία της π νευματικής δημιουργίας αλλά και ενθάρρυνση των δημιουργών στις μέρες μας. Αφήνεις ελεύθερη την κυκλοφορία μιας δημιουργίας για να διαδοθεί! Ο δημιουργικός άνθρωπ ος δεν έχει να φοβηθεί μην του κλέψουν το π όνημα, γιατί ακόμη κι αν π άρουν ένα αντίγραφό του σήμερα, αύριο θα φτιάξει καινούργιο, π ιο ολοκληρωμένο και πιο σύγχρονο! Μένει να απ οδείξει η ιστορία π οια απ ό τις δύο στάσεις θα επ ικρατήσει. Τι συμβαίνει όμως με το κράτος δημιουργό; Ισχύει κι εδώ το ίδιο; Ισχυρίζομαι ναι, κατά μείζονα λόγο, γιατί το κράτος είναι ταγμένο να υπ ηρετεί το δημόσιο συμφέρον. Σήμερα, οι δημόσιοι δικτυακοί χώροι π ου αναφέρθηκαν π ροσφέρουν τη δυνατότητα ελεύθερης συμμετοχής των π ολιτών και πεδίο δημοκρατικής συζήτησης, όπ ως ακριβώς συνέβαινε στην αρχαία αγορά! Τέλος, σημειώνω και την ανατροπ ή π ου έχει επ έλθει και στο νομικό καθεστώς με το «creative commons». Πρόκειται για θεσμικό π λαίσιο π ου μπ ορεί να ακολουθήσει κάθε δημόσια υπ ηρεσία και κάθε φορέας του δημοσίου. Για π αράδειγμα, το Υπ ουργείο Παιδείας της Νότιας Αφρικής χρησιμοποιεί αυτόν τον τρόπ ο για να π ροσφέρει χωρίς copyright το δημιούργημα ή κτήμα του δημοσίου. Δηλαδή, ό, τι π αράγεται μέσα στη δημόσια διοίκηση δεν ανήκει ούτε στο κράτος, ούτε σε κάπ οιο πρόσωπ ο, ανήκει σε όλους! Πρόκειται για θεσμό π ου δίνει λύση στη διαχείριση των δημοσίων αγαθών. Συμμετοχή στον Σχεδιασμό Συστημάτων Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης Ανακεφαλαιώνοντας, βλέπ ουμε ότι οι νέες τεχνολογίες και τα μέσα π ου διαθέτουμε όχι μόνο δεν προϋπ οθέτουν συγκεντρωτικές αρχές λειτουργίας και ιεραρχικές δομές αλλά ευνοούν, ενσωματώνουν και αναπ τύσσουν τις αρχές της απ οκέντρωσης και του καταμερισμού. Μπ ορούν να χρησιμοποιηθούν απ ό τον π ολίτη, ο οπ οίος είναι ήδη έτοιμος να τις ενσωματώσει στην καθημερινή του ζωή, ιδιαίτερα της νεώτερης γενιάς, χωρίς να στραγγαλίζουν ή να αλλοιώνουν τις διαμορφωμένες κοινωνικές και π ολιτικές συλλογικότητες ( συνδικάτα, ενώσεις προσώπ ων, π ολιτικά σχήματα). Επ ομένως, γιατί να επ ιμείνουμε στην άσκηση της διοίκησης με ιεραρχικές και συγκεντρωτικές δομές; Επ ομένως, η όποια απ άντηση θα πρέπ ει να στηριχθεί σε τεκμηριωμένη π ολιτική βούληση. Και τώρα ένα θεμελιώδες ερώτημα: «Στον σχεδιασμό και την υλοπ οίηση των συστημάτων ηλεκτρονικής διακυβέρνησης π ου π ροωθεί το κράτος, θα συμμετέχουν οι π ολίτες και με π οια μορφή ;» Απ αντώ: «είναι εφικτό, αρκεί να το επ ιθυμεί και να το στηρίζει η εκάστοτε διακυβέρνηση». Άλλωστε, το όπ οιο σύστημα ηλεκτρονικής διακυβέρνησης, η διοίκηση π ου ασκούν οι κρατικές και οι δημόσιες υπ ηρεσίες, αφορά τους π ολίτες και επ ηρεάζει την καθημερινή τους ζωή, την κοινωνικότητά τους. Επ ομένως, τα συνδικάτα και οι συνδικαλιστικές π αρατάξεις, οι οργανώσεις και οι ενώσεις των εργαζομένων και οι π ολιτικοί σχηματισμοί μπ ορούν και πρέπ ει να συμμετέχουν στον σχεδιασμό, τη συντήρηση και τη λειτουργία των ψηφιακών συστημάτων διακυβέρνησης. Μπ ορεί ακόμη να ανατεθεί η εκπ όνηση σχεδίων ή μέρος του έργου σε ειδικούς απ ό τις τάξεις των κοινωνικών φορέων. Αυτονόητη θεωρώ τη συμμετοχή εκπροσώπ ων τους στην π αρακολούθηση των όπ οιων σχετικών εγχειρημάτων, με καθοριστικό δικαίωμα λόγου. Όπ ως αναφέραμε, οι νέες τεχνολογίες επιτρέπ ουν ή και διευκολύνουν την απ οκεντρωμένη λειτουργία των συστημάτων και δεν προϋπ οθέτουν την ιεραρχική δόμηση της κοινωνίας και των υπηρεσιών διοίκησης, επ αναφέρω εντονότερα ένα ερώτημα: Είμαστε ελεύθεροι να μπ ούμε ή να μην μπ ούμε στο διαδίκτυο; Αν μπ ούμε, μπ ορούμε να π ληκτρολογήσουμε ό, τι θέλουμε ή μήπ ως ακολουθούμε οδηγίες π ου κάπ οιος άλλος τις π ρογραμμάτισε και εμείς τις υπ ακούμε; Ακολουθούμε οδηγίες π ου εμείς συναπ οφασίσαμε ή απ οφάσισαν για μας σοφότεροί μας; Δεν εννοώ να κάψουμε τους υπ ολογιστές (!) αλλά να γνωρίζουμε ότι στη ζωή μας θα κληθούμε να ακολουθούμε οδηγίες, για τις οπ οίες έχουμε λόγο και πρέπ ει να συμμετάσχουμε στον σχεδιασμό, τυποπ οίηση και τον π ρογραμματισμό τους! 4

Προβλήματα - Κίνδυνοι Γραφειοκρατία Σπ εύδω εδώ να καταθέσω ότι ελλοχεύει ο κίνδυνος να αναπ τυχθεί μια νέου τύπ ου γραφειοκρατία ή να επ ιβιώσει η π αλιά μέσα απ ό τη μετάβαση στο όπ οιο νέο σύστημα. Πράγματι, αν μεταγράψουμε το π αλιό σύστημα σε ψηφιακό ενσωματώνουμε την υπ άρχουσα γραφειοκρατία! Υπ άρχει φυσικά και ο κίνδυνος να καλλιεργηθεί και να αναπ τυχθεί νέα γραφειοκρατία απ ό την ενδημούσα κοινωνική ομάδα των «ειδικών» (π ληροφορικών) οι οπ οίοι ενδεχομένως να αναδειχθούν ως κοινωνική ομάδα ελίτ. Η ενδεδειγμένη και υγιέστερη άμυνα απ έναντι σ αυτό το ενδεχόμενο νομίζω ότι είναι η απομυθοποίηση των νέων τεχνολογιών και ο π ληροφορικός αλφαβητισμός, μέσα απ ό τις κοινότητες των χρηστών π ολιτών. Ψηφιακό Χάσμα Ήδη γίνονται π ολλές αναζητήσεις και γράφονται π ολλά για το λεγόμενο «ψηφιακό χάσμα» σε πλανητική κλίμακα και για το αν αυτό μέλλει να διαιρέσει χώρες, π εριοχές και την κοινωνία ολόκληρη σε νέα στρώματα «εχόντων» και «μη εχόντων». Για να π ροληφθούν οι διαιρέσεις αυτού του τύπ ου, σχεδιάστηκε και κυκλοφορεί ο υπ ολογιστής των 100 (One Laptop Per Child: OLPC, http://laptop.org/). Το εγχείρημα αποσκοπ εί στο να διατεθούν φτηνοί υπ ολογιστές στους μη έχοντες. Μένει να απ οδειχθεί ότι καλύπ τει π ραγματικές ανάγκες και δεν συμβάλει στο άνοιγμα νέων αγορών στον κλάδο των υπ ολογιστών ή, ακόμη χειρότερα, σε νέες μορφές νεοαπ οικιοκρατίας! Ω στόσο, οφείλω να ομολογήσω ότι υπ άρχουν π ολίτες της οικουμένης π ου ενώ δεν είχαν τώρα έχουν τη δυνατότητα να συνδεθούν με τον υπόλοιπ ο κόσμο μέσω του υπ ολογιστή και των ασύρματων δικτύων. Σημαντική δυνάμει κοινωνική π ρόοδος, ιδιαίτερα αν τα ίδια αυτά μέλη του π λανήτη δεν αναζητούν σε λίγα χρόνια το ήδη σπ άνιο νερό, δηλαδή βασικότερο αγαθό επ ιβίωσης! Θέλει π ολλή π ροσοχή και κοινωνική ευαισθησία η εξάπ λωση της νέας αυτής τεχνολογίας, γιατί αντί να π λησιάσει μπ ορεί να μεγαλώσει την απ όσταση μεταξύ ομάδων, καρτών και π εριοχών και να διευρύνει το κοινωνικό χάσμα π ου ήδη υπ άρχει. Θα διευρυνθεί ή θα μειωθεί η π ρόσβαση κοινωνικών ομάδων στα μέσα π αραγωγής και στους π όρους του π λανήτη; Η Ελληνική Γλώσσα Αξίζει εδώ μια μικρή π αρένθεση για τη γλώσσα μας, την ελληνική. Δεν υστερεί, αλλά οφείλουμε εμείς να την βοηθάμε να συνεχίσει να καλλιεργείται και να επ ιβιώνει στην επ οχή μας π ου επ ικρατεί η αγγλική γλώσσα και η μυθοπ οιημένη γλώσσα ( jargon) της Πληροφορικής και των Υπ ολογιστών. Είναι ευθύνη όλων μας. Δυνητική Πραγματικότητα - Ταυτοπροσωπία Μια π αραδοσιακή μορφή εξαπ άτησης της διοίκησης, είναι η πλαστοπροσωπ ία! Σήμερα π ου δεν απ αιτείται σε π ολλές π ράξεις η φυσική π αρουσία του προσώπ ου η στρέβλωση αυτή π αίρνει νέες μορφές. Π. χ.: Αντί να δηλώσω την π ραγματική μου ταυτότητα μέσω των συστημάτων μπ ορώ να ισχυριστώ ότι είμαι κάπ οιος άλλος (!) π ροκειμένου να εισπ ράξω χρήματα π ου δεν μου ανήκουν, να π αραλάβω ένα ξένο πιστοπ οιητικό ή άδεια οδήγησης, κ. λπ. Υπ άρχουν τρόπ οι ελέγχου και οφείλουμε να τους υιοθετήσουμε για να θωρακίσουμε τα ψηφιακά συστήματα απ ό ενδεχόμενες απ άτες και πλαστοπροσωπ ίες ( ψηφιακή υπ ογραφή, αντί ταυτότητας). 5

Συγκέντρωση και Κακή Χρήση Προσωπ ικών Δεδομένων Κάπ οιοι απ ό μας π ληροφορηθήκαμε π ριν απ ό λίγα χρόνια ότι τα προσωπ ικά μας στοιχεία ( ονοματεπ ώνυμο, διεύθυνση τηλέφωνα και επ άγγελμα) κυκλοφορούν σε οπ τικό δίσκο ( CD) που π ουλιέται στην Ομόνοια! Κάπ οιοι δημόσιοι φορείς ή τράπ εζες, όπ ως απ οδεικνύεται, ανέθεσαν σε ιδιωτικές επ ιχειρήσεις την υπ ηρεσία νομικής τους υπ οστήριξης, με τη μέθοδο της υπ εργολαβίας), με απ οτέλεσμα κάπ οιοι δεχόμαστε προσωπ ικά τηλεφωνήματα απ ό ιδιωτικές επ ιχειρήσεις π ου ζητάνε την εξόφληση οφειλής μας π ρος (π ρώην δημόσια) τράπ εζα ή θυγατρική της εταιρία (π. χ. εταιρία κινητής τηλεφωνίας)! Και τα δυο αυτά φαινόμενα οφείλονται σε κακή χρήση προσωπ ικών δεδομένων από κάπ οιο πρόσωπ ο ή φορέα. Η συγκέντρωση και η διασταύρωση προσωπ ικών στοιχείων ( δεδομένων) απ ό φορείς του δημοσίου απ οτελεί κλασικό σημείο τριβής π ολιτών και οργανώσεων π ου υπερασπ ίζονται τα συνταγματικά κατοχυρωμένα δικαιώματα και τις ελευθερίες. Η συγκέντρωση στοιχείων σήμερα εξακολουθεί να γίνεται και μάλιστα με λιγότερη διαφάνεια απ ό ό, τι π αλιότερα! Λογουχάρη, σήμερα μια υπ ηρεσία το μόνο χρειάζεται είναι να διαθέτει τον αριθμό ταυτότητας ενός π ολίτη. Έχοντας π ρόσβαση στα δεδομένα άλλης υπ ηρεσίας ή φορέα, δημόσιου ή ιδιωτικού, μπ ορεί να διασταυρώσει ή να αντλήσει συμπ ληρωματικά στοιχεία γιαυτόν τον π ολίτη! Αυτή είναι κακή χρήση των προσωπ ικών δεδομένων γιατί ΔΕΝ ζητήθηκε η συγκατάθεση του π ολίτη γιαυτή την π ράξη, ή γιατί δεν ζητήθηκε / διατάχθηκε απ ό τον Εισαγγελέα! Όταν μας π αίρνουν τηλέφωνο δηλώνοντας ότι είναι απ ό την εταιρία τάδε και μας διαφημίζουν το δείνα π ροϊόν, πρέπ ει να ρωτάμε «π ού βρήκαν το τηλέφωνό μας»! Είναι δικαίωμά μας. Μπ ορεί αυτά τα απ λά στοιχεία να μην απ οτελούν ευαίσθητα δεδομένα μας, αλλά είναι π ιθανόν ο κάτοχος αυτών των δεδομένων να έχει επ ίσης το ιατρικό ιστορικό μας (!), όπ ου να αναφέρεται ότι π εράσαμε ανίατη ασθένεια, το εισόδημά μας και όλη την οικονομική π ροϊστορία μας (π οια εταιρία ιδρύσαμε και π ότε την κλείσαμε κ. λπ.), π όσες φορές π αντρευτήκαμε, π όσα π αιδιά έχουμε και π ού μένουν! Νομίζω ότι πρέπει να π ροφυλάξουμε τους π ολίτες απ ό τέτοιου είδους αυθαιρεσίες π ου φτάνουν στο σημείο του ποινικού αδικήματος ή και εγκλήματος. Αρκεί άραγε η δημόσια διοίκηση να μοιράσει τα στοιχεία των π ολιτών σε τρία διαφορετικά αρχεία ή υπ ηρεσίες του δημοσίου, όπ ως ειπ ώθηκε σ αυτό το Συνέδριο; Εξασφαλίζεται το απ όρρητο των προσωπ ικών μας δεδομένων; Πώς θα μας φαινόταν αν μια ασφαλιστική εταιρία ζητήσει στοιχεία από δημόσιο νοσοκομείο ή απ ό το ταμείο των τραπ εζικών π ροκειμένου να απ οφασίσει αν θα υπογράψει ασφάλεια ζωής ή όχι για κάπ οιον τραπ εζικό υπ άλληλο π ου νοσηλεύτηκε στο εν λόγω νοσοκομείο ; Επιτρέπ εται οι ιδιωτικές εταιρίες να αντλούν απ ό το δημόσιο στοιχεία; Το απρόσωπ ο κράτος Οδεύουμε π ρος μια επ οχή όπ ου θα είναι λιγότερο «ανθρώπ ινη» η συμπ εριφορά των εκπροσώπ ων του κράτους, και κατά συνέπ εια του ίδιου του κράτους, γιατί το κράτος αναθέτει ολοένα και περισσότερο την άσκηση της διακυβέρνησης στους υπ ολογιστές και τα απρόσωπ α μηχανήματα. Μοιραία, θα πάψει ή θα π εριοριστεί δραστικά η διαπροσωπ ική και η κοινωνική σχέση μεταξύ π ολιτών και κρατικών λειτουργών ή δημοσίων υπ αλλήλων, δηλαδή π ολιτών μεταξύ τους! Τα π ρογράμματα, οι δικτυακές π ύλες και οι ιστοσελίδες φτιάχνονται μεν απ ό ανθρώπ ους, αλλά τελικώς ο π ολίτης χρήστης των υπ ηρεσιών απ οξενώνεται απ ό τους άλλους π ολίτες και θα αντιμετωπ ίζει ολοένα και περισσότερο π ρόβλημα κοινωνικής ταυτότητας. Εκτός αν δεν απ οδεχθούμε το στοιχείο αυτό της μαζικής δημοκρατίας! Θα επ ανέλθω σ αυτό. Ποιο πρόσωπ ο θα είναι υπ εύθυνο για κάπ οια στραβοτιμονιά της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης; Αν εγώ επισκέπ τομαι μια δικτυακή π ύλη και επ ικοινωνώ με το δημόσιο ή με το κράτος, π οιος θα είναι υπ εύθυνος για κάτι π ου μπ ορεί να μου συμβεί κάπ οια στιγμή, ή για το π ρόβλημα π ου θα συναντήσω, εξαιτίας κάπ οιου λάθους του συστήματος ή μιας δυσλειτουργίας του; Υπ άρχουν τρόπ οι να σε βοηθήσουν οι μηχανές να βρεις το υπ εύθυνο πρόσωπ ο. Αν είναι όλα καλοσχεδιασμένα και υλοπ οιημένα, αν είναι καλομελετημένα ή τυποπ οιημένα, όπ ως είπ ε ο κύριος Τσέκος, π ιθανόν να βρω τον φταίχτη ή τον υπ εύθυνο, τον αρμόδιο. Το λεω γιατί ενώ ο π ολίτης έχει πρόσωπ ο, το κράτος σήμερα ή η όπ οια ψηφιακή διακυβέρνηση γίνεται π ιο απρόσωπ η χρησιμοπ οιώντας απρόσωπ ες διαδικασίες. 6

Αν σήμερα η ευθύνη των διοικητικών π ράξεων διαχέεται σε μια ατέλειωτη γραφειοκρατία με ιεραρχική δομή, φανταστείτε αύριο με τα ψηφιακά συστήματα να αναζητάς «υπ εύθυνο», π έραν των όσων ψάχνεις σήμερα, ανάμεσα σε σχεδιαστές και δημιουργούς π ρογραμμάτων, σε εταιρίες προμηθεύτριες υπ ολογιστών και συντήρησης, σε διευθυντικά και άλλα στελέχη π ου συνήργησαν στην εγκατάσταση και συμβάλλουν στη λειτουργία των συστημάτων! Μαζική κοινωνία - κοινωνία ατόμων - συλλογικότητες Άραγε με όλα αυτά τα ψηφιακά συστήματα π ροχωράμε π ρος μία π ιο απ ελευθερωτική κοινωνία ή προς μια κοινωνία κοινωνικής αποξένωσης και στενότερης παρακολούθησης; Αυτό το ενδεχόμενο αν συμβεί είναι ακόμη π ιο επ ικίνδυνο απ ό ορισμένες άλλες στρεβλώσεις π ου π ροαναφέραμε! Η κοινωνία μας σήμερα, ως μαζική κοινωνία ή κοινωνία ατόμων, απ ειλεί ή διαλύει τις συλλογικότητες, την έννοια και την ουσία της κοινωνικής ομάδας! Οι επ ικρατούσες αντιλήψεις του νεοφιλελευθερισμού υπ όσχονται ότι έτσι θα οδηγηθούμε σταδιακά σε μια π ραγματικά αταξική κοινωνία, όπ ου όλοι οι άνθρωπ οι θα είναι ισότιμοι, ίσοι ως άτομα! Φοβούμαι ότι κι αυτό απ οτελεί άλλο ένα όνειρο ή ιδεολόγημα! Ό, τι και να συμβαίνει π άντως δεν είναι η ώρα να απ οδεχθούμε μια απρόσωπ η ή μη συλλογική κοινωνία! Γιαυτό είναι ανάγκη να μη διαλυθούν οι συλλογικότητες π ου υπ άρχουν σήμερα, μέχρις ότου δημιουργηθούν οι επ όμενες, αν π ρόκειται να δημιουργηθούν νέες. Απ οτελεί ασφάλεια του π ολίτη ως μέλους μιας κοινωνίας, και όχι ως ατόμου, να π αραμείνει προσωπ ικότητα και να ανήκει σε μια κοινότητα συμφερόντων ή ενδιαφερόντων η οπ οία συνενώνει τις δυνάμεις των ατόμων στο συλλογικό καλό. Έτσι κάπ ως φτάνουμε, με ευρύτερες ομαδοπ οιήσεις, σε κοινωνικές ομάδες και συλλογικότητες π ου υπερασπ ίζονται το δημόσιο συμφέρον. Η κοινωνία παρακολούθησης Πριν απ ό μερικούς μήνες στο Βρετανικό Κοινοβούλιο έγινε θυελλώδης συζήτηση και οι εφημερίδες έδωσαν ιδιαίτερη έκταση σε μια π ρωτοφανή στρέβλωση της δημοκρατίας. Απ οκαλύφθηκε ότι βρέθηκαν φακελωμένοι με προσωπ ικά στοιχεία, ανάμεσα στα οπ οία και το DNA τους... 24.000 π ολίτες κάτω των 18 ετών, οι οπ οίοι όμως π οτέ δεν είχαν συλληφθεί και π οτέ δεν είχαν κατηγορηθεί για κάτι! Αυτό ήταν ένα σοκ για τη βρετανικοί κοινωνία. Τα επ ιστημονικά επ ιτεύγματα, αν προκύπ τουν απ ό ελεύθερους ανθρώπ ους είναι συλλογικά αγαθά. Όμως, η τεχνολογία δεν είναι ουδέτερη, έχει π ρόσημο! Κάπ οιοι, για κάπ οιο σκοπ ό την χρησιμοπ οιούν! Ας την χρησιμοπ οιήσουμε σωστά λοιπ όν. Γιαυτό το λόγο, πρέπ ει να συμμετέχουμε στον σχεδιασμό των συστημάτων π ου φτιάχνονται για μας. Ποιες προσωπ ικές π ληροφορίες καταθέτουμε στα συστήματα αυτά, π ροκειμένου να απ ολαμβάνουμε τις υπ ηρεσίες τους; Οφείλει η διοίκηση να π αίρνει την άδειά μας για κάθε τέτοια π ληροφορία. Πρέπ ει να είμαστε σε εγρήγορση για τα ευαίσθητα προσωπ ικά μας δεδομένα, όπ ως π. χ. τα θέματα υγείας. Ποιος Ελέγχει τον Ελεγκτή; Ας υπ οθέσουμε ότι ως τώρα αρκετά ερωτήματα έχουν απ αντηθεί. Το τελευταίο και ίσως π ιο κρίσιμο ερώτημα είναι «π οιος ελέγχει τον ελεγκτή» ή εάν θέλετε «π οιος ελέγχει τον κυβερνήτη»; Η απάντηση σ αυτό το ερώτημα συμπ ληρώνει την π ροηγούμενη για να διασφαλιστούμε ότι η διακυβέρνηση ασκείται όχι απ ό ένα απρόσωπ ο κράτος αλλά απ ό τις δομές μιας δημοκρατικά οργανωμένης κοινωνίας π ολιτών, η οπ οία στηρίζεται στις συλλογικότητές της. Εναλλακτικά, μπ ορούμε να ρωτήσουμε «π οιος ωφελείται απ ό την ηλεκτρονική διακυβέρνηση», δηλαδή τη χρήση των νέων τεχνολογιών; Ο π ολίτης, ή η ψηφιακή αστυνομία; Επ ομένως στο ερώτημα π οιος ελέγχει τον ελεγκτή ή π οιος ελέγχει μια διαδικασία οφείλουμε να απ αντήσουμε «ο π ολίτης με τις συλλογικότητές του, με τους φορείς π ου ασκούν δημόσιο έλεγχο σε μια 7

δημοκρατική κοινωνία». Σας θυμίζω τις κάμερες π ου είχαν στηθεί με αφορμή τους Ολυμπιακούς Αγώνες στην Ελλάδα και... αξιοπ οιήθηκαν για την π αρακολούθηση π ολιτών! Ο εισαγγελέας επενέβη και τις απ αγόρευσε! Στην τεχνολογία π ου ακολουθεί το διαδίκτυο υπ άρχει η δυνατότητα π αρακολούθησης των π άντων, υπ άρχει όμως και η δυνατότητα ελεύθερης π ρόσβασης και αυτόνομης λειτουργίας! Ανέφερα π ιο πριν ότι αναπ τύχθηκαν, χάρη στις νέες τεχνολογίες και το διαδίκτυο, κοινότητες δημιουργών -- και χρηστών ταυτοχρόνως -- π ραγματικά ελεύθερες! Υπ άρχουν γνώσεις και δημιουργήματα π ου κυκλοφορούν ελεύθερα ( κοινότητες ελεύθερου λογικού, copyleft κ. λπ.) και ήδη κάπ οιες κυβερνήσεις εθνικών κρατών σ όλο τον κόσμο χρησιμοπ οιούν ελεύθερο λογικό ( open source software), υλοπ οιώντας θεμελιώδεις αρχές της δημοκρατίας. Δεν π ρόκειται για μηχανιστική αντίσταση σε π ολυεθνικές εταιρίες ( όπ ως η Microsoft λ. χ.) αλλά υπεράσπ ιση του δημόσιου χώρου και του δημοσίου συμφέροντος. Νομίζω ότι και το ελληνικό δημόσιο είναι ήδη π ληροφορημένο, ελπ ίζω να φτάσει και εκεί. Ω στόσο, ακόμη σήμερα π ληρώνουν δημόσιες υπ ηρεσίες π ολλές φορές την άδεια χρήσης ( license) λειτουργικών συστημάτων (windows, office κ. λπ.) ενώ θα μπ ορούσε να επ ιτευχθεί οικονομία κλίμακος αν υπ ήρχε συντονισμός μεταξύ υπ ηρεσιών και Υπ ουργείων, κι ας μην έχουμε ακόμη κάνει το βήμα π ρος το ελεύθερο λογικό! Προσδοκίες πολιτών Πρώτ απ όλα οι π ολίτες θέλουν να επ ικοινωνούν με τα μηχανήματα και τα δίκτυα, σε όσο γίνεται πιο φιλική για τον άνθρωπ ο «γλώσσα» και όχι σε μυθοπ οιημένη. Ας μάθουν οι υπ ολογιστές τη δική μας γλώσσα αντί εγώ τη δική τους! Σ αυτό π λαίσιο της αρχής της φιλικότητας τονίσαμε ότι η ελληνική γλώσσα, π αρότι βρίσκεται σε κίνδυνο, είναι καθήκον μας να την καλλιεργούμε συνεχώς και να είναι π αρούσα στις διεθνείς εξελίξεις, επ ιστημονικές και κοινωνικές. Φυσικά αυτό είναι και π ολιτικό θέμα αλλά αφορά και τον καθένα μας. Μεγαλύτερη ευθύνη ίσως έχουμε στα Πανεπ ιστήμια και τα σχολεία όπ ου καλλιεργούνται και διδάσκονται οι νέες τεχνολογίες. Ζητάμε «ανθρώπ ινη» συμπ εριφορά των μηχανών και των δικτύων, των ιστοσελίδων και των π ρογραμμάτων. Είναι εφικτό. Εννοούμε ότι κάθε σχεδιασμός συστήματος θα πρέπ ει να σέβεται τον άνθρωπο και να μην τον θεωρεί γρανάζι σε ένα υπ ερσύστημα! Να μη θεωρείται ο χρήστης πόρος αλλά αυτεξούσιο και ελεύθερο ον, μέλος μιας κοινότητας ή π ερισσοτέρων. Ο δημόσιος χώρος μπ ορεί και πρέπ ει να π αραμείνει δημόσιος και δωρεάν. Ασφαλώς και πρέπ ει να συμβάλει στην απ ελευθέρωση του π ολίτη απ ό σημερινές δουλείες. Αλλιώς, γιατί να αξιοπ οιηθούν οι νέες τεχνολογίες; Μήπ ως για να αυξηθεί ο έλεγχος της εκάστοτε οικονομικής και π ολιτικής εξουσίας π ρος τους υπ ηκόους, ή για να αυξηθεί ακόμη π ερισσότερο το χάσμα π ου χωρίζει τους κατέχοντες από τους μη κατέχοντες; Ή τέλος για να διαμορφωθεί μια νέα ταξική διαίρεση; Θα πρέπ ει να διευρυνθούν τα κοινωνικά αγαθά και τα οφέλη απ ό την ψηφιακή διακυβέρνηση. Τουλάχιστον, αυτό υπ όσχεται η π ληροφορική και οι τεχνολογίες της, αλλά δεν μπ ορεί να το εγγυηθεί! Γιαυτό η δημόσια διοίκηση και οι οργανωμένοι και ενεργοί π ολίτες σήμερα έχουν μεγάλη ευθύνη. Γνωρίζουν και οφείλουν να είναι π αρόντες στην όπ οια μετάβαση. Ειδικότερα, ίσως θα πρέπ ει να συμπ εριληφθούν ορισμένα εδάφια ακόμη και στο Σύνταγμα. Μήπ ως πρέπ ει να κατοχυρώσουμε π εραιτέρω τον π ολίτη ώστε να διευρυνθούν οι δυνατότητες και οι ευκαιρίες για εργασία και κοινωνικά αγαθά; Τέλος, θα πρέπ ει να διασφαλιστεί η ελεύθερη έκφραση των π ολιτών ως μελών μιας κοινότητας. Αυτό είναι δύσκολο αλλά εφικτό. Γιατί, φανταστείτε να εφαρμοστεί η άμεση δημοκρατία. Όπ ως πηγαίνω στη συζήτηση αυτής της ψηφιακής αγοράς ( chat rooms, fora) μπ ορώ να λέω τη γνώμη μου ατομικά εκεί π ου την χρειάζονται ή και εκεί π ου εκτιμώ ότι πρέπ ει να την καταθέσω. Αυθεντική έκφραση των π ολιτών λοιπ όν αντί της δι εκπροσώπ ου ή της διαμεσολάβησης τρίτων! Θετικό π αράδειγμα αποτελεί το ηλεκτρονικό δημοψήφισμα ενώ αρνητικό η... δημοσκόπ ηση, δηλαδή η δειγματοληπ τική έκφραση με ευθύνη ειδικών, π ου συνήθως ( ή μπ ορεί να) εκφράζουν συμφέροντα άλλα απ ό του π ολίτη! Επ ομένως, και με αυτή την έννοια, είναι αναγκαίο να μη διαλυθούν οι συλλογικότητες ( τα συνδικάτα, οι κοινωνικές ομάδες, οι ενώσεις των προσώπ ων). Ας δημιουργηθούν καινούργιες, ορθογώνιες π ρος τις 8

υπ άρχουσες και θα δούμε π οια θα είναι η νέα έκφρασή τους, π οια θα είναι η μορφή τους. Θα μπορούμε να κάνουμε απ εργία τότε; Ποιοι; Όσοι θέλουμε να αντιστρατευτούμε σε κάτι; Θα μπ ορούμε να αμυνθούμε σε κάτι; Θα μπ ορούμε να κάνουμε μια διαδήλωση και π ώς; Ω ς σήμερα κάπ οιες νέες μορφές έχουν αναδυθεί. Θυμίζω τα γραπ τά μηνύματα ( SMS) στην Ισπ ανία π ου έρριξαν μια κυβέρνηση ( για τη συμμετοχή της στην επ έμβαση στο Ιράκ), θυμηθείτε τα κοινωνικά φόρουμ σε όλο τον κόσμο που συγκεντρώνουν π ολίτες απ ό κάθε γωνιά του π λανήτη επ ειδή αισθάνονται ότι απ ειλείται το δημόσιο συμφέρον ή ο ζωτικός τους χώρος με τις απ οφάσεις ολίγων! Συμπεράσματα Συμπ υκνώνοντας σε αρχές π ου θα πρέπ ει να ακολουθεί ο σχεδιασμός των συστημάτων ηλεκτρονικής διακυβέρνησης, με βάση τα όσα εκτέθηκαν και φυσικά με βάση τις π άγιες δημοκρατικές κοινωνικές κατακτήσεις, είναι: Κατανομή ή απ οσυγκέντρωση ευθυνών, ως αντιστάθμισμα στην επ ικρατούσα ιεραρχική δομή Η κρίση ( και η αξιολόγηση) των συστημάτων να γίνεται απ ό π ληροφορημένους ομολόγους ( σεβασμός στην αρχή της ισοτιμίας μεταξύ π ολιτών και μεταξύ κοινωνικών ομάδων) και όχι από ιεραρχικά ανωτέρους. Οι κυβερνήσεις και οι επ ιχειρήσεις δεν θα πρέπ ει να έχουν θέση στην τυποποίηση των τεχνικών στοιχείων ( όπ ως δεν έχουν θέση στα διεθνή πρότυπ α) 9