WP3, R8: Υποστηρικτικό εκπαιδευτικό υλικό για την κατάρτιση εκπαιδευτικών πλοηγών - διαμεσολαβητών

ΟΛΥΜΠΙΑΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ Ε.Π.Ε. WP3, R8: Υποστηρικτικό εκπαιδευτικό υλικό για την κατάρτιση εκπαιδευτικών πλοηγών - διαμεσολαβητών Learning Community: Immigrants as Educational Facilitators Pave the Way for Immigrants to Access Lifelong Learning LC Ref. 504 367-2009-LLP-DE-GRUNDTVIG-GMP Το σχέδιο αυτό χρηματοδοτήθηκε με την υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Το παρόν έγγραφο δεσμεύει μόνο τον συντάκτη του και η Επιτροπή δεν ευθύνεται για τυχόν χρήση των πληροφοριών που περιέχονται σε αυτό. Μιμίκα Παναγιώταρου, Γιάννης Πίμπας 18/6/2012

Πίνακας περιεχομένων Στόχοι εκπαίδευσης... 3 1. Ο εκπαιδευτικός πλοηγός... 4 Περιεχόμενο εκπαίδευσης... 4 Τα πρέπει του εκπαιδευτικού πλοηγού... 5 Μερικές γενικές δεξιότητες, οι οποίες είναι απαραίτητες... 5 Ειδικές δεξιότητες... 6 Στόχος... 6 2. Εθελοντισμός... 6 Οφέλη εθελοντισμού... 9 3. Η διαδικασία της καθοδήγησης... 10 Όρια που πρέπει να τηρούνται στη διαδικασία καθοδήγησης... 11 4. Πολιτισμικό πλαίσιο και αυτοεκτίμηση... 12 5. Δικτύωση... 14 Επιμέρους δραστηριότητες δικτύωσης... 14 6. Κοινωνικές δεξιότητες... 15 7. Επικοινωνία... 16 α) Χώρο-χρονική... 20 β) Κινητική... 22 γ) Παρά-γλωσσική... 22 8. Διά Βίου Μάθηση Θεωρητικό πλαίσιο... 29 Βασικοί στόχοι... 29 Διά Βίου Μάθηση & EQF... 31 Επισκόπηση της έως σήμερα εμπειρίας Αφορμή για σκέψη... 35 2

Στόχοι εκπαίδευσης 1) Γνώσεις για: Τρόπους ενδυνάμωσης δεξιοτήτων και προσωπικών ικανοτήτων 2) Δεξιότητες: Προώθηση εκπαιδευτικών ευκαιριών σε μετανάστες Αυτόνομη δραστηριοποίηση Αξιοποίηση των προσφερόμενων εργαλείων προκειμένου να βελτιωθεί η πρόσβαση των μεταναστών στις τοπικές εκπαιδευτικές ευκαιρίες 3) Ικανότητες: Επιλογής και προσέλκυσης ομάδας στόχου Αναγνώρισης και αξιολόγησης προβλημάτων / δυσκολιών Επίλυσης προβλημάτων Διάγνωσης αναγκών και παροχής υποστήριξης Κινητοποίησης Κριτικής σκέψης Διάδρασης Ηγεσίας ομάδας Δικτύωση με μετανάστες και εκπροσώπους τοπικών φορέων εκπαίδευσης ενηλίκων 3

1. Ο εκπαιδευτικός πλοηγός Περιεχόμενο εκπαίδευσης Γενικές αρμοδιότητες Απαιτούμενες δεξιότητες Προσωπικές αξίες και δεξιότητες Απασχόληση και εθελοντισμός Η συμμετοχή στο συγκεκριμένο πρόγραμμα και το προφίλ του εκπαιδευτικού πλοηγού αποτελεί μια εθελοντική διαδικασία, με όλες τις υποχρεώσεις που έχει ένας εθελοντής. Είναι μια διαδικασία συνεργατική, η οποία χρειάζεται διάρκεια για να πραγματοποιηθεί, δεν γίνεται στιγμιαία. Χρειάζεται δηλαδή επιμονή, υπομονή και μέθοδο. Ο εκπαιδευτικός πλοηγός βοηθά, καθοδηγεί, υποστηρίζει, συμβουλεύει το μετανάστη σε οτιδήποτε αφορά στην επαγγελματική και κοινωνική του ενσωμάτωση. Δεν αποτελεί ηγετική μορφή, αφού ο ρόλος του είναι υποστηρικτικός ως προς τον καθοδηγούμενο και έγκειται στην ανίχνευση των εκπαιδευτικών αναγκών και όχι στην υποκατάσταση του εκπαιδευτή. Στόχο, αποτελεί η εύρεση μεταναστών σε τοπικό επίπεδο και η υποστήριξη του σε προγράμματα Διά Βίου Μάθησης που θα τον βοηθήσουν σε ατομικό, σε κοινωνικό και σε επαγγελματικό επίπεδο, με αποτέλεσμα την καθολική ενσωμάτωση του στην κοινωνία. 4

Βοηθά, καθοδηγεί, υποστηρίζει, συμβουλεύει το μετανάστη σε οτιδήποτε αφορά στην επαγγελματική και κοινωνική του ενσωμάτωση Δεν έχει ιεραρχία είναι συνεργατική διαδικασία Είναι εθελοντική διαδικασία είναι διαδικασία, η οποία χρειάζεται διάρκεια για να πραγματοποιηθεί, δεν γίνεται στιγμιαία Ο ρόλος του είναι υποστηρικτικός ως προς τον καθοδηγούμενο και έγκειται στην ανίχνευση των εκπαιδευτικών αναγκών και όχι στην υποκατάσταση του εκπαιδευτή. Τα πρέπει του εκπαιδευτικού πλοηγού Να δίνει την αίσθηση στον καθοδηγούμενο ότι βρίσκεται πάντα δίπλα του αλλά ταυτόχρονα να φροντίζει να κρατά τις απαραίτητες αποστάσεις. Οφείλει να καθοδηγεί και να συμβουλεύει τον καθοδηγούμενο χωρίς να δείχνει συγκαταβατικός. Δεν πρέπει να ξεχνά ότι δεν αποτελεί δική του αρμοδιότητα να κατευθύνει τον καθοδηγούμενο προς μία συγκεκριμένη κατεύθυνση Αυτό που οφείλει να κάνει είναι να τον συμβουλεύει και να τον εμψυχώνει Μερικές γενικές δεξιότητες, οι οποίες είναι απαραίτητες Ικανότητα να βοηθά κάποιον να προσδιορίσει τους στόχους του και να τους επιτύχει. Ικανότητα να μοιράζεται με άλλα άτομα τις γνώσεις του. Ικανότητα να βοηθά κάποιον να προσαρμόζεται. Ικανότητα ακρόασης χωρίς να ασκεί κριτική. Ικανότητα ενθάρρυνσης και παρακίνησης Ικανότητα ανεύρεσης πληροφοριών Ικανότητα ομαδικής εργασίας. Διοικητικές ικανότητες. 5

Ειδικές δεξιότητες Γνώση της ποικιλίας κουλτούρων και ικανότητα κατανόησής τους. Γνώση των κύριων χαρακτηριστικών της κουλτούρας του καθοδηγούμενου. Άριστη ικανότητα διαπολιτισμικής επικοινωνίας. Γνώση ιδρυμάτων, ενώσεων και ανθρώπων που σχετίζονται με θέματα που αφορούν στους μετανάστες. Στόχος Ο κύριος στόχος είναι πάντοτε να βοηθηθούν τα άτομα να αντιμετωπίσουν τον αποκλεισμό και την περιθωριοποίηση. στοχεύει στην ενσωμάτωση των μεταναστών τόσο στην αγορά εργασίας όσο και στην κοινωνική ζωή γενικότερα 2. Εθελοντισμός Το έτος 2011 ορίζεται «ευρωπαϊκό έτος δραστηριοτήτων εθελοντισμού που προωθούν την ενεργή συμμετοχή του πολίτη στα κοινά» Η έννοια του εθελοντισμού δύσκολα μπορεί να οριστεί με αυστηρά κριτήρια και μάλιστα ο εν λόγω ορισμός συχνά επηρεάζεται από την ιδεολογία και την πρακτική που υιοθετεί κανείς στο σύνολο της ζωής και της δράσης του 1. Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της έννοιας είναι το ότι αποτελεί μια χωρίς αμοιβή και χωρίς προσμονή επαγγελματικής εξέλιξης δράση σε συλλογικές ενέργειες και κοινωνικούς χώρους που συνεπάγεται και μια στάση ζωής η οποία εμπεριέχει ιδιαίτερες αξίες, όπως η αλληλεγγύη, η κοινωνική δικαιοσύνη, η κοινωνική συμμετοχή και η 1 Οδηγός Προσέγγισης Εθελοντών αποτελεί προϊόν της ράσης 14 του Υποέργου ΙΙ του Έργου ΑΛΚΗΣΤΙΣ, το οποίο υλοποιείται από το «ίκτυο για την άρση του κοινωνικού αποκλεισµού των γυναικών», στο πλαίσιο της Κ.Π. Equal (Νοέµβριος, 2006) 6

φιλανθρωπία. Οι δε εθελοντές με τις δράσεις τους προάγουν θετικές στάσεις και αντιλήψεις για πληθώρα κοινωνικών ζητημάτων. Εν ολίγοις, ο όρος «εθελοντισμός» αναφέρεται σε όλες τις μορφές εθελοντικής δραστηριότητας, τυπικής, άτυπης και με χαρακτήρα επαγγελματικής κατάρτισης, την οποία ασκεί ένα άτομο με την ελεύθερη θέλησή του, με δική του επιλογή και προσωπικό του κίνητρο και δεν έχει κερδοσκοπικό χαρακτήρα. Οι δραστηριότητες αυτές είναι προς όφελος του μεμονωμένου εθελοντή, των κοινοτήτων και της κοινωνίας στο σύνολό της. Η αξία του εθελοντή έγκειται στο γεγονός ότι αποτελεί ο ίδιος μια προστιθέμενη αξία για την οργάνωση/φορέα, συνεργαζόμενος με το αμειβόμενο προσωπικό για να δημιουργηθεί ένα έργο που χωρίς αυτόν είναι αδύνατον να συντελεστεί, φέρνει το προσωπικό και επαγγελματικό του υπόβαθρο στον εκάστοτε φορέα προσδίδοντας εγκυρότητα, αποτελεί τον συνδετικό κρίκο μεταξύ του οργανισμού και της κοινωνίας, συμβάλλει στην ανεύρεση πόρων όντας ο ίδιος πολύτιμος πόρος, αποτελεί έμμεση μορφή χρηματοδότησης με την μη αμειβόμενη εργασία που προσφέρει και φέρνει νέες ιδέες αναπτύσσοντας τις δυνατότητες παραγωγής έργου με καινοτόμες δραστηριότητες 2. Η ελληνική πραγματικότητα δείχνει μια δυστυχώς εικόνα συχνά μη δομημένη και οργανωμένη ως προς το ζήτημα του εθελοντισμού. Αυτό διαφαίνεται και από το γεγονός της έλλειψης εξειδικευμένης βιβλιογραφίας. Εντούτοις, αναφορικά με το ζήτημα της ενεργοποίησης/κινητοποίησης εθελοντών, σύμφωνα με την εξειδικευμένη βιβλιογραφία, η εν λόγω διεργασία ορίζεται ως εξής: Στάδιο 1: Προσέγγιση εθελοντών Στάδιο 2: Γνωριμία με εθελοντές Στάδιο 3: Εκπαίδευση εθελοντών Στάδιο 4: Συνεργασία με εθελοντές Στάδιο 5: Διατήρηση εθελοντών 2 Βλ. υποσημείωση 6 7

Όσον αφορά στον τρόπο δράσης του φορέα που αναζητά τους εθελοντές είναι πολύ σημαντικό να καταγραφούν πρώτα οι ανάγκες προς κάλυψη και οι στόχοι μιας τέτοιας ενέργειας 3, το πλαίσιο δράσης και εν συνεχεία να εξευρεθούν οι κατάλληλοι άνθρωποι (εν προκειμένω οι εκπαιδευτικοί πλοηγοί) οι οποίοι θα είναι σε θέση να καλύψουν τις εν λόγω ανάγκες και να γίνει εκ των υστέρων το κατάλληλο «πάντρεμα». Παράλληλα, τα βασικά στοιχεία που επηρεάζουν την απόφαση ενεργοποίησης ενός εθελοντή είναι: οι λόγοι (κίνητρα 4 ) και οι ανάγκες που φέρνει ο ίδιος η εργασία ή το έργο που είναι να γίνει το προφίλ του Φορέα προσέλκυσης εθελοντών το εργασιακό κλίμα μέσα στον Φορέα/οργάνωση Η συνολική ικανοποίηση του ατόμου από την ενεργοποίηση του εξαρτάται από την ικανοποίησή του από επιμέρους παράγοντες αυτής, αλλά και από την αξία που αποδίδει το άτομο σε καθέναν από αυτούς τους παράγοντες. Σε αυτήν την κατεύθυνση είναι σημαντικό να αναγνωρίζεται διαρκώς η προσπάθεια και το έργο 3 Μιας και η διεργασία προσέλκυσης μπορεί να αποβεί μια χρονοβόρα διεργασία. Η προσέλκυση ουσιαστικά σημαίνει την τοποθέτηση του σωστού ανθρώπου στην σωστή θέση προκειμένου να φέρει εις πέρας το ανατιθέμενο έργο. Ένα πρόγραμμα εθελοντών είναι ένας διπλός δρόμος: πρέπει να «παντρέψει» τους σκοπούς της οργάνωσης με τις εκάστοτε ανάγκες του εθελοντή. Για αυτό λοιπόν είναι σημαντικό να υπάρχουν αυστηρά οριοθετημένες προδιαγραφές όσον αφορά στον τρόπο και χώρο δράσης των εθελοντών, είναι σημαντικό λοιπόν να υπάρχει περιγραφή θέσης και έργου για τον εκάστοτε εθελοντή. 4 Τα βασικά κίνητρα των εθελοντών περιλαμβάνουν: το να βοηθήσουν άλλους το ενδιαφέρον για τη δουλειά ή τη δραστηριότητα το να θέλει να μάθει και να κερδίσει εμπειρία έχει άπλετο χρόνο να διαθέσει είναι αφοσιωμένος σε ένα σκοπό ξέρει κάποιον που είναι ήδη εθελοντής θρησκευτικοί λόγοι 8

που καταβάλει ο εκάστοτε εθελοντής είτε αυτό γίνεται μέσω «βραβείων 5» είτε αυτό γίνεται μέσω «σημαντικών γεγονότων 6». Οι εθελοντές ελκύονται στα προγράμματα με μια αληθινή αίσθηση ομαδικής προσπάθειας. Έχουν ανάγκη να αισθάνονται μέλη της ομάδας, ένας ίσος εταίρος στη δουλειά. Αυτό προκύπτει πιο αποτελεσματικά όταν το προσωπικό και οι εθελοντές καταλαβαίνουν τη σύνδεση ανάμεσα στις προσπάθειες και την αποστολή του φορέα/οργάνωσης. Η δημιουργία σχέσης με τον εθελοντή είναι κρίσιμη τόσο κατά την φάση εκπαίδευσης αλλά και εν συνεχεία όταν θα βρεθεί στο «πεδίο μάχης. Η ανακάλυψη των κινήτρων του συνεπάγεται την προσπάθεια από την πλευρά του Φορέα ενεργοποίησης να ικανοποιήσει τα εν λόγω κίνητρα επιλέγοντας τόσο την εργασία /δράση που του ταιριάζει αλλά και παρέχοντάς του τη δυνατότητα Απαιτείται ευελιξία και προσαρμογή στις ιδιαιτερότητες κάθε ανθρώπου, καθώς και αναγνώριση της συνεισφοράς του. Είναι σημαντικό να αναζητηθούν τρόποι/μέσα με τα οποία μπορούν να επωφεληθούν του έργου οι ίδιοι (π.χ. περαιτέρω εκπαίδευση, προσόντα για το βιογραφικό τους σημείωμα, επαγγελματική εμπειρία κ.λπ.). είναι σημαντικό ακόμη και μετά την ολοκλήρωση του έργου το δίκτυο εθελοντών να παραμείνει ενεργό με την βοήθεια του Φορέα ενεργοποίησης εθελοντών, ο ίδιος μάλιστα θα πρέπει να σταθεί «ανοιχτός» προς τον εθελοντή και ενδεχομένως να τον στηρίξει σε ένα επόμενο βήμα του. Οφέλη εθελοντισμού Οι δραστηριότητες εθελοντισμού αποτελούν μια πλούσια μη τυπική εμπειρία μάθησης, επιτρέπουν την απόκτηση επαγγελματικών και κοινωνικών δεξιοτήτων και ικανοτήτων, συμβάλλουν στην αλληλεγγύη και αποτελούν μια σημαντική μορφή ενεργού συμμετοχής των πολιτών στα κοινά. 5 μια περιοδική απόδειξη της αναγνώρισης του έργου των εθελοντών, τόσο αν πρόκειται για ομάδα ανθρώπων που έφεραν σε πέρας μια εργασία ή και εξατομικευμένα (ευχαριστήρια επιστολή, ομαδικές φωτογραφίες, μικρά δώρα κλπ) 6 Ένα δείπνο, μια ομαδική εκδρομή, μια επίσημη γιορτή «αποφοίτησης» 9

Επίσης έχουν τη δυνατότητα να συμβάλλουν στην προσωπική εξέλιξη και ευτυχία του ατόμου, καθώς και στην αρμονική ανάπτυξη των ευρωπαϊκών κοινωνιών από πλευράς αλληλεγγύης, κοινωνικής ένταξης και ευημερίας. Οι ενέργειες που πραγματοποιούνται από τους εθελοντές όλων των ηλικιών είναι μεγάλης σημασίας για την ανάπτυξη της δημοκρατίας, και ιδίως της συμμετοχικής δημοκρατίας, μίας από τις αρχές στις οποίες βασίζεται η Ευρωπαϊκή Ένωση, αλλά και για την προαγωγή των ανθρώπινων δικαιωμάτων εντός και εκτός των ορίων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. O εθελοντισμός και οι εθελοντικές δραστηριότητες δεν πρέπει εντούτοις να χρησιμοποιούνται ως υποκατάστατο της αμειβόμενης εργασίας 3. Η διαδικασία της καθοδήγησης μπορεί να ποικίλει από ένα άτομο σε ένα άλλο εξαιτίας των διαφόρων πολιτισμικών υποβάθρων που διαθέτουν έχει ιδιαίτερη αξία για το μετανάστη, διότι μέσα από αυτή τη διαδικασία ο μετανάστης νιώθει ότι μπορεί να μιλήσει σε κάποιον άνθρωπο ο οποίος θα τον ακούσει πρόθυμα, αλλά και να μοιραστεί το πρόβλημα του μαζί του. Με αυτό τον τρόπο υποβαθμίζεται το συναίσθημα της μοναξιάς, της απομόνωσης και πολλές φορές το πολιτισμικό σοκ που υφίσταται ο μετανάστης. Είναι πολύ σημαντικό για τον τελευταίο, να λαμβάνει πρακτική καθοδήγηση, όπως για παράδειγμα να μάθει τη διαδικασία που πρέπει να ακολουθήσει για να υποβάλει μία αίτηση παρακολούθησης ενός σεμιναρίου ή πρόσληψης σε μία θέση εργασίας. 10

Η διαδικασία της καθοδήγησης μπορεί να περιγραφεί και να οριστεί με πολλούς τρόπους. Η αποτελεσματική καθοδήγηση είναι μια διαδικασία η οποία χαρακτηρίζεται ως: εξατομικευμένη, σκόπιμη, οργανωμένη και αξιολογήσιμη. Εξατομικευμένη: Κάθε καθοδηγούμενος έχει διαφορετικές ανάγκες, και η διαδικασία της καθοδήγησης πρέπει να προσαρμόζεται στις ανάγκες αυτές. Σκόπιμη: Η διαδικασία της καθοδήγησης δεν μπορεί να αποτελεί μία επιβαλλόμενη σχέση. Το να είναι κάποιος εκπ/κος πλοηγός αποτελεί εθελούσια επιλογή, όπως επίσης και το να είναι κάποιος καθοδηγούμενος Οργανωμένη: Η διαδικασία της καθοδήγησης απαιτεί συγκεκριμένες συνθήκες κάτω από τις οποίες θα λαμβάνει χώρα, ενώ παράλληλα ακολουθεί συγκεκριμένα στάδια. Αξιολογήσιμη: Ομοίως με τη διαδικασία της διδασκαλίας, η διαδικασία της καθοδήγησης καθορίζει κάποιους στόχους και κάποια κριτήρια αξιολόγησης της επίτευξης αυτών των στόχων. Όρια που πρέπει να τηρούνται στη διαδικασία καθοδήγησης Ο εκπ/κος πλοηγός μοιράζεται τις δεξιότητές του και τις γνώσεις του με τον καθοδηγούμενο, παρέχοντας του πληροφόρηση Ο εκπ/κος πλοηγός δεν είναι σύμβουλος καριέρας ή οικονομικός και επαγγελματικός σύμβουλος. Είναι αδύνατο να γνωρίζει τα πάντα Βασικό αντικείμενο της δουλειάς του είναι να γνωρίζει τις πηγές πληροφόρησης και γνώσης και να τις καταδεικνύει στον καθοδηγούμενο. Ο εκπ/κος πλοηγός πρέπει να είναι καλός ακροατής, έτσι ώστε να ακούει με προσοχή τα προβλήματα και τις ανάγκες του καθοδηγούμενου, αλλά δεν είναι φίλος ή συγγενής. Η καθοδήγηση όμως δεν είναι πανάκεια. Ελλοχεύει αρκετούς κινδύνους, όπως για παράδειγμα στην περίπτωση που η καθοδήγηση διαρκέσει 11

υπερβολικά μεγάλο χρονικό διάστημα, υπάρχει ο κίνδυνος να αποτύχει στην επίτευξη του στόχου που έχει τεθεί. Ο στόχος αυτός είναι η ενθάρρυνση αυτονόμηση του καθοδηγούμενου και όχι η συνεχής υποστήριξή του. 4. Πολιτισμικό πλαίσιο και αυτοεκτίμηση Η κουλτούρα κι οι πολιτισμικές παραδόσεις και σκέψη επηρεάζουν τον τρόπο, με τον οποίο ένα άτομο αντιλαμβάνεται τον εαυτό του. Ο διαφορετικός τρόπος αυτοαντίληψης των ατόμων μεταξύ διαφορετικών πολιτισμών δημιουργεί συχνά προβλήματα αλληλοκατανόησης αλλά και προβληματικής συμβίωσης μεταξύ ημεδαπών και αλλοδαπών. Η αυτοεκτίμηση ως συστατικό στοιχείο του εαυτού θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη σε κάθε συμβουλευτική παρέμβαση με άτομα διαφορετικής κουλτούρας Η αυτοεκτίμηση θεωρείται ότι αποτελεί ένα συστατικό στοιχείο της προσωπικότητας, το οποίο επηρεάζει τις διαπροσωπικές σχέσεις, την καθημερινή διάθεση και την λειτουργικότητα του ατόμου και ορίζεται συνήθως ως η θετική ή η αρνητική στάση του ατόμου απέναντι στον εαυτό του. Για μια αποτελεσματική συμβουλευτική παρέμβαση είναι αναγκαία η γνώση και η κατανόηση του αξιολογικού κώδικα και των αξιών των συμβουλευόμενων, αλλά και των συμβούλων. Η γνώση και η κατανόηση αυτή πρέπει να περιλαμβάνει τον τρόπο με τον οποίο τα άτομα αυτά αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους υπό μία ολιστική διάσταση. Άτομα διαφορετικής πολιτισμικής καταγωγής ή άτομα με διαφορετική κουλτούρα από εκείνη της κυρίαρχης κουλτούρας σε ενδοπολιτισμικό 12

επίπεδο έχουν συχνά μια απαισιόδοξη και καταθλιπτική άποψη του μέλλοντος και είναι ιδιαίτερα τρωτά σε συναισθήματα χαμηλής αυτοεκτίμησης και απογοήτευσης. Τα προβλήματα, που αντιμετωπίζουν τα άτομα διαφορετικής κουλτούρας είναι αποτέλεσμα συχνά της επίδρασης του κοινωνικού συστήματος, εντός του οποίου ζουν. 13

5. Δικτύωση Περιεχόμενο εκπαίδευσης Προετοιμασία του δικτύου Δημιουργία επαφών Επιτυχής δικτύωση Χτίσιμο σχέσεων Δημιουργία Εμπιστοσύνης αυτοπεποίθησης Ανάπτυξη δραστηριότητας συνεργασίας Events Δικτύωσης Αναγνωρίστε τη σημασία της δικτύωσης Ο στόχος να γίνει ορατός Φροντίστε την εικόνα σας Πάντα να είστε θετικός Μεταχειριστείτε όλα τα γεγονότα ως δικτύωση Χτίστε τις σχέσεις σας Αναπτύξτε τη δυνατότητα της "μικρής συζήτησης " Αναπτύξτε τις ενεργές δεξιότητες ακούσματος Σωστή ΟΡΓΑΝΩΣΗ Επιμέρους δραστηριότητες δικτύωσης Απαιτείται καθορισμός χρονοδιαγράμματος, όπως: Τακτικές συναντήσεις με τους υπεύθυνους των εκπ/κων προγραμμάτων. Τακτικές συναντήσεις με τους υπόλοιπους εκπ/κους πλοηγούς που συμμετέχουν στο πρόγραμμα. Ανάλυση των ικανοτήτων του σύμφωνα με το αντικείμενο του προγράμματος. 14

Αρχική εκπαίδευση, και εκπαίδευση κατά τη διάρκεια του προγράμματος 6. Κοινωνικές δεξιότητες Α. Διαπροσωπικές, επικοινωνιακές δεξιότητες Λεκτική/μη λεκτική επικοινωνία Ενεργητική ακρόαση Εκφράζοντας συναισθήματα, δίνω και παίρνω ανατροφοδότηση B. Δεξιότητες διαπραγμάτευσης άρνησης Διαχείριση συγκρούσεων Δεξιότητες άρνησης Ανάπτυξη δεξιοτήτων αποφασιστικής στάσης Γ. Ενσυναίσθηση Ανάπτυξη δεξιοτήτων ενσυναίσθησης των άλλων Δ. Συνεργατικότητα Δεξιότητες σεβασμού της διαφορετικότητας του άλλου (απόψεις, πολιτισμός, κουλτούρα κλπ) Αξιολόγηση της ατομικής συνεισφοράς στην ομαδική εργασία Ε. Δεξιότητες Υποστήριξης Δεξιότητες επιρροής και στήριξης ατομικών απόψεων και των επιλογών Δεξιότητες δικτύωσης και κινητοποίησης 15

7. Επικοινωνία Περιεχόμενο εκπαίδευσης Raising Awareness Κατανόηση της δυναμικής της Αξιοποίηση της γλώσσας του σώματος Αξιοποίηση εναλλακτικών οπτικών Κατανόηση προτύπων, συνηθειών και πιστεύω Ανάπτυξη δεξιοτήτων ενεργητικής ακρόασης Ανάπτυξη προσωπικής δυναμικής και προσωπικών αξιών Αξιοποίηση τακτικών θετικής ενίσχυσης Διαχείριση συγκρούσεων Ανάπτυξη αυτοπεποίθησης Ικανότητα αυτοπαρουσίασης «Η κοινωνία όχι µόνο συνεχίζει να υπάρχει µε την µετάδοση, την επικοινωνία, αλλά µπορούµε δικαιολογηµένα να πούµε ότι υπάρχει στην µετάδοση, στην επικοινωνία» John Dewey Οι κοινωνικές δεξιότητες είναι οι δεξιότητες εκείνες που αναμένονται να αξιοποιηθούν προκειμένου οι άνθρωποι να αλληλεπιδράσουν αποτελεσματικά πετυχαίνοντας τον εκάστοτε στόχο της επικοινωνίας και κατά συνέπεια δεν μπορούν να μελετηθούν ξέχωρα από την έννοια της επικοινωνίας. Βασίζονται σε κοινωνικές νόρμες υποδεικνύοντας ποιες στάσεις και συμπεριφορές είναι αποδεκτές και κατάλληλες σε μια δεδομένη κοινωνική περίσταση. Οι εν λόγω δεξιότητες μπορούν να χωριστούν σε υπο-κατηγορίες όπως: δεξιότητες αναγνώρισης και έκφρασης συναισθημάτων, δεξιότητες αλληλεπίδρασης 16

και επικοινωνίας («ακούω», «μοιράζομαι», «ανατροφοδοτώ», «επικοινωνώ μη λεκτικά»), δεξιότητες αυτοεκτίμησης, διαπροσωπικές δεξιότητες συνεργασίας, διαχείρισης συγκρούσεων και διεκδίκησης. Στην παρούσα ενότητα θα δοθεί έμφαση στο ζήτημα των κοινωνικώνεπικοινωνιακών δεξιοτήτων. Κεντρικό σημείο αυτών η γλώσσα όπου η χρήση αυτής ως «κοινωνική πράξη» αφορά στη γνώση των κοινωνικών κανόνων και στην ορθή αντίληψη όσων επιδιώκει, επιθυμεί ο ομιλητής καθώς και των επικοινωνιακών στρατηγικών του, ως «κατάλληλη συμπεριφορά» έχει άμεση σχέση με το πώς αυτή αξιοποιείται, κρατώντας κατά νου το κοινωνικό-επικοινωνιακό πλαίσιο και ως «επικοινωνιακή πρόθεση» αναφέρεται στο «γιατί» επικοινωνεί με τους γύρω του, δηλαδή στο σημαντικό μήνυμα που ο ομιλητής κρίνει ότι έχει να μεταφέρει στον συνομιλητή του πιστεύοντας ότι θα είναι ενδιαφέρον. Άρα λοιπόν η αποτελεσματική επικοινωνία ουσιαστικά αποτελεί μια στοχευμένη πράξη κωδικοποίησης, μεταφοράς και αποκωδικοποίησης ενός μηνύματος η οποία πράξη λαμβάνει υπόψη της το γενικότερο κοινωνικό πλαίσιο όπου λαμβάνει χώρα. Πιο αναλυτικά, η επικοινωνία αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της κοινωνικής ζωής του ανθρώπου και αντιμετωπίζεται σαν μια διεργασία αλληλόδρασης και πρόκειται για ανταλλαγές γλωσσικών και μη μηνυμάτων (ιδεών, σκέψεων, εικόνων, χειρονομιών, επιθυμιών, εντολών κλπ) μεταξύ ατόμων και ομάδων. Σύμφωνα μάλιστα με τον Charles H. Cooley πρόκειται για τον μηχανισμό εκείνο μέσω του οποίου δημιουργούνται και αναπτύσσονται οι ανθρώπινες σχέσεις. Ο δε Harrison (1976) σημειώνει πως η επικοινωνία είναι η μεταφορά πληροφοριών και συναισθημάτων από το ένα άτομο σε ένα άλλο όπου υπάρχει ο πρωτουργός που στέλνει ένα μήνυμα μέσω κάποιου φορέα σε κάποιον αποδέκτη προκαλώντας ένα αποτέλεσμα (Πίμπας, 2009). Ταυτόχρονα, παράλληλα με την κοινωνική συνιστώσα στην έννοια της επικοινωνίας προσδίδεται και μια πολιτισμική διάσταση από την στιγμή που η κοινωνική αλληλεπίδραση συντελείται σε ένα πολιτισμικό πλαίσιο. Η κουλτούρα, τα ήθη, τα έθιμα, η γλώσσα, καθώς και άλλα πολιτισμικά σύμβολα είναι όλα τους στοιχεία 17

που κρίνονται ως επικοινωνήσιμα, έχουν μια ιδεολογική λειτουργία και γίνονται κατανοητά από μια συγκεκριμένη πολιτισμική ομάδα, φέρνοντας τα μέλη της κοντά και δίνοντάς τους μια ταυτότητα (Park, 1938, Mead 7, 1948, Argyle, 1981, Bourdieu, 1982). Άλλωστε, ο λόγος των επικοινωνούντων δεν είναι μόνο σημεία προς ανάλυση και ερμηνεία σε σχέση με την καθεαυτή διεργασία επικοινωνίας αλλά αντίθετα, όπως υποστηρίζεται από πολλούς θεωρητικούς που δίνουν έμφαση στο πολιτισμικό περιεχόμενο της επικοινωνίας, δίνονται πληροφορίες και στοιχεία προς αξιολόγηση και για το «πολιτισμικό κεφάλαιο» τόσο του πομπού όσο και του δέκτη. Ειδικότερα, σύμφωνα με τον Harold D. Lasswell (1948) το περιεχόμενο της επικοινωνίας απαντάται μέσα από πέντε βασικά ερωτήματα: ποιος λέει τι από ποιο μέσο σε ποιον με τι αποτέλεσμα Αξίζει όμως να σημειωθεί ότι σε αυτήν την πεντάδα παίζει επίσης καθοριστικό ρόλο και το πλαίσιο της επικοινωνίας ή διαφορετικά το περιβάλλον και πρόκειται για διάφορες ψυχοκοινωνικές συντεταγμένες, όπως αναφέρει ο Χρηστάκης (2000) όπως για παράδειγμα οι κοινωνικές θέσεις των πρωταγωνιστών της επικοινωνιακής πράξης, οι 7 στο άρθρο της «Some cultural approaches to communication problems» στο The communication of ideas (συλλογικός τόμος, επιμέλεια: Lyman Bryson) Institute for Religious and Social Studies, Νέα Υόρκη, 1948 και το οποίο υπάρχει ολόκληρο αποδοσμένο στα ελληνικά στο «Το Μήνυμα του Μέσου: Η έκρηξη της μαζικής επικοινωνίας» (επιμ. Κ. Λιβιεράτος & Τ. Φραγκούλης) εκδ. Αλεξάνδρεια, η Mead συγκρίνει την διαφορετική λειτουργία της επικοινωνίας σε διάφορες πολιτισμικές ομάδες αντιπαραθέτοντας τες με την λειτουργία της επικοινωνίας στην σημερινή κοινωνία και αναφέρει χαρακτηριστικά «στην δική μας κοινωνία μπορούμε να διακρίνουμε τις μεθόδους επικοινωνίας που στηρίζονται καταρχήν στην αφύπνιση των συναισθημάτων και την υποβολή κατευθύνσεων δράσης μόνο αφού τα μέλη του κοινού κατακλυστούν από συναίσθημα, εκείνες τις μεθόδους που επιδίδονται στη μετάδοση πληροφοριών ακριβείας οι οποίες θα οδηγήσουν στην υποδεικνυόμενη δράση και εκείνες τις μεθόδους που επιδίδονται στη μετάδοση πληροφοριών βάσει των οποίων τα άτομα μπορούν να δράσουν. 18

στάσεις, οι κοινωνικές αναπαραστάσεις, οι αμοιβαίες αντιλήψεις, τα συναισθήματα και το γενικότερο κλίμα επικοινωνίας. Εν ολίγοις, η επικοινωνία είναι μια πολυσύνθετη διεργασία η οποία εμπεριέχει πολλά και διάφορα είδη συμπεριφορών, αφορά στην σχέση μεταξύ του πομπού και δέκτη αλλά και στην σχέση τους με το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο καθώς και στο ίδιο το κοινωνικό πλαίσιο 8 το οποίο από μόνο του παίζει πρωταρχικό ρόλο. Ταυτόχρονα δε υπάρχουν δυο σημαντικές συνιστώσες εκτός των άλλων, σημειώνει ο Χρηστάκης (2000), το ζήτημα της ανάδρασης και της αμοιβαιότητας, όπου στην πρώτη περίπτωση γίνεται λόγος για μια κυκλική διεργασία μιας και το ερέθισμα από τον πομπό προκαλεί μια απόκριση στον δέκτη η οποία με την σειρά της γίνεται ερέθισμα για τον πομπό. Όσον αφορά στην αμοιβαιότητα, είναι μια έννοια που την διαφοροποιεί από την επιρροή μιας και στην τελευταία περίπτωση οι αντιλήψεις και η συμπεριφορά ενός κοινωνικού υποκειμένου μεταβάλλονται εξ αιτίας των αντιλήψεων και συμπεριφορών ενός άλλου κοινωνικού υποκειμένου. Στην περίπτωση της αμοιβαιότητας, η διεργασία αυτή δεν είναι μονόπλευρη αλλά αντιθέτως υπάρχει μια από κοινού διαφοροποίηση εξαιτίας των αντιλήψεων και των συμπεριφορών και των δυο πρωταγωνιστών. Τέλος, αυτό που αξίζει να υπογραμμιστεί είναι το γεγονός ότι οι επικοινωνούντες δεν εισέρχονται στην επικοινωνιακή διεργασία ιδεολογικά ανενεργοί, όπως ήδη έχει προταθεί από την ανάλυση, αντίθετα έχουν προσδοκίες, επιθυμίες και προθέσεις σε σχέση με τον συνομιλητή ή τους συνομιλητές τους είτε από την θέση του πομπού είτε από την θέση του δέκτη. Πρόκειται για μια διεργασία, υποκειμενική, επιλεκτική, μεταβλητή ακόμη και απρόβλεπτη, όπως την ορίζει η Παναγιωτοπούλου (1997). Όσον αφορά στο ζήτημα της μη λεκτικής επικοινωνίας, αυτή αναφέρεται σε ένα μεγάλο κομμάτι της επικοινωνιακής πράξης μιας και ένα μεγάλο μέρος της δεν 8 Πρόκειται λοιπόν για ένα πλαίσιο, για ένα κοινωνικό πεδίο γεμάτο σύμβολα και πρακτικές, ορισμένο από κοινωνικές συμβάσεις και το οποίο κοινωνικό πεδίο παρέχει κάθε φορά τους κατάλληλους κώδικες επικοινωνίας αλλά και τους κατάλληλους κάθε φορά κανόνες συμπεριφοράς και όλα αυτά βιώνονται και πραγματώνονται σε μια δυναμική σχέση μεταξύ πλαισίου και επικοινωνούντων (Χρηστάκης, 2000) 19

μεταφέρεται δια μέσου των λέξεων αλλά αντιθέτως μέσω της σωματικής και κινητικής δραστηριότητας, μέσω του τόνου φωνής, του ύφους, των εκφράσεων προσώπου, της βλεμματικής επαφής και αποτελεί στοιχείο διαφοροποίησης από πολιτισμό σε πολιτισμό. Κάτι ανάλογο παραθέτει και ο Harrison (1976) όταν γράφει πως η μη λεκτική επικοινωνία είναι η μεταφορά της πληροφορίας και του συναισθήματος που δεν «εγκλωβίζονται» σε λέξεις και ορίζει τρεις μορφές μη λεκτικής επικοινωνίας: α) την χώρο-χρονική (proxemic) β) την κινητική (kinesic) γ) παρα-γλωσσική (paralinguistic). Η γλώσσα του σώματος λοιπόν φαίνεται πως παίζει έναν ιδιαίτερο ρόλο κατά την μεταφορά ενός μηνύματος μιας και μπορεί να αντικαταστήσει το λεκτικό μήνυμα, να λειτουργήσει ενισχυτικά, να τονίσει δηλαδή το μήνυμα αλλά ενδέχεται να λειτουργήσει και αντιθετικά προς τα λεγόμενα καταστρέφοντας συχνά την αξίααξιοπιστία του μηνύματος αλλά και του πομπού. Ιδίως μάλιστα στο πλαίσιο μιας διαπολιτισμικής επικοινωνιακής πράξης η μη λεκτική συμπεριφορά φαίνεται να παίζει καθοριστικό ρόλο για την εκάστοτε επιτυχημένη ή μη έκβασή της. α) Χώρο-χρονική Όσον αφορά λοιπόν στην πρώτη μορφή επικοινωνίας, στην χωρο-χρονική πρόκειται για την μεταφορά της πληροφορίας και του συναισθήματος δια μέσου της χωρική και χρονικής διάταξης της επικοινωνιακής πράξης, της αλληλεπίδρασης. Πιο αναλυτικά, ο E.D. Hall (1966, στο Σταλίκας, Γιωτσίδη & Μερτίκα, 2007) μελετώντας τις πολιτισμικές διαφορές έδωσε βαρύτητα στους εξής διαφοροποιητικούς παράγοντες: τον χρόνο, τον χώρο, το πλαίσιο και την λεκτική και μη λεκτική συμπεριφορά. Όσον αφορά λοιπόν στην κοινωνική-επικοινωνιακή χρήση του χώρου διέκρινε τρεις μορφές χωρικής οργάνωσης, την σταθερή (πόλεις, σπίτια κλπ), την ημι-σταθερή (έπιπλα) και τον άτυπο χώρο ο οποίος είναι αυτός που συνήθως χωρίζει τους συνομιλητές ο οποίος άτυπος χώρος χωρίζεται σε τέσσερις «αποστάσεις» (Χρηστάκης, 2000): την οικεία απόσταση (λιγότερο από 45 εκ) την προσωπική απόσταση (από 40 εκ έως 1,20 εκ) την κοινωνική απόσταση (από 1,20 εκ έως 3,60 εκ) την δημόσια απόσταση (πέρα από τα 3,60 εκ) 20

Αναφορικά λοιπόν με το ζήτημα της απόστασης, πρόκειται για μια κοινωνικά μαθημένη αλλά και πολιτισμικά ορισμένη συνθήκη κατά τον Hall (1966 στο Harrison, 1978) και είναι αποτέλεσμα της ψυχολογικής και κοινωνικής απόστασης μεταξύ των επικοινωνούντων, είναι δηλαδή αποτέλεσμα της «εκτίμησης» που κάνουν οι συμμετέχοντες της επικοινωνιακής πράξης αναφορικά με το είδος της σχέσης που εγκαθιδρύεται (Argyle, 1978). Ταυτόχρονα, η εν λόγω απόσταση εξαρτάται από το φύλο, την ηλικία, τα φυσικά χαρακτηριστικά των επικοινωνούντων αλλά και από ζητήματα συμπάθειας και αντιπάθειας καθώς και κοινωνικού στάτους. Επιπρόσθετα, όσον αφορά στην διάταξη μέσα στον χώρο, παρατηρούνται επίσης διαφορετικά επικοινωνιακά αποτελέσματα μιας και πρόσωπα που βρίσκονται πρόσωπο με πρόσωπο κατά την επικοινωνιακή πράξη έχουν περισσότερες λεκτικές ανταλλαγές, όπως και μια ομάδα φίλων έχει την τάση να επιλέγει πάντα την κυκλική διάταξη για να συζητήσει (Χρηστάκης, 2000). Όσον αφορά στο ζήτημα της χρονικής οργάνωσης της επικοινωνιακής πράξης, αυτός ταξινομείται σε μονοχρονικό και πολυχρονικό χρόνο όπως σημειώνουν οι Σταλίκας, Γιωτσίδη & Μερτίκα (2007) αναφερόμενοι στο έργο του E.D. Hall. Αναλυτικότερα, στην πρώτη περίπτωση οι άνθρωποι διαιρούν τον χρόνο σε σχέση με τις δραστηριότητές τους και δεν εκτελούν πολλά έργα ταυτοχρόνως (όπως συμβαίνει στην Β. Ευρώπη και στις ΗΠΑ) ενώ αντίθετα στην περίπτωση του πολυχρονικού χρόνου, τα άτομα έχουν την τάση να κάνουν πολλά πράγματα συγχρόνως (όπως παρατηρείται σε πολλές μεσογειακές κουλτούρες). Οι πολιτισμικές διαφορές σύμφωνα με την εν λόγω διαφοροποίηση γίνονται αντιληπτές όταν ορίζεται κάποιο ραντεβού, όταν τίθεται κάποιο χρονοδιάγραμμα ή όταν δημιουργείται κάποια σχέση. Για παράδειγμα σε μια βιομηχανική κοινωνία της Δύσης, αναφέρει ο Χρηστάκης (2000) ο χρόνος αργοπορίας για ένα ραντεβού δεν είναι δυνατόν να ξεπερνά το ένα τέταρτο ενώ αντίθετα σε μια μεσογειακή κοινωνία η ημίωρη καθυστέρηση μπορεί να μην αποτελέσει ζήτημα αντιπαράθεσης. Αυτό που απαιτείται σε αυτές τις καταστάσεις είναι είτε να βρεθούν και να εξεταστούν τα πολιτισμικά σχήματα του «άλλου» είτε να ξεκινήσει διαδικασία προσαρμογής στο πολιτισμικό σχήμα του «άλλου» ή έστω να 21

αξιοποιηθεί προκειμένου να γίνει η κατάλληλη ερμηνεία της συμπεριφοράς του «άλλου» (Argyle, 1978). β) Κινητική Πρόκειται για την μεταφορά πληροφοριών μέσω της έκφρασης προσώπου και των χειρονομιών9. Ο εν λόγω τομέας της μη λεκτικής επικοινωνίας παρουσιάζει το μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τους θεωρητικούς και μελετητές της επικοινωνιακής διεργασίας, υποστηρίζει ο Harrison (1978). Η έκφραση προσώπου αλλάζει ανάλογα με το εκάστοτε ερέθισμα που παρουσιάζεται και αυτή η μη λεκτική απόκριση ενέχει μια επικοινωνιακή λειτουργία και κατά συνέπεια αποτελεί τον πλέον κατάλληλο πληροφοριοδότη για την συναισθηματική κατάσταση των επικοινωνούντων είτε πρόκειται για χαρά, λύπη, θυμό, φόβο, έκπληξη είτε αηδία και πρόκειται για μια διεργασία καθολική και που αφορά διάφορες πολιτισμικές ομάδες. Αυτό που διαφοροποιείται ανάλογα με τον πολιτισμό δεν είναι η μη λεκτική εκφορά του συναισθήματος αλλά το ερέθισμα καθώς και οι κοινωνικές νόρμες που καθορίζουν τον τρόπο διαχείρισης και ελέγχου των εκφράσεων προσώπου (Harrison, 1978). Για παράδειγμα οι Γιαπωνέζοι δεν αναμένεται να εκδηλώσουν την λύπη ή κάποιο άλλο αρνητικό συναίσθημα, αντιθέτως είναι κοινωνικά και πολιτισμικά μαθημένοι να καλύπτουν τα εν λόγω συναισθήματα με χαμόγελο. Όσον αφορά στην περίπτωση του ερεθίσματος, στις Δυτικές Κοινωνίες είναι πιθανόν η αιτία της «αηδίας» να είναι εντελώς διαφορετική από εκείνη σε κάποιες πολιτισμικές ομάδες της Ανατολής. γ) Παρά-γλωσσική Αναφορικά με την τελευταία αυτή μορφή μη λεκτικής επικοινωνίας, πρόκειται για την διεργασία μετάδοσης πληροφοριών και συναισθημάτων μέσω του τόνου της φωνής, της παύσης κατά την ομιλία, τον ρυθμό κλπ και που συνοδεύονται συχνά από τις ανάλογες εκφράσεις προσώπου. Συχνά αυτά αποτελούν «σημάδια» παραδείγματος 9 σύμφωνα με τον Argyle (1978) η χειρονομία αποτελεί το πιο έντονο διαφοροποιητικό πολιτισμικά στοιχείο μιας και όπως υποστηρίζει δεν υπάρχουν καθόλου έμφυτες χειρονομίες 22