Το Εμπόριο των Αγροτικών Προϊόντων μεταξύ της Ελλάδας και των Χωρών της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης

Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 11(1): 1-26 Το Εμπόριο των Αγροτικών Προϊόντων μεταξύ της Ελλάδας και των Χωρών της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης Γιώργος Θεοδοσίου Τμήμα Εμπορίας και Ποιότητας Αγροτικών Προϊόντων, Τ.Ε.Ι. Δ. Μακεδονίας, Τέρμα Κοντόπουλου, 531 00, Φλώρινα. Τηλ. 23850-25528, Fax 2385-46630 e-mail: geortheo@lar.fothnet.gr Κωνσταντίνος Σούτσας Καθηγητής Τμήμα Δασολογίας, ΤΕΙ Λάρισας Περίληψη Η πτώση του τοίχους του Βερολίνου, τον Νοέμβριο του 1989, επέφερε την πτώση της επί 45 χρόνια Σοβιετικής κυριαρχίας στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη. Στην αρχή της δεκαετίας του 1990 έγινε η επανένωση της Ανατολικής και της Δυτικής Γερμανίας, ο διαχωρισμός στην πρώην Τσεχοσλοβακία σε Τσεχία και Σλοβακία, η ίδρυση ως ανεξάρτητο κράτος της Σλοβενίας, η διάσπαση της Σοβιετικής Ένωσης σε μικρότερα κράτη, μεταξύ αυτών η Εσθονία, η Λιθουανία και η Λετονία, καθώς και οι πρώτες ελεύθερες εκλογές στα κράτη αυτά και στην Βουλγαρία, Ρουμανία, Πολωνία, Ουγγαρία. Μετά τον πολιτικό μετασχηματισμό ακολούθησε η οικονομική μετάβαση στην οικονομία της αγοράς, καθόσον η φιλελευθεροποιημένη αγορά είναι περισσότερο αποδοτική από ότι το προηγούμενο σύστημα. Οι δέκα Χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης επεκτείνονται από την Βαλτική Θάλασσα και φθάνουν μέχρι την Αδριατική θάλασσα και βόρεια της Ελλάδος. Οι χώρες αυτές μετά τον Β παγκόσμιο πόλεμο οργανώθηκαν στην βάση των κεντρικά σχεδιασμένων οικονομιών χρησιμοποιώντας το σοβιετικό μοντέλο. Ο κεντρικός στόχος της έρευνας είναι η διερεύνηση των παραγόντων που θα συμβάλλουν στην ανάπτυξη του εμπορίου των αγροτικών προϊόντων μεταξύ της Ελλάδας και των 10 Χωρών της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Λέξεις κλειδιά: Εμπορικό Ισοζύγιο, Δείκτης Εξαγωγών / Εισαγωγών, Συγκριτικό πλεονέκτημα, Εξειδίκευση, Ανταγωνιστικότητα, Αγροτο-διατροφική αλυσίδα. Ιανουάριος 2005 Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πολυτεχνική Σχολη, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Πεδίον Άρεως, 38334 Βόλος, Τηλ: 2421074462, e-mail: regiolab@uth.gr, http://www.prd.uth.gr Διαθέσιμο ηλεκτρονικά στη διεύθυνση: http://www.prd.uth.gr/research/dp/2005/uth-prd-dp-2005-1_gr.pdf

Το Εμπόριο των Αγροτικών Προϊόντων μεταξύ της Ελλάδας και των Χωρών ΚΑΕ 3 Εισαγωγή Οι οικονομικές σχέσεις μεταξύ των ΧΚΑΕ και της Ελλάδας αναπτύχθηκαν με έντονο ρυθμό από το 1989 μέχρι σήμερα, λόγω των πολιτικών απελευθέρωσης και ανοίγματος των αγορών. Η διαδικασία της μετάβασης έθεσε σε κίνηση μια αυξανόμενη ζήτηση για εισαγόμενα προϊόντα και μια προσπάθεια για τη αύξηση των εξαγωγών. Οι ΧΚΑΕ με την είσοδο τους στην Ε.Ε και την άρση των εμπορικών εμποδίων, δραστηριοποιούνται σε μια μεγάλη αγορά, όπου είναι δυνατή η πραγματοποίηση οικονομιών κλίμακος και η μεγιστοποίηση της αποδοτικότητας της οικονομίας τους, λόγω των συγκριτικών πλεονεκτημάτων που έχουν (κυρίως σε προϊόντα εντάσεως εργασίας ή ακατέργαστων προϊόντων). Η απελευθέρωση των αγορών προάγει την ανάπτυξη τόσο των χωρών ξεχωριστά όσο και την παγκόσμια οικονομία. Η επέκταση της αγοράς, μπορεί να είναι περισσότερο αποτελεσματική για την προσέλκυση των Ξένων Άμεσων Επενδύσεων σε όλους τους τομείς της Οικονομίας και για την ενίσχυση του ανταγωνισμού μεταξύ των χωρών. Στη μελέτη αυτή αυτό θα εξετάσομε την διαχρονική εξέλιξη του εξωτερικού εμπορίου των αγροτικών προϊόντων των ΧΚΑΕ και της Ελλάδας με την Ευρωπαϊκή Ένωση, την γεωγραφική διάσταση αυτών των εμπορικών σχέσεων και την διάρθρωση του εμπορίου των αγροτικών προϊόντων μεταξύ της Ελλάδος και των ΧΚΑΕ. 1. Τάσεις του Εξωτερικού Εμπορίου των ΧΚΑΕ και η Γεωγραφική Διάσταση των Εμπορικών Σχέσεων Το εξωτερικό εμπόριο της Ε.Ε-15 με τις ΧΚΑΕ στο σύνολο του είναι ασύμμετρο. Είναι διακλαδικού τύπου (inter-industry), επειδή η Ε.Ε-15 εξειδικεύεται σε προϊόντα εντάσεως κεφαλαίου και τεχνολογίας ενώ οι ΧΚΑΕ εξειδικεύονται σε προϊόντα εντάσεως εργασίας. Το εμπορικό πλεόνασμα της Ε.Ε-15, από την αρχή της μετάβασης αυξήθηκε 900% ενώ οι εξαγωγές προς τις ΧΚΑΕ αυξήθηκαν 200%. «Οι χώρες με χαμηλά επίπεδα ανάπτυξης αδυνατούν να εφαρμόσουν και να εναρμονίσουν άμεσα τους θεσμούς και τις λειτουργίες των αγορών» (Πετράκος 2000). Το εμπορικό ισοζύγιο των ΧΚΑΕ από τα πρώτα χρόνια της μετάβασης είναι αρνητικό, εκτός από την Βουλγαρία και την Ουγγαρία, επειδή είχαν χαμηλά επίπεδα ανάπτυξης. Στην Ουγγαρία αν και οι εξαγωγές, των αγροτικών προϊόντων, στις αγορές της Ε.Ε-15 έχουν αυξηθεί σε επίπεδο ρεκόρ, εντούτοις έχουν μειωθεί σε σχέση με τις συνολικές εξαγωγές. Ενώ το 1996 αντιπροσώπευαν το 18,5% των συνολικών εξαγωγών, το 2000 αντιπροσώπευαν το 7% των συνολικών εξαγωγών (EUROPEAN COMMISSION, EUROSTAT, 2002). Το γεγονός αυτό οφείλεται στην αύξηση των εξαγωγών των προϊόντων των άλλων τομέων της οικονομίας. Στις άλλες χώρες παρατηρούμε την ίδια Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2005, 11(1)

4 Γιώργος Θεοδοσίου, Κωνσταντίνος Σούτσας τάση, αλλά ένα χαρακτηριστικό παραμένει σταθερό: μια σημαντική αναλογία των προϊόντων που εξάγονται με χαμηλή προστιθέμενη αξία σε σχέση με αυτά με υψηλή προστιθέμενη αξία. Οι ΧΚΑΕ, ήταν αδύνατο να εφαρμόσουν την λειτουργία των αγορών σε όλο το φάσμα της οικονομικής δραστηριότητας, ειδικότερα όταν η λειτουργία αυτή επιβάλλεται από τις υπάρχουσες συνθήκες (Κότιος και Πετράκος 2000). Οι ξεπερασμένες τεχνικές και κοινωνικές δομές. Η έλλειψη εμπειρίας της λειτουργίας των αγορών. Το απότομο άνοιγμα των οικονομιών στον διεθνή ανταγωνισμό. Το εμπόριο διακλαδικού τύπου με την Ε.Ε-15. Το προσανατολισμό του εμπορίου από την Ανατολή στη Δύση Ο διαχωρισμός των ΧΚΑΕ σε μικρότερα κράτη είχε σαν αποτέλεσμα την συρρίκνωση του εθνικού οικονομικού χώρου και κατά συνέπεια τον περιορισμό στην αξιοποίηση των οικονομιών κλίμακος. Οι εθνικές αγορές δεν έχουν επαρκές μέγεθος και εξειδίκευση για την δημιουργία εξωτερικών οικονομιών κλίμακος. (Anderson, Tyers, 1993). Για να δημιουργηθούν εξωτερικές οικονομίες κλίμακος, οι ΧΚΑΕ θα πρέπει να αναπτύξουν το εμπόριο με οικονομικά ανώτερες γειτνιάζουσες χώρες. (Σκούντζος 1990) Η ανάπτυξη του εμπορίου μεταξύ γειτονικών χωρών είναι περισσότερο εύκολη λόγω του χαμηλού κόστους μεταφοράς των προϊόντων, λόγω των πιθανών παρόμοιων καταναλωτικών και πολιτιστικών προτύπων (Boeri & Brucker, 2001). Έτσι οι ΧΚΑΕ, όπως η Ουγγαρία, η Πολωνία, η Σλοβακία, η Σλοβενία και η Τσεχία, συνορεύουν με Γερμανία, Αυστρία και Ιταλία, ενώ και η πρόσβαση στις αγορές της Γαλλίας, της Αγγλίας και των άλλων ανεπτυγμένων κρατών της Ε.Ε-15 είναι εύκολη λόγω των υπαρχουσών υποδομών των χωρών αυτών (άριστο οδικό και σιδηροδρομικό δίκτυο, ασφάλεια κλπ). Οι χώρες της Βαλτικής, η Ρουμανία και η Βουλγαρία βρίσκονται σε μεγάλη απόσταση από τις αγορές της Δ. Ευρώπης και για την μεταφορά των προϊόντων θα πρέπει να διασχίσουν χώρες με πολύ χαμηλό επίπεδο υποδομών (π.χ άσχημο οδικό και σιδηροδρομικό δίκτυο, ανασφάλεια, γραφειοκρατία κλπ). Οι χώρες αυτές έχουν αναπτύξει σημαντικές ενδοπεριφερειακές ροές μεταξύ των γειτονικών χωρών, με εξαίρεση την Βουλγαρία και τη Ρουμανία. Οι χώρες της βαλτικής, παραδοσιακά, με την Ρωσία, η Ρουμανία με την Τουρκία και η Βουλγαρία με την Ελλάδα. Όσο μικρότερη είναι η απόσταση από τα κέντρα ανάπτυξης της Ε.Ε και όσο μικρότερα τα εμπόδια γεωγραφικής, μορφολογικής συνοριακής ή άλλης φύσης που παρεμβάλλονται, τόσο πιο έντονα ευεργετικά και ομοιόμορφα κατανεμημένα στο χώρο θα είναι τα αποτελέσματα της διάχυσης στις μεταβατικές οικονομίες (PETRAKOS 1999b). Χαμηλό κόστος μεταφοράς συνεπάγεται υψηλότερη ανταγωνιστικότητα για την επιχείρηση της χώρας εξαγωγής και ενδεχόμενο συγκριτικό πλεονέκτημα στη τιμή στη χώρα εισαγωγής (GRIFFIN, 1989). ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

Το Εμπόριο των Αγροτικών Προϊόντων μεταξύ της Ελλάδας και των Χωρών ΚΑΕ 5 2. Το Εμπόριο των Αγροτικών Προϊόντων Μεταξύ της Ελλάδας και των ΧΚΑΕ. Το εμπόριο των αγροτικών προϊόντων της Ελλάδος με τις ΧΚΑΕ έχει τα ίδια χαρακτηριστικά με αυτό της Ε.Ε. Ο Πίνακας 1 δείχνει ότι η Ελλάδα έχει σημαντική διαχρονική αύξηση των εξαγωγών και των εισαγωγών, σε τρέχουσες τιμές, με όλες τις ΧΚΑΕ την περίοδο 1995-2001, κυρίως με την Βουλγαρία και την Ρουμανία λόγω γεωγραφικής γειτνιάσεως. Η Ελλάδα εισάγει προϊόντα ζωικής προέλευσης και εξάγει κυρίως μεσογειακά προϊόντα όπως ελιές, βαμβάκι, καπνό, λάδι, εσπεριδοειδή κλπ). Το 2001 το 75% της αξίας των εξαγωγών της Ελλάδος στις ΧΚΑΕ προοριζόταν στη Βουλγαρία και τη Ρουμανία, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό των εισαγωγών είναι 65%. Το ποσοστό των εισαγωγών είναι μικρότερο και οφείλεται κυρίως στον τριπλασιασμό των εισαγωγών, κυρίως σε κτηνοτροφικά προϊόντα (ζωντανά ζώα και κρέας βοοειδών), από την Πολωνία και την Ουγγαρία. Το συνολικό εμπορικό Ισοζύγιο της Ελλάδος με την ΧΚΑΕ είναι αρνητικό την περίοδο 1995-2001. Ο δείκτης των Εξαγωγών προς τις Εισαγωγές, για τα αγροτικά προϊόντα και κυρίως για τα ζωικής προέλευσης προϊόντα, είναι μικρότερος της μονάδας και δηλώνει την χαμηλή ανταγωνιστικότητα του αγροτικού τομέα της Ελλάδος σε σχέση με τις ΧΚΑΕ (Πίνακας 1). Σύμφωνα με τους δικούς μας υπολογισμούς, για το 2002 ο δείκτης Εξαγωγών / Εισαγωγών της Ελλάδος με τις ΧΚΑΕ για τα κυριότερα αγροτικά προϊόντα είναι ο εξής (Πίνακας 2) Πίνακας 1 Εμπόριο Αγροτικών Προϊόντων της Ελλάδας και των ΧΚΑΕ σε εκατ. δραχ. ΕΞΑΓΩΓΕΣ 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 ΣΥΝΟΛΟ 2.540.893 2.855.837 3.044.640 3.202.994 3.384.058 4.284.073 3.962.648 ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ (068) 103.618 75.573 87.412 130.430 127.530 164.368 217.015 ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ (053) ΕΣΘΟΝΙΑ 223 489 343 944 682 915 1.749 (054) ΛΕΤΟΝΙΑ 383 1.216 1.560 1.547 2.047 1.850 2.097 (055) 995 1.264 5.463 2.438 2.100 3.139 2.803 ΛΙΘΟΥΑΝΙΑ (064) 10.906 13.131 15.407 15.920 15.092 18.363 22.381 ΟΥΓΓΑΡΙΑ (060) 19.783 18.431 23.525 27.608 25.981 32.237 44.204 ΠΟΛΩΝΙΑ (066) 41.781 42.043 48.186 59.828 65.470 140.208 135.976 ΡΟΥΜΑΝΙΑ (063) 2.235 4.162 3.753 4.435 3.479 4.802 6.965 ΣΛΟΒΑΚΙΑ (091) 10.325 2.995 5.132 6.636 6.696 8.020 11.895 ΣΛΟΒΕΝΙΑ (061) ΤΣΕΧΙΑ 12.363 11.370 13.530 15.652 14.789 19.665 22.593 ΣΥΝΟΛΟ ΧΚΑΕ 202.612 170.674 204.311 265.438 263.866 393.567 467.678 Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2005, 11(1)

6 Γιώργος Θεοδοσίου, Κωνσταντίνος Σούτσας ΕΙΣΑΓΩΓΕΣ 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 ΣΥΝΟΛΟ 5.908.368 6.905.019 7.433.230 8.933.511 9.330.240 12.206.847 10.840.257 ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ (068) 112.084 89.725 114.567 116.570 109.574 145.464 161.111 ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ (053) ΕΣΘΟΝΙΑ 328 243 202 1.068 445 741 1.356 (054) ΛΕΤΟΝΙΑ 173 218 460 1.688 473 426 4.645 (055) 332 737 591 621 419 3.931 1.555 ΛΙΘΟΥΑΝΙΑ (064) 15.516 23.061 24.508 28.250 23.962 40.429 44.096 ΟΥΓΓΑΡΙΑ (060) 15.368 24.069 23.747 31.126 31.186 69.053 44.850 ΠΟΛΩΝΙΑ (066) 31.098 34.768 55.977 58.092 64.667 109.767 129.526 ΡΟΥΜΑΝΙΑ (063) 7.034 8.740 9.941 9.890 8.405 11.590 21.628 ΣΛΟΒΑΚΙΑ (091) 6.921 6.394 6.560 7.419 6.819 8.328 10.191 ΣΛΟΒΕΝΙΑ (061) ΤΣΕΧΙΑ 21.339 25.200 27.210 34.267 28.589 48.150 55.102 ΣΥΝΟΛΟ ΧΚΑΕ 210.193 213.155 263.763 288.991 274.539 437.879 474.060 ΕΜΠΟΡΙΚΟ -7.581-42.481-59.452-23.553-10.673-44.312-6.382 ΙΣΟΖΥΓΙΟ ΑΓΡΟΤ. ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΕΛΛΑΔΑΣ ΧΚΑΕ ΕΞΑΓ. / ΕΙΣΑΓ. 0,967 0,803 0,773 0,917 0,959 0,899 0,987 ΠΗΓΗ: Ε.Σ.Υ.Ε., Ίδια Επεξεργασία Από τη μελέτη των δεικτών αυτών προκύπτει ότι η Ελλάδα έχει μεγάλη διεισδυτικότητα για τα μεσογειακά προϊόντα, όπως βαμβάκι, ελιές, ελαιόλαδο και φρούτα (κυρίως εσπεριδοειδή), ενώ αντίθετα έχει ελάχιστη διεισδυτικότητα στα προϊόντα του κτηνοτροφικού κλάδου και στα δημητριακά. Η εξαγωγές δημητριακών είναι σε χαμηλότερο επίπεδο από τις εισαγωγές λόγω της μείωσης της παραγωγής του σκληρού σίτου ο οποίος κατά κανόνα προορίζεται για εξαγωγή. Πίνακας 2 Ο Δείκτης Εξαγωγών / Εισαγωγών της Ελλάδας με τις ΧΚΑΕ για τα Κυριότερα Αγροτικά Προϊόντα Ζωντανά Ζώα & Προϊόντα Κρέατος 0,030 Γαλακτοκομικά Προϊόντα 0,057 Βαμβάκι Και Προϊόντα Βάμβακος 219,07 Ελιές 712,84 Ελαιόλαδο (Δεν υπάρχουν εισαγωγές από τις ΧΚΑΕ) Φρούτα 3.337,36 Δημητριακά 0,085 ΠΗΓΗ: Ε.Σ.Υ.Ε., Ίδια Επεξεργασία ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

Το Εμπόριο των Αγροτικών Προϊόντων μεταξύ της Ελλάδας και των Χωρών ΚΑΕ 7 Τα προϊόντα των χωρών αυτών έχουν μεγαλύτερη διεισδυτικότητα στην αγορά της Ελλάδος από ότι τα Ελληνικά προϊόντα στις αγορές των ΧΚΑΕ. Το γεγονός αυτό έχει μεγάλη σημασία, γιατί όλες ανεξαιρέτως οι ΧΚΑΕ έχουν αυξανόμενα εμπορικά ελλείμματα που οφείλονται στο άνοιγμα των οικονομιών, στην περιορισμένη ανταγωνιστικότητα, στην κατάρρευση σημαντικού μέρους της παραγωγικής δομής και στις Ευρωπαϊκές Συμφωνίες για την απελευθέρωση του εμπορίου. 3. Τα Συγκριτικά Πλεονεκτήματα της Ελλάδας και των Χωρών της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης στον Αγροτικό Τομέα Το συγκριτικό πλεονέκτημα είναι η κυρίαρχη άποψη στη θεωρία του Διεθνούς εμπορίου (Porter 1990). Η θεωρία του συγκριτικού πλεονεκτήματος παρουσιάστηκε από τον Ricardo στις σελίδες 83-86, στο κεφάλαιο 7 του κλασικού βιβλίου της οικονομικής επιστήμης «The Principles of the Political Economy and Taxation». Ο Ricardo παρουσίασε τη θεωρία του συγκριτικού πλεονεκτήματος ως διέξοδο από τη στασιμότητα που θα περιερχόταν η Αγγλία εάν οι μισθοί συνέχιζαν να ανεβαίνουν ως αποτέλεσμα της ανόδου της τιμής των σιτηρών, που με τη σειρά της ήταν αποτέλεσμα της επέκτασης της παραγωγής σε ολιγότερο παραγωγικές εκτάσεις. Το ελεύθερο εμπόριο είναι η διέξοδος, αφού με το κέρδος του συγκριτικού πλεονεκτήματος το προϊόν ή τα προϊόντα θα καταστούν φθηνότερα, τα κέρδη θα μεγιστοποιηθούν εξασφαλίζοντας οικονομική ανάπτυξη. Ποιοι είναι όμως οι μηχανισμοί οι οποίοι σε συνθήκες ελεύθερου εμπορίου θα οδηγήσουν κάθε χώρα να εξειδικευτεί στη παραγωγή του προϊόντος που έχουν συγκριτικό πλεονέκτημα; Ο Ricardo θεωρεί ότι οι μηχανισμοί αυτοί θα είναι το γενικό επίπεδο των τιμών που διαμορφώνεται από τη ποσοτική θεωρία του χρήματος. Εάν υποθέσουμε ότι μια εξαγωγική χώρα πουλά τα προϊόντα της σε μια άλλη χώρα, θα το κάνει για μια τιμή υψηλότερη από αυτή που θα εισέπραττε εάν τα πουλούσαν στο εσωτερικό της χώρας εξαγωγής και χαμηλότερη από αυτή στην οποία πουλιούνται στη χώρα εξαγωγής. Αυτό θα οδηγήσει σε σταδιακή μεταφορά χρήματος από τη χώρα εξαγωγής στη χώρα εισαγωγής. Η αύξηση της προσφοράς χρήματος θα είναι μεγαλύτερη από την αύξηση της αξίας των παραγομένων αγαθών αφού τα εξαγόμενα προϊόντα πουλιούνται σε τιμές υψηλότερες από την αξία τους στη χώρα παραγωγής και ως αποτέλεσμα, με βάση τη ποσοτική θεωρία του χρήματος θα έχουμε αύξηση του επιπέδου των τιμών στη χώρα εισαγωγής έως ότου τα προϊόντα της καταστούν ακριβότερα από τα αντίστοιχα της χώρας εισαγωγής. Τότε θα μπει σε λειτουργία η αντίστροφη διαδικασία που θα οδηγήσει σε ισορροπία με βάση το συγκριτικό πλεονέκτημα. Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2005, 11(1)

8 Γιώργος Θεοδοσίου, Κωνσταντίνος Σούτσας Στην ανάλυση των εμπορικών συναλλαγών, ένας δείκτης συγκριτικού πλεονεκτήματος έχει σκοπό την μέτρηση της εξειδίκευσης μιας χώρας. Αυτή είναι μια ένδειξη του πως μια χώρα κατανέμει τους πόρους της στους οικονομικούς κλάδους. Η συμβολή οποιοδήποτε προϊόντος ή βιομηχανίας στο θεωρητικό επίπεδο της εξειδίκευσης πρέπει να διαχωρίζεται από τη επίδραση του οικονομικού κύκλου και των αλλαγών του εμπορίου. Ο δείκτης Balassa μετρά το συγκριτικό πλεονέκτημα της χώρας (Revealed Comparative Advantage-RCA). Ο δείκτης συγκρίνει το ποσοστό ενός κλάδου στις συνολικές εξαγωγές της χώρας με το ποσοστό αυτού του κλάδου στις συνολικές παγκόσμιες εξαγωγές. Σύμφωνα με αυτόν το δείκτη καταρτίστηκε ο παρακάτω πίνακας 3 του δείκτη RCA. Για τιμές του κλάδου μεγαλύτερες της μονάδας, ο RCA δείχνει ότι η χώρα έχει εξειδίκευση στον κλάδο. Από τον πίνακα 3 προκύπτει ότι η Ελλάδα σε σχέση με τις 10 ΧΚΑΕ έχει σημαντική εξειδίκευση στα επεξεργασμένα τρόφιμα, στα φρέσκα φρούτα, στον καπνό, το βαμβάκι και το ελαιόλαδο. Ο δείκτης RCA για τα επεξεργασμένα τρόφιμα για την Ελλάδα είναι 3,28 και για φρέσκα φρούτα 3,46 ενώ στις ΧΚΑΕ είναι μικρότερος και σε 5 χώρες είναι μικρότερος από τη μονάδα. Η μοναδική χώρα που βρίσκεται σε εγγύτητα με το δείκτη της Ελλάδας στους δυο αυτούς κλάδους είναι η Βουλγαρία. Η μικρή σχετικά προστιθέμενη αξία των αγροτικών προϊόντων που εξάγονται δίνεται από τον δείκτη για το κλάδο των Φρέσκων Φρούτων που είναι μεγαλύτερος από τα τον αντίστοιχο των επεξεργασμένων προϊόντων. Ο δείκτης RCA για το βαμβάκι (συμπεριλαμβάνει όλα τα προϊόντα, εκκ. Βαμβάκι, νήματα κλπ) και το ελαιόλαδο για την Ελλάδα είναι 26,8 και 71,5 ενώ για τις ΧΚΑΕ είναι για μεν το βαμβάκι είναι από ανύπαρκτος ως 0,09, εκτός της Εσθονίας που είναι 3,95, για μεν το ελαιόλαδο είναι μη υπολογίσιμος λόγω της μη καλλιέργειας της ελιάς στις χώρες αυτές. Με τα δεδομένα αυτά, η πρόβλεψη των εμπορικών πλεονασμάτων, με τους παρούσες συνθήκες, δεν μπορεί να είναι ευνοϊκή. Τα αγροτο-διατροφικά προϊόντα κατέχουν πολύ σημαντική θέση στο διεθνές εμπόριο της Ελλάδας. Καλύπτουν το 30% των συνολικών εξαγωγών και το 20% των εισαγωγών. Το ισοζύγιο είναι αρνητικό τα τελευταία 10 χρόνια τόσο με την Ε.Ε 15 όσο και με τις ΧΚΑΕ. Τα οπωροκηπευτικά εξακολουθούν να συνεισφέρουν το 35-40% της αξίας των εξαγωγών, ενώ καπνά, βαμβάκι, σκληρό σιτάρι, ελαιόλαδο μοιράζονται ισόποσα το 40-50%. Το μεγαλύτερο μέρος των προϊόντων αυτών πωλείται χύδην, χωρίς επωνυμίες και ο μεγάλος πελάτης της Ελληνικής γεωργίας είναι η Ιταλική Βιομηχανία τροφίμων που διακινεί με δικές της επωνυμίες ελληνικά προϊόντα (ελαιόλαδο, σκληρό σιτάρι, βιομηχανική ντομάτα, βρώσιμες ελιές κλπ). Με τον ίδιο τρόπο εμπορεύονται στην παγκόσμια αγορά και οι κομπόστες φρούτων, στις οποίες η Ελληνική Βιομηχανία είναι πρωτοπόρος. Σε ότι αφορά τις εισαγωγές, τα κυριότερα προϊόντα ενδοκοινοτικής προέλευσης είναι τα γαλακτοκομικά προϊόντα και το κρέας. Το εξωτερικό εμπόριο της Ελλάδος στα αγροτικά προϊόντα αδυνατεί να προωθήσει επώνυμα προϊόντα στα μεγάλα ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

Το Εμπόριο των Αγροτικών Προϊόντων μεταξύ της Ελλάδας και των Χωρών ΚΑΕ 9 εμπορικά κέντρα. Οι εξαγωγές χύδην είναι η μεγάλη πλειοψηφία των εξαγωγών, ελιές, λάδι, σιτάρι, βιομηχανική ντομάτα στην Ιταλία και νωπά φρούτα και λαχανικά στην αγορά του Μονάχου. Η εγχώρια κτηνοτροφία και η γαλακτοκομία δεν επαρκούν να ικανοποιήσουν την ζήτηση της συνεχούς διευρυνόμενης αγοράς, με αποτέλεσμα, το έλλειμμα να καλύπτεται με εισαγωγές κρεάτων και γαλακτοκομικών προϊόντων από τις χώρες της Ε.Ε 15 αλλά και από τις ΧΚΑΕ, όπως Ουγγαρία, Τσεχία και Πολωνία. Η διάρθρωση της γεωργίας των ΧΚΑΕ δεν είναι ανταγωνιστική με εκείνη της Ελλάδας, εκτός από τις περιπτώσεις του καπνού με την Βουλγαρία. Αλλά και η επίπτωση αυτή φαίνεται να μειώνεται γιατί η Βουλγαρία θα ενταχθεί σε μεταγενέστερο στάδιο. Η ένταξη των ΧΚΑΕ στην Ε.Ε μπορεί να συμβάλλει στην αύξηση των εξαγωγών της Ελλάδος, φυσικά με τις προϋποθέσεις, που αναφέρονται παρακάτω, πλέον του γεγονότος της μη μεταφοράς αγροτο διατροφικών βιομηχανιών από της Ελλάδα στις χώρες αυτές, λόγω του συγκριτικού γεωγραφικού και κοστολογικού πλεονεκτήματος (κοντά στις μεγάλες αγορές της Ευρώπης, μικρό εργατικό κόστος κλπ). Η ανταγωνιστικότητα είναι το σημαντικότερο πρόβλημα της εμπορίας των αγροτικών προϊόντων της Ελλάδας. Το σημαντικότερο πρόβλημα δεν είναι μόνο το κόστος παραγωγής αλλά η εμπορία, η ποιότητα, η οργάνωση της προσφοράς στο χρόνο και τον τόπο και η ομαλή διακίνηση σε όλη την έκταση της αγροτο-διατροφικής αλυσίδας (Crawford,1997). Η ένταξη των ΧΚΑΕ στην Ε.Ε μπορεί να συμβάλλει στην αύξηση των εξαγωγών της Ελλάδος, φυσικά με τις προϋποθέσεις, που αναφέρονται παρακάτω, πλέον του γεγονότος της μη μεταφοράς αγροτο διατροφικών βιομηχανιών από της Ελλάδα στις χώρες αυτές, λόγω του συγκριτικού γεωγραφικού και κοστολογικού πλεονεκτήματος (κοντά στις μεγάλες αγορές της Ευρώπης, μικρό εργατικό κόστος κλπ). Η ανταγωνιστικότητα είναι το σημαντικότερο πρόβλημα της εμπορίας των αγροτικών προϊόντων της Ελλάδας. Το σημαντικότερο πρόβλημα δεν είναι μόνο το κόστος παραγωγής αλλά η εμπορία, η ποιότητα, η οργάνωση της προσφοράς στο χρόνο και τον τόπο και η ομαλή διακίνηση σε όλη την έκταση της αγροτο-διατροφικής αλυσίδας (Crawford 1997). Το κόστος παραγωγής είναι ένας σημαντικός παράγων, αλλά ο σημαντικότερος είναι η ανάδειξη και η καθιέρωση στις αγορές της Δυτικής Ευρώπης αλλά και σε αυτές των νέων μελών της Ε.Ε των Ελληνικών αγροτικών προϊόντων, ώστε να συμβάλλει στην αύξηση του πλούτου της χώρας. Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2005, 11(1)

10 Γιώργος Θεοδοσίου, Κωνσταντίνος Σούτσας Πίνακας 3 Ο Δείκτης RCA για την Ελλάδα και τις ΧΚΑΕ (2001) ΠΗΓΗ: Ίδια Επεξεργασία και ITC, UNCTAD/WTO, FAO, EUROSTAT (1997-2001) ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

Το Εμπόριο των Αγροτικών Προϊόντων μεταξύ της Ελλάδας και των Χωρών ΚΑΕ 11 Σχεδιάγραμμα 1 Ο Δείκτης RCA για την Ελλάδα και τις ΧΚΑΕ 2001) 100 10 ΕΛΛΑΔΑ ΒΟΥΛ. ΠΟΛΩΝ. ΤΣΕΧ. 1 0,1 ΕΠΕΞΕΡ. ΤΡΟ ΦΙΜΑ ΦΡΕΣΚΑ ΦΡΟΥΤΑ ΥΦΑΣΜΑΤΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΞΥΛΟΥ ΗΛΕΚΤΡ. ΜΗΧΑΝ. ΕΥΡΕΙΑΣ ΚΑΤΑΝ ΧΗΜΙΚΑ ΒΑΜΒΑΚΙ ΕΛΑΙΟΛΑΔΟ ΓΑΛΑΚΤΟΚΟΜΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ & ΑΥΓΑ ΚΡΕΑΣ (ΣΥΝΟΛΙΚΑ) ΚΑΠΝΟ Σ ΕΣΘΟΝ. ΟΥΓΓ. ΛΕΤΟΝ. ΛΙΘΟΥΑΝ. ΡΟΥΜ. ΣΛΟΒΑΚ. ΣΛΟΒΕΝ. 0,01 ΠΗΓΗ: Ίδια Επεξεργασία και ITC, UNCTAD/WTO, FAO, EUROSTAT (1997-2001) Οι κυριότεροι λόγοι της χαμηλής ανταγωνιστικότητας των προϊόντων του αγροτικού τομέα της Ελλάδος είναι: Η ανισομερής στήριξη της ΚΑΠ στα προϊόντα. Υπάρχουν προϊόντα που επιδοτούνται στο μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής όπως βαμβάκι, καπνός, μηδική κλπ, και προϊόντα που έχουν μηδενική στήριξη από την ΚΑΠ. Οι κοινοτικές επιδοτήσεις εφησύχασαν τους παραγωγούς σε βάρος της ποιότητας και της εμπορίας. Η ποιότητα και η διάθεση στις διεθνείς αγορές. Η αναδιάρθρωση των καλλιεργειών δεν είναι η απόλυτη λύση της παραγωγής. Η αλλαγή στους όρους της εμπορίας. Από την μια πλευρά παρατηρείται μια σημαντική συγκέντρωση δύναμης στο λιανικό εμπόριο που επιβάλλει τους όρους του στους προμηθευτές, ενώ από την άλλη η προσφορά είναι κατακερματισμένη παραγωγικά και γεωγραφικά. Τα προϊόντα της Ελληνικής γεωργίας παράγονται κυρίως από χιλιάδες οικογενειακές εκμεταλλεύσεις, όπως Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2005, 11(1)

12 Γιώργος Θεοδοσίου, Κωνσταντίνος Σούτσας συμβαίνει και σε άλλες χώρες της Ε.Ε και περισσότερο στις ΧΚΑΕ, και επεξεργάζονται από μικρές και μεσαίες βιομηχανίες τροφίμων. Η ανάλυση που προηγήθηκε έχει δείξει ότι οι εξαγωγές προϊόντων πρωτογενούς παραγωγής προς τις ΧΚΑΕ είναι σε πολύ χαμηλό επίπεδο. Αυτό οφείλεται και σ έναν άλλον παράγοντα που είναι το χαμηλό επίπεδο της αγοραστικής δύναμης των χωρών αυτών (OECD, 1996a). 4. Παραγοντική Ανάλυση Στην ακόλουθη ανάλυση εξετάζεται η εξέλιξη των εισαγωγών και εξαγωγών της Ελλάδας με κάθε μια από τις ΧΚΑΕ με στόχο την ανάδειξη των ιδιαιτεροτήτων αυτών των συναλλαγών τόσο με βάση τα σημαντικότερα προϊόντα όσο και με βάση τις 10 εξεταζόμενες χώρες. Οι μεταβλητές αφορούν τις εισαγωγές και εξαγωγές (σε αξία) των σημαντικότερων αγροτικών προϊόντων, για τη χρονική περίοδο 1994-2002. Τα αντίστοιχα στοιχεία για το 2003 δεν ήταν διαθέσιμα. Η μικρή εξεταζόμενη περίοδο δεν επέτρεπε μια αξιόπιστη οικονομετρική ανάλυση των τάσεων που διαμορφώνονται κατά τα τελευταία χρόνια. Για το λόγο αυτό, επιχειρήθηκε μια διαφορετική προσέγγιση με την έννοια της ταξινόμησης των 10 χώρων, ως προς (α) τη σημασία τους στο εμπόριο των επιλεγμένων προϊόντων με την Ελλάδα καθώς και (β) τη διαχρονική εξέλιξη των εισαγωγών και εξαγωγών με την Ελλάδα. Με βάση τα παραπάνω, τα δεδομένα που επεξεργάστηκαν αφορούν στις εισαγωγές 12 προϊόντων και στις εξαγωγές 21 προϊόντων για 9 χρόνια, δηλαδή 33 μεταβλητές ανά χώρα. Η επιλογή των προϊόντων βασίστηκε στον ακόλουθο κριτήριο: η σχετική σημασία σε αξία του κάθε προϊόντος στο σύνολο των εισαγωγών ή εξαγωγών, απορρίπτοντας όλα τα προϊόντα που δεν συμβάλλουν σημαντικά στο εξωτερικό εμπόριο της Ελλάδας με αυτές τις χώρες είτε ως προς τις εισαγωγές είτε ως προς τις εξαγωγές. Ο μεγάλος όγκος δεδομένων επιβεβαιώνει τη χρήση της γνωστής μεθόδου ανάλυσης δεδομένων, της παραγοντικής ανάλυσης η οποία επιτρέπει τη συμπύκνωση των αρχικών δεδομένων σε περιορισμένο αριθμό συνθετικών μεταβλητών οι οποίες αποτελούν τους παραγοντικούς άξονες. 4.1. Τα Δεδομένα 4.1.1. Πίνακας με τις Αρχικές Μεταβλητές Σε μια πρώτη φάση, εξετάστηκε η χρονική σειρά των εισαγωγών και εξαγωγών ανά επιλεγμένο προϊόν για τις 10 χώρες, δημιουργώντας διαγράμματα που αφορούν την ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

Το Εμπόριο των Αγροτικών Προϊόντων μεταξύ της Ελλάδας και των Χωρών ΚΑΕ 13 εξέλιξη κάθε προϊόντος σε κάθε χώρα. Συνολικά, διαμορφώθηκαν 33 διαγράμματα που αντανακλούν την χρονική εξέλιξη των επιλεγμένων εισαγωγών και εξαγωγών από και προς τις 10 εξεταζόμενες χώρες. Η στατιστική αυτή ανάλυση οδήγησε σε μια κωδικοποίηση της κάθε αρχικής μεταβλητής. Η κωδικοποίηση αντανακλά τόσο το σχετικό βάρος του προϊόντος για κάθε εξεταζόμενη χώρα στο εξωτερικό εμπόριο της με την Ελλάδα όσο και η βασική τάση του εμπορίου του προϊόντος για τη συγκεκριμένη χώρα κατά την εξεταζόμενη περίοδο. Η κωδικοποίηση διαμορφώθηκε ως εξής: + 2 = έντονη αυξητική τάση εμπορικών συναλλαγών +1 = ασθενή αυξητική τάση ή σταθερή θετική τάση 0 = σταθερή τάση ή καμιά συναλλαγή -1 = ασθενή πτωτική τάση ή σταθερή ή έντονη μεταβλητότητα της τάσης -2 = έντονη πτωτική τάση Οι μεταβλητές που εντάσσονται στην ανάλυση είναι οι εξής: (α) Εισαγωγές (μεταβλητές M) m01_02 Βοοειδή ζωντανά m01_04 Προβατοειδή και αιγοειδή, ζωντανά m02_02 Κρέατα βοοειδών, κατεψυγμένα m04_06 Τυριά και πηγμένο γάλα για τυρί m07_03 Κρεμμύδια, ασκαλώνια, σκόρδα, πράσα και άλλα λαχανικά του γένους Allium, νωπά ή διατηρημένα με απλή ψύξη m07_10 Λαχανικά, άβραστα ή βρασμένα στο νερό ή στον ατμό, κατεψυγμένα m07_13 Όσπρια ξερά, χωρίς λοβό, έστω και ξεφλουδισμένα ή σπασμένα m17_01 Ζάχαρη από ζαχαροκάλαμο ή από τεύτλα και ζαχαρόζη χημικώς καθαρή, σε στερεή κατάσταση m20_01 Λαχανικά, καρποί και φρούτα και άλλα βρώσιμα μέρη φυτών, παρασκευασμένα ή διατηρημένα με ξίδι ή οξικό οξύ m24_01 Καπνά ακατέργαστα ή που δεν έχουν βιομηχανοποιηθεί. Απορρίμματα καπνού m52_03 Βαμβάκι, m22_04 Κρασιά από νωπά σταφύλια, στα οποία περιλαμβάνονται και τα εμπλουτισμένα με αλκοόλη κρασιά, και μούστος σταφυλιών του οποίου η ζύμωση εμποδίσθηκε ή σταμάτησε με προσθήκη αλκοόλης, σε δοχεία με περιεχόμενο <= 2 l (εκτός από κρασιά αφρώδη) (b) Εξαγωγές (μεταβλητές X) X02_02 (02.02) Κρέατα βοοειδών, κατεψυγμένα X02_03 (02.03) Κρέατα χοιροειδών, νωπά, διατηρημένα με απλή ψύξη ή κατεψυγμένα X02_07 (02.07) Κρέατα και παραπροϊόντα βρώσιμα σφαγίων πουλερικών κατοικιδίων "πετεινού, κότας, πάπιας, χήνας, γάλου, γαλοπούλας και φραγκόκοτας", νωπά, διατηρημένα με απλή ψύξη ή κατεψυγμένα X04_06 (04.06) Τυριά και πηγμένο γάλα για τυρί X07_01 (07.01) Πατάτες, νωπές ή διατηρημένες με απλή ψύξη Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2005, 11(1)

14 Γιώργος Θεοδοσίου, Κωνσταντίνος Σούτσας X07_02 X07_07 X07_09 X08_05 X08_06 X08_07 X08_09 X08_10 X20_01 X20_02 X20_09 X24_01 X15_09 X22_04 X20_01a X20_05 (07.02.00) Ντομάτες, νωπές ή διατηρημένες με απλή ψύξη (07.07) Αγγούρια και αγγουράκια, νωπά ή διατηρημένα με απλή ψύξη (07.09) Λαχανικά, νωπά ή διατηρημένα με απλή ψύξη (εκτός από πατάτες, ντομάτες, λαχανικά του γένους Allium, προϊόντα του γένους Brassica, μαρούλια του είδους Lactuca sativa και του γένους Cichorium, καρότα, γογγύλια, κοκκινογούλια για σαλάτα, λαγόχορτο (08.05) Εσπεριδοειδή, νωπά ή ξερά (08.06) Σταφύλια, νωπά ή ξερά (08.07) Πεπόνια, στα οποία περιλαμβάνονται και τα καρπούζια, και καρποί παπάγιας, νωπά (08.09) Βερίκοκα, κεράσια, ροδάκινα, στα οποία περιλαμβάνονται και τα brugnons και nectarines, δαμάσκηνα και αγριοδαμάσκηνα, νωπά (08.10) Φράουλες, σμέουρα, βατόμουρα, φραγκοστάφυλα κάθε είδους, λαγοκέρασα και άλλοι καρποί και φρούτα βρώσιμα, νωπά (εκτός από καρπούς με κέλυφος, μπανάνες, χουρμάδες, σύκα, ανανάδες, καρποί αβοκάντο, γκουάβες, καρποί μάγγο, μαγγούστες, καρποί παπάγιας, (20.01) Λαχανικά, καρποί και φρούτα και άλλα βρώσιμα μέρη φυτών, παρασκευασμένα ή διατηρημένα με ξίδι ή οξικό (20.02) Ντομάτες παρασκευασμένες ή διατηρημένες χωρίς ξίδι ή οξικό οξύ (20.09) Χυμοί φρούτων, στους οποίους περιλαμβάνεται και ο μούστος σταφυλιών, ή λαχανικών, που δεν έχουν υποστεί ζύμωση, χωρίς προσθήκη αλκοόλης, με ή χωρίς προσθήκη ζάχαρης ή άλλων γλυκαντικών (24.01) Καπνά ακατέργαστα ή που δεν έχουν βιομηχανοποιηθεί. Απορρίμματα καπνού (15.09) Ελαιόλαδο και τα κλάσματά του, που λαμβάνονται αποκλειστικά από ελιές με τη χρήση μηχανικών ή φυσικών μέσων υπό συνθήκες που δεν προκαλούν αλλοίωση του ελαίου, έστω και εξευγενισμένα, αλλά χημικώς μη μετασχηματισμένα (22.04.21) Κρασιά από νωπά σταφύλια, στα οποία περιλαμβάνονται και τα εμπλουτισμένα με αλκοόλη κρασιά, και μούστος σταφυλιών του οποίου η ζύμωση εμποδίσθηκε ή σταμάτησε με προσθήκη αλκοόλης, σε δοχεία με περιεχομένο <= 2 l (εκτός από κρασιά αφρώδη) (20.01.90.65) Ελιές, παρασκευασμένες ή διατηρημένες με ξίδι ή οξικό οξύ (20.05.70.10) Ελιές, παρασκευασμένες ή διατηρημένες χωρίς ξίδι ή οξικό οξύ, μη κατεψυγμένες, σε άμεσες συσκευασίες καθαρού περιεχομένου που δεν υπερβαίνει τα 5 kg 4.1.2. Πίνακας με τις νέες μεταβλητές για ανάλυση σε Ανάλυση Κύριων Συνιστωσών Σε μια δεύτερη φάση, με βάση τις επιλεγμένες μεταβλητές, η Ανάλυση σε Κύριες Συνιστώσες (ΑΚΣ) εφαρμόστηκε ξεχωριστά για τις εισαγωγές και τις εξαγωγές με αποτέλεσμα τη δημιουργία: a) τεσσάρων συνθετικών μεταβλητών για τις εισαγωγές και, b) πέντε συνθετικών μεταβλητών για τις εξαγωγές. Η προβολή των συντεταγμένων των μεταβλητών και των χωρών στους κύριους άξονες επέτρεψε την ταξινόμηση και τη συσχέτιση των χώρων με τα κυριότερα αγροτικά προϊόντα του εξωτερικού εμπορίου των ΧΚΑΕ με την Ελλάδα. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

Το Εμπόριο των Αγροτικών Προϊόντων μεταξύ της Ελλάδας και των Χωρών ΚΑΕ 15 4.2. Τα Αποτελέσματα της ΑΚΣ 4.2.1. Οι Εισαγωγές Η ανάλυση των κύριων συνιστωσών έχει ως στόχο να δείξει τις υπάρχουσες συσχετίσεις μεταξύ των αρχικών μεταβλητών, δημιουργώντας νέες συνθετικές μεταβλητές. Η συσχέτιση αυτή γίνεται με την προβολή σε κατανοητούς χώρους των συντεταγμένων των μεταβλητών και ατόμων. Δεδομένου ότι, οι αρχικές μεταβλητές έχουν την ίδια μονάδα μέτρησης δεν είναι απαραίτητο να υπολογίσουμε τις τυπικές τιμές, δηλαδή να προχωρήσουμε σε κεντροποίηση και ομογενοποίηση των δεδομένων. Όπως προκύπτει από τον παρακάτω πίνακα, η εξαγωγή αξόνων είναι ιεραρχημένη κατά φθίνουσα σειρά ως προς το ποσοστό απόδοσης της αρχικής πληροφορίας από κάθε συνθετική μεταβλητή, δηλαδή το ποσοστό αδράνειας που «καταναλώνει» ο κάθε παραγοντικός άξονας. Το βασικό κριτήριο για την τελική επιλογή των συνθετικών μεταβλητών (άξονες) δίνεται από τις ιδιοτιμές που έχουν τιμή μεγαλύτερη από το 1 1. Σύμφωνα με το κριτήριο αυτό, τέσσερις είναι οι σημαντικοί άξονες. Οι άξονες αυτοί αντανακλούν το 97,8% της συνολικής αδράνειας δηλαδή της συνολικής πληροφορίας που περιλαμβάνει το αρχικό νέφος όπως αυτό διαμορφώνεται στη βάση των 11 μεταβλητών και των 10 χώρων. Ο μεν πρώτος άξονας αντανακλά το 43,5% 2 και διέρχεται από το σημείο κέντρο βάρους του νέφους και έχει διεύθυνση παράλληλη της μεγαλύτερης διασποράς του νέφους. Ο δε δεύτερος λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο και αντανακλά το 27,1% του νέφους. Ιδιοτιμές και ποσοστό αδράνειας των παραγοντικών αξόνων Ιδιοτιμές Ποσοστό αδράνειας Αθροιστική αδράνεια 1 5,223 43,5% 43,5% 2 3,261 27,2% 70,7% 3 2,152 17,9% 88,6% 4 1,111 9,3% 97,9% 5 0,226 1,9% 99,8% 6 0,028 0,2% 100% 1 Πρόκειται για πρακτική διεθνώς αναγνωρισμένη 2 Το ποσοστό αυτό προέρχεται από την ανάλυση των ιδιοτιμών (eigenvalues) των παραγοντικών αξόνων. Οι ιδιοτιμές αποτελούν το μέτρο της ποσοτικής σημασίας του κάθε άξονα. Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2005, 11(1)

16 Γιώργος Θεοδοσίου, Κωνσταντίνος Σούτσας Ιδιοτιμές 6 5 F1 4 F2 3 F3 2 1 0 F4 F5 F6 Επομένως, το συνολικό ποσοστό αδράνειας που εκφράζεται από τους δύο πρώτους άξονες (πλάνο Χ, Υ) ανέρχεται 70,7%, ποσοστό εξαιρετικά ικανοποιητικό. Οι δύο επόμενοι άξονες έχουν και αυτοί μια σχετική συμβολή στην ερμηνεία του συνολικού νέφους εφόσον εξηγούν το 17,9% και 9,3% αντίστοιχα. Η συσχέτιση των αρχικών μεταβλητών με τους άξονες μπορεί να εξεταστεί μέσω των προβολών των συντεταγμένων αυτών των μεταβλητών στους επιλεγμένους άξονες καθώς και με βάση τις σχετικές συμμετοχές των αρχικών μεταβλητών στην αδράνεια του κάθε άξονα [CTA i,j ]. Προβολές των μεταβλητών στους 4 κύριους παραγοντικούς άξονες ΑΞΟΝΕΣ 1 2 3 4 m01_02 Βοοειδή ζωντανά 0,802-0,487-0,105 0,268 m01_04 Προβατοειδή και αιγοειδή, ζωντανά 0,793 0,244-0,542 0,116 m02_02 Κρέατα βοοειδών, κατεψυγμένα -0,383 0,747 0,321 0,262 m04_06 Τυριά και πηγμένο γάλα για τυρί 0,951 0,002-0,007 0,301 m07_03 Κρεμμύδια, ασκαλώνια, σκόρδα, πράσα και άλλα λαχανικά, -0,856 0,073-0,440 0,257 νωπά ή διατηρημένα με απλή ψύξη m07_10 Λαχανικά, άβραστα ή βρασμένα στο νερό ή στον ατμό, -0,443-0,649 0,506 0,355 κατεψυγμένα m07_13 Όσπρια ξερά, χωρίς λοβό, έστω και ξεφλουδισμένα ή 0,424 0,841 0,163 0,259 σπασμένα m17_01 Ζάχαρη από ζαχαροκάλαμο ή από τεύτλα και ζαχαρόζη 0,069 0,931-0,202 0,257 χημικώς καθαρή m20_01 Λαχανικά, καρποί και φρούτα και άλλα βρώσιμα μέρη -0,856 0,073-0,440 0,257 φυτών, παρασκευασμένα ή διατηρημένα με ξίδι ή οξικό οξύ m24_01 Καπνά ακατέργαστα ή που δεν έχουν βιομηχανοποιηθεί. -0,231-0,582-0,572 0,519 Απορρίμματα καπνού m52_03 Βαμβάκι, -0,665 0,098 0,674 0,266 m22_04 Κρασιά 0,749-0,228 0,502 0,365 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

Το Εμπόριο των Αγροτικών Προϊόντων μεταξύ της Ελλάδας και των Χωρών ΚΑΕ 17 Συμμετοχή (%) των μεταβλητών στη διαμόρφωση των αξόνων ΑΞΟΝΕΣ 1 2 3 4 m01_02 Βοοειδή ζωντανά 18,1 3,3 3,8 1,7 m01_04 Προβατοειδή και αιγοειδή, ζωντανά 5,0 2,2 24,3 0,5 m02_02 Κρέατα βοοειδών, κατεψυγμένα 2,0 22,3 5,0 0,5 m04_06 Τυριά και πηγμένο γάλα για τυρί 19,8 0,9 6,0 0,1 m07_03 Κρεμμύδια, ασκαλώνια, σκόρδα, πράσα και άλλα λαχανικά, νωπά ή 13,5 0,5 1,1 21,5 διατηρημένα με απλή ψύξη m07_10 Λαχανικά, άβραστα ή βρασμένα στο νερό ή στον ατμό, 0,4 5,7 24,6 4,5 κατεψυγμένα m07_13 Όσπρια ξερά, χωρίς λοβό, έστω και ξεφλουδισμένα ή σπασμένα 2,1 27,8 1,2 3,6 m17_01 Ζάχαρη από ζαχαροκάλαμο ή από τεύτλα και ζαχαρόζη χημικώς 0,5 30,5 2,9 0,0 καθαρή m20_01 Λαχανικά, καρποί και φρούτα και άλλα βρώσιμα μέρη φυτών, 13,5 0,5 1,1 21,5 παρασκευασμένα ή διατηρημένα με ξίδι ή οξικό οξύ m24_01 Καπνά ακατέργαστα ή που δεν έχουν βιομηχανοποιηθεί. 0,0 4,3 0,1 45,1 Απορρίμματα καπνού m52_03 Βαμβάκι, 1,3 1,9 29,3 0,0 m22_04 Κρασιά 23,9 0,0 0,6 1,1 Με βάση τους δύο παραπάνω πίνακες, οι βασικοί άξονες και ιδιαίτερα οι δύο πρώτοι που από μόνοι τους, αντιστοιχούν στο 71% της συνολικής αδράνειας, ερμηνεύονται ως έξης: Ο πρώτος άξονας συσχετίζεται με τις εισαγωγές σε βοοειδή ζωντανά ζώα, γαλακτοκομικά προϊόντα και κρασιά. Ο δεύτερος άξονας συσχετίζεται με τις κατηγορίες εξαγωγών: η ζάχαρη, τα όσπρια και τα κρέατα Ο τρίτος άξονας αφορά εισαγωγές σε βαμβάκι και επεξεργαζόμενα λαχανικά και ζωντανά προβατοειδή. Τέλος, ο τέταρτος άξονας αφορά κυρίως το καπνό και σε δεύτερο βαθμό τα νωπά λαχανικά. Η προβολή των μεταβλητών και των χωρών στο πρώτο πλάνο που αποτελείται από τους δύο σημαντικότερους άξονες δίνεται στον ακόλουθο διάγραμμα. Η διπλή αυτή προβολή (μεταβλητών και χώρων) αναδεικνύει το κυρίαρχο ρόλο τεσσάρων από τις 10 εξεταζόμενες χώρες: η Ρουμανία και Ουγγαρία για τις εισαγωγές ζωντανών ζώων και κρασιού, η Βουλγαρία ειδικά για ορισμένα λαχανικά και για το καπνό και η Πολώνια για κρέατα και ζάχαρη. Οι υπόλοιπες χώρες έχουν ασήμαντη σημασία όσον αφορά τις εισαγωγές με μια σχετική όμως διαφοροποίηση της Δημοκρατίας της Τσεχίας από την οποία γίνονται εισαγωγές καταψυγμένων κρεάτων. Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2005, 11(1)

18 Γιώργος Θεοδοσίου, Κωνσταντίνος Σούτσας Άξονες 1 και 2 2,4 m 17_0 1 m 02_02ΠΟΛΩΝΙΑ m 07_13 1,4 -- axis F2 (27,17 %) --> Δ ΗΜ. ΤΗ Σ ΤΣΕΧΙΑΣ 0,4 m 52_ 03 ΛΙΘΟΥ ΑΝ ΙΑ ΛΕ Τ ΤΟ Ν ΙΑ m0 m2 7_03 0_01 ΣΛΟΒΕ ΝΙΑ ΕΣΘΟΝ ΙΑ ΣΛΟΒ ΑΚΙΑ -0,6 m0 1_04 m 04_06 m2 2_04 ΡΟΥ ΜΑΝ ΙΑ ΒΟΥ ΛΓΑΡΙΑ ΟΥ ΓΓΑΡΙΑ m 01_ 02-1,6 m0 7_10 m 24_ 01-2,6-2,6-1,6-0,6 0, 4 1, 4 2, 4 -- axis F1 (43,52 % ) --> 4.2.2. Οι Εξαγωγές Η ανάλυση των εξαγωγών βασίζεται στην ίδια μεθοδολογία όπως παρουσιάστηκε στη προηγούμενη παράγραφο για τις εισαγωγές. Βασική διάφορα είναι ο αριθμός αρχικών μεταβλητών. Σε σχέση με τις εισαγωγές, οι εξαγωγές της Ελλάδας προς τις 10 χώρες ΧΚΑΕ είναι σημαντικά πιο διαφοροποιημένες και αυτό αποτελεί σχετικό εμπόδιο για την ποιότητα της ανάλυσης. Ήταν όμως αδύνατο, με βάση το επιλεγμένο επίπεδο κατηγοριοποίησης των προϊόντων και τα κριτήρια επιλογής, να μη λαμβάνουμε υπόψη ορισμένα από αυτά τα προϊόντα. Αυτό μπορεί να ερμηνευτεί ως το αποτέλεσμα της μεγαλύτερης διακύμανσης αυτών των μεταβλητών σε σχέση με τις πρώτες. Για το λόγο αυτό, επιχειρήσαμε μια ανάλυση κυρίων συνιστωσών με σκοπό την ανάδειξη ορισμένων τάσεων. Σύμφωνα με τον παρακάτω πίνακα, πέντε είναι οι σημαντικοί άξονες οι οποίοι αντανακλούν το 94% της συνολικής αδράνειας, δηλαδή της συνολικής πληροφορίας που περιλαμβάνει το αρχικό νέφος όπως αυτό διαμορφώνεται στη βάση των 22 μεταβλητών και των 10 χωρών. Ο μεν πρώτος άξονας αντανακλά το 27,7% 3 και διέρχεται από τα σημείο κέντρο βάρους του νέφους και έχει διεύθυνση παράλληλη της μεγαλύτερης 3 Το ποσοστό αυτό προέρχεται από την ανάλυση των ιδιοτιμών (eigenvalues) των παραγοντικών αξόνων. Οι ιδιοτιμές αποτελούν το μέτρο της ποσοτικής σημασίας του κάθε άξονα. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

Το Εμπόριο των Αγροτικών Προϊόντων μεταξύ της Ελλάδας και των Χωρών ΚΑΕ 19 διασποράς του νέφους. Ο δε δεύτερος λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο και αντανακλά σχεδόν το ίδιο ποσοστό (26,1% του νέφους). Επομένως, το συνολικό ποσοστό αδράνειας που εκφράζεται από τους δύο πρώτους άξονες (πλάνο Χ, Υ) ανέρχεται 53,8%, ποσοστό αρκετά ικανοποιητικό. Οι τρεις επόμενοι άξονες έχουν και αυτοί μια σχετική συμβολή στην ερμηνεία του συνολικού νέφους εφόσον εξηγούν το 16,2%, 14,1% και 9,8% αντίστοιχα. Ιδιοτιμές και ποσοστό αδράνειας των παραγοντικών αξόνων Ιδιοτιμές Ποσοστό αδράνειας Αθροιστική αδράνεια 1 7,851 37,4% 37,4% 2 4,705 22,4% 59,8% 3 3,296 15,7% 75,5% 4 2,425 11,5% 87,0% 5 1,472 7,0% 94,0% 6 0,926 4,4% 98,4% 7 0,248 1,2% 99,6% 8 0,078 0,4% 100,0% Ιδιοτιμές 9 8 F1 7 6 5 F2 4 3 F3 F4 2 1 0 F5 F6 F7 F8 Η συσχέτιση των αρχικών μεταβλητών με τους άξονες μπορεί να εξεταστεί μέσω τις προβολές των συντεταγμένων αυτών των μεταβλητών στους επιλεγμένους άξονες καθώς και με βάση τις σχετικές συμμετοχές των αρχικών μεταβλητών στην αδράνεια του κάθε άξονα [CTA i,j ]. Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2005, 11(1)

20 Γιώργος Θεοδοσίου, Κωνσταντίνος Σούτσας Προβολές των μεταβλητών στους 4 κύριους παραγοντικούς άξονες 1 2 3 4 5 X02_02 Κρέατα βοοειδών, κατεψυγμένα 0,083-0,949 0,113 0,088 0,241 X02_03 Κρέατα χοιροειδών, νωπά, 0,259-0,133 0,263 0,246 0,875 διατηρημένα με απλή ψύξη ή κατεψυγμένα X02_07 Κρέατα και παραπροϊόντα βρώσιμα 0,400-0,667 0,075 0,453-0,427 σφαγίων πουλερικών κατοικιδίων "πετεινού, κότας, πάπιας, χήνας, γάλου, γαλοπούλας και φραγκόκοτας", νωπά, διατηρημένα με απλή ψύξη ή κατεψυγμένα X04_06 Τυριά και πηγμένο γάλα για τυρί 0,748-0,045 0,065 0,442 0,303 X07_01 Πατάτες, νωπές ή διατηρημένες με -0,892 0,180 0,095-0,179 0,212 απλή ψύξη X07_02 Ντομάτες, νωπές ή διατηρημένες με -0,930 0,203 0,187-0,103 0,177 απλή ψύξη X07_07 Αγγούρια και αγγουράκια, νωπά ή 0,232-0,133 0,157 0,938 0,056 διατηρημένα με απλή ψύξη X07_09 Λαχανικά, νωπά ή διατηρημένα με -0,145 0,862-0,392-0,044-0,200 απλή ψύξη X08_05 Εσπεριδοειδή, νωπά ή ξερά -0,783 0,567 0,084 0,137-0,186 X08_06 Σταφύλια, νωπά ή ξερά -0,970-0,060 0,022-0,205-0,027 X08_07 Πεπόνια, στα οποία -0,921 0,051 0,090-0,071-0,362 περιλαμβάνονται και τα καρπούζια, και καρποί παπάγιας, νωπά X08_09 Βερίκοκα, κεράσια, ροδάκινα, κλπ -0,192-0,291 0,895-0,069 0,204 X08_10 Φράουλες, σμέουρα, βατόμουρα, -0,155 0,075 0,935 0,176 0,024 φραγκοστάφυλα κάθε είδους, X20_01 Λαχανικά, καρποί και φρούτα και -0,153 0,235-0,416-0,649-0,335 άλλα βρώσιμα μέρη φυτών, παρασκευασμένα ή διατηρημένα με ξίδι ή οξικό X20_02 Ντομάτες παρασκευασμένες ή 0,248 0,301-0,124 0,860-0,019 διατηρημένες χωρίς ξίδι ή οξικό οξύ X20_09 Χυμοί φρούτων, 0,024-0,860-0,245 0,173-0,024 X24_01 Καπνά ακατέργαστα ή που δεν 0,012 0,833-0,406 0,154-0,184 έχουν βιομηχανοποιηθεί. Απορρίμματα καπνού X15_09 Ελαιόλαδο και τα κλάσματά του, -0,253-0,495-0,506 0,584 0,000 X22_04 Κρασιά -0,627-0,430-0,028-0,203 0,588 X20_01a Ελιές, παρασκευασμένες ή 0,286-0,743-0,335-0,131-0,381 διατηρημένες με ξίδι ή οξικό οξύ X20_05 Ελιές, παρασκευασμένες ή διατηρημένες χωρίς ξίδι ή οξικό οξύ, μη κατεψυγμένες, σε άμεσες συσκευασίες καθαρού περιεχομένου που δεν υπερβαίνει τα 5 kg 0,446-0,557-0,428 0,549-0,015 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης