1 ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΥ ΤΣΑΜΠΟΥΚΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ Αρ. Μητρώου: 37565 Ε.Α.Π. Σπουδές στον Ελληνικό Πολιτισµό ΕΛΠ11 ΜΕ ΘΕΜΑ : Ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά της οικονοµίας του ελληνικού κράτους έως τη δεκαετία του 1870; Ποιες αλλαγές συντελούνται από την εποχή εκείνη και έως το 1909; (2500 λέξεις).
2 Η ίδρυση του νεοελληνικού κράτους το 1830 συγκρότησε το ελληνικό έθνος αποδίδοντας του κρατική υπόσταση και δηµιούργησε ριζικά νέες συνθήκες σε σαφή ρήξη µε το οθωµανικό παρελθόν. Μόνο η οικονοµία, στενά εξαρτηµένη από τη φυσική διάσταση του χώρου, άργησε να αποσπαστεί από τις πραγµατικότητες της οθωµανικής περιόδου. Η δηµιουργία εθνικής οικονοµίας αποτέλεσε σταθερή επιδίωξη από την απαρχή του ελληνικού κράτους ως σύνθετη και εκτεταµένη διαδικασία µε αρχικό στόχο την ανοικοδόµηση της χώρας από τις τροµακτικές καταστροφές του απελευθερωτικού πολέµου και την επαναφορά της οικονοµίας στο προεπαναστατικό επίπεδο. Στη συνέχεια θα ακολουθούσε η ανάπτυξη, που υπήρχε εξαρχής ως σύλληψη και κρατική επιδίωξη, ώστε να επιτευχθεί ο ποιοτικός µετασχηµατισµός της οικονοµίας και η ενσωµάτωσή της στο παγκόσµιο καπιταλιστικό σύστηµα. Η δεδοµένη κατάσταση υπανάπτυξης της ελληνικής οικονοµίας θα µπορούσε να αποδεχθεί την εγκυρότητα του εγχειρήµατος αλλά η ικανότητα του κράτους ήταν περιορισµένη ενώ τα προβλήµατα που προκύπτουν απαιτούσαν όλο και περισσότερο συντονισµένη κρατική δραστηριοποίηση. 1 Κρίσιµο χαρακτηριστικό των εδαφών που περιήλθαν στο νεότευκτο κράτος ήταν ότι όντας περιορισµένα σε Πελοπόννησο, Ρούµελη, Εύβοια και Κυκλάδες, δεν περιλάµβαναν κανένα από τα σηµαντικά αστικά κέντρα της ανατολικής Μεσογείου ή τα µεγάλα οικονοµικά κέντρα του ελληνισµού. Μια σειρά από παλαιές και µικρές σε µέγεθος πόλεις ή εξ ολοκλήρου νέες, θα επωµιστούν το βάρος της αναδιοργάνωσης της οικονοµίας, της συσσώρευσης και της ανακατανοµής του πλούτου και των κοινωνικών µετασχηµατισµών. 2 Στην οικονοµία της πρώτης ελληνικής επικράτειας δέσποζε ο αγροτικός χώρος. Η αγροτική παραγωγή αποτέλεσε κυρίαρχο συντελεστή στο εθνικό εισόδηµα µε τρεις στους τέσσερεις πολίτες να αντλούν τα εισοδήµατά τους αποκλειστικά από γεωργία και κτηνοτροφία. Το µεγαλύτερο ποσοστό της γης, οι εθνικές γαίες, ανήκει στο κράτος κληροδοτηµένο από το οθωµανικό δηµόσιο σύµφωνα µε το δίκαιο της κατάκτησης, ενώ οι µεγάλες αγροτικές ιδιωτικές κτήσεις στην ανατολική Στερεά Ελλάδα και Εύβοια αποτελούν ελάχιστο ποσοστό επί του εδαφικού συνόλου. Μικρό είναι και το ποσοστό της γης που περνά σε πλήρη ιδιοκτησία όσων παρουσιάζουν οθωµανικούς αποδεικτικούς τίτλους µε κληρονοµηµένο το δικαίωµα χρήσης. Ο επίσηµα διακηρυγµένος στόχος της διανοµής των εθνικών κτηµάτων, αποτελώντας το κυρίαρχο θέµα της περιόδου, καθυστέρησε για δεκαετίες, µε τα εδάφη αυτά να παραχωρούνται έως τότε, µέσω ενοικίασης για καλλιέργεια. Ο καλλιεργητής λοιπόν εργάζεται είτε στη δική του ιδιοκτησία δίνοντας µόνο τη δεκάτη, κρατικό φόρο επί της ακαθάριστης παραγωγής του, είτε σε εθνική γη αποδίδοντας επιπλέον 15% του προϊόντος ως ενοίκιο, είτε τέλος σε ιδιοκτησία άλλου ιδιώτη ο οποίος του παρακρατεί το ένα τρίτο ή και το µισό της σοδειάς του.αξιοπρόσεκτο είναι το γεγονός ότι η συλλογή των κρατικών προσόδων από τη φορολόγηση των αγροτών εξακολουθεί σε αυτό το στάδιο, να υπενοικιάζεται σε ιδιώτες όπως ίσχυε και επί οθωµανικής κυριαρχίας. 3 Χαρακτηριστικό της αγροτικής παραγωγής ήταν ο µεγάλος αριθµός ακτηµόνων και το µικρό µέγεθος των εκµεταλλεύσεων. Η έλλειψη διαθέσιµου ανθρώπινου δυναµικού και η σπανιότητα χρηµάτων συντελούν µε τη σειρά τους στη διατήρηση των µικρών παραγωγικών οικογενειακών µονάδων. 4 Μονάδων µε χαµηλή παραγωγικότητα 1 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Εκδοτικής Αθηνών ΑΕ, Αθήνα 1977, τόµος ΙΓ σελ.17-18. 2 Ιστορία του Νέου Ελληνισµού, εκδ. Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα 2003, τόµος 4 ος σελ. 62. 3 Ευγενία Μπούρνοβα Γιώργος Προγουλάκης, «Ο αγροτικός κόσµος», στο Βασίλης Κρεµµυδάς, Εισαγωγή στη Νεοελληνική Οικονοµική Ιστορία (18 ος -20 ος αιώνας), εκδ. Τυπωθήτω Γ. αρδανός, Αθήνα 2002, σελ. 48-50. 4 ΙΕΕ, τόµος ΙΓ, ό.π., σελ. 94.
3 που οφείλεται στην εµµονή σε παραδοσιακούς και παρωχηµένους τρόπους δουλειάς όπως η διετής αγρανάπαυση, µακριά από νέες µεθόδους εκµετάλλευσης, τη χρήση λιπασµάτων και τον τεχνολογικό εξοπλισµό. Ο εξοπλισµός αυτών των εκµεταλλεύσεων σε αροτριώντα ζώα και γεωργικά εργαλεία ήταν χαµηλής ποιότητας και ποσοτικά ανεπαρκείς, συµβάλλοντας στη διατήρηση του αγροτικού εισοδήµατος σε χαµηλά επίπεδα και στην αδυναµία δηµιουργίας πλεονάσµατος ικανού να αποτελέσει επαρκή βάση για βιοµηχανική ανάπτυξη. 5 Άλλωστε ο κατακερµατισµός του ελληνικού χώρου µε το ανύπαρκτο οδικό δίκτυο και την έλλειψη συγκοινωνιών καθώς επίσης και ο αποµονωτισµός που δηµιουργούν οι µορφολογικές εδαφικές συνθήκες, αυξάνουν το κόστος µεταφοράς µε µόνη δυνατή την παράκτια διακίνηση προϊόντων µέσω θαλάσσης. Η ενδοχώρα της ηπειρωτικής Ελλάδας καταδικάζεται σε οικονοµική αποµόνωση ενώ παρεµποδίζεται η ενοποίηση των τοπικών αγορών. Αναπτύσσεται η οικονοµία της επιβίωσης µε την αγροτική παραγωγή να στοχεύει στην αυτοκατανάλωση, αποβλέποντας στη µέγιστη δυνατή αυτάρκεια. Το κύριο µέρος της καταναλώνεται απευθείας από τον ίδιο τον παραγωγό παραµένοντας έξω από τις διαδικασίες της αγοράς, περιορίζοντας τον εκχρηµατισµό της οικονοµίας. 6 Αντίθετα στα παράλια και στα νησιά λειτουργεί η οικονοµία της αγοράς και η παραγωγή προϊόντων µε εµπορική και δη εξαγωγική αξία. Εδώ η γεωργία προσανατολίσθηκε προς τις απαιτήσεις του εµπορίου µε εξάπλωση του φαινόµενου της µονοκαλλιέργειας. Τα κυρίαρχα προϊόντα, τα αµπελουργικά µε πρωταγωνιστή τη σταφίδα, αναπτύσσονται ταχύτατα υπακούοντας στη συγκυριακή ζήτηση των ξένων αγορών. Ως φυσική συνέπεια, η περιοχή καθίσταται τρωτή σε εξωτερικές ή και εσωτερικές ακόµα δυνάµεις που ελέγχουν την αγορά, στην οποία η ίδια δεν έχει καµιά δυνατότητα ελέγχου. 7 Χαρακτηριστικό παράδειγµα της αδυναµίας αυτής, αποτέλεσε το σταφιδικό ζήτηµα που πέρασε από διάφορες κρίσεις µε αποκορύφωµα τη χρεοκοπία του 1893, οδηγώντας σε εξαθλίωση τους καλλιεργητές και συντελώντας στο φαινόµενο της αστυφιλίας και στο µεγάλο ρεύµα µετανάστευσης. Η ποσοτική ανάπτυξη στην αγροτική παραγωγή είναι σηµαντική και αναµφισβήτητη. Αυτό που έλειπε όµως ήταν ο ποιοτικός µετασχηµατισµός και η δηµιουργία µεγάλων καλλιεργειών, καπιταλιστικά οργανωµένων και ανταγωνιστικών. Ο περιορισµένος ελλαδικός χώρος, σε σύγκριση µε την ανεπτυγµένη Ευρώπη, υπέφερε από την έλλειψη παραγωγικών στοιχείων όπως οι απέραντες πεδιάδες, τα µεγάλα ποτάµια και τα µεγάλα γόνιµα βοσκοτόπια. Οι ελλείψεις αυτές περιόρισαν ακόµα περισσότερο τις δυνατότητες για ανάπτυξη τόσο µιας καπιταλιστικής γεωργίας ή κτηνοτροφίας, όσο και µιας αγροτικής βιοµηχανίας. 8 Η µεγάλη ανάπτυξη του εµπορίου αντιθέτως ήταν ένα από τα εντυπωσιακότερα χαρακτηριστικά της οικονοµίας. Εκτός από το παράκτιο εµπόριο που εξυπηρετεί τις εγχώριες ανάγκες της χώρας έχουµε το διαµετακοµιστικό και το εισαγωγικό-εξαγωγικό εµπόριο που εξυπηρετούν τις σχέσεις της µε τη διεθνή αγορά. Τα εξαγώγιµα αγαθά είναι αποκλειστικά σχεδόν γεωργικά µε κυρίαρχο το σύνολο της παραγωγής της σταφίδας και σε πολύ µικρότερο ποσοστό τα εσπεριδοειδή, καπνός, βαµβάκι, µαλλί και οίνος. Τα δηµητριακά ήταν το κυριότερο εισαγωγικό είδος, ενδεικτικό της ανεπάρκειας και της αδυναµίας να ανταποκριθεί η εγχώρια παραγωγή στη ζήτηση, ενώ ακολουθούσαν και 5 Στο ίδιο, σελ. 96. 6 Στο ίδιο, σελ. 94. 7 ερτιλής Γιώργος, Ελληνική οικονοµία (1830-1910) και βιοµηχανική επανάσταση, εκδ. Σακκουλά, Αθήνα 1984 σελ. 28 8 Στο ίδιο, σελ. 21.
4 άλλα ποικίλα είδη κυρίως βιοτεχνικά, που η αστική και η ανώτερη τάξη δεν µπορούσε να προµηθευτεί από την εγχώρια αγορά λόγω της έντονης αυτοκατανάλωσης. 9 Μαζί µε το εµπόριο ουσιαστική ήταν και η ανάπτυξη της ναυτιλίας. Το µέγεθος των πλοίων αυξανόταν και ο εµπορικός στόλος εξυπηρετούσε µεν το εσωτερικό εµπόριο, επιλέγει όµως το εξωτερικό ως το µεγαλύτερο πεδίο δραστηριότητάς του. Ιδιαίτερα µε τις περιοχές από τις οποίες το νέο κράτος δεν είχε ακόµα επεκταθεί και εκεί όπου ο υπόδουλος ελληνισµός ή οι Έλληνες της διασποράς έχουν έντονη παρουσία. Οι δύο αυτοί τοµείς, εµπόριο και ναυτιλία, αποτελούσαν το ζωτικότερο τοµέα της οικονοµίας και η ανάπτυξη τους ήταν αποτέλεσµα της ιδιωτικής πρωτοβουλίας και επινοητικότητας σε συνδυασµό µε την πλούσια πείρα που ήδη διέθεται από την προεπαναστατική περίοδο. Η συµβολή του κράτους ήταν κυρίως νοµοθετική και διοικητική µε µόνη πρακτική εισφορά κάποιων δηµοσίων έργων σε λιµάνια. 10 Η ανάπτυξη της βιοµηχανίας αντίθετα είναι ουσιαστικά ανύπαρκτη. Μόνο η ναυπηγία ως απόρροια των παραπάνω και η ανοικοδόµηση παρουσιάζουν αξιοσηµείωτη ακµή. Στη ναυπηγία άλλωστε παρατηρείται µία από τις ελάχιστες επενδύσεις κεφαλαίου που πραγµατοποιείται στα πρώτα χρόνια της νεοελληνικής ιστορίας. Επίσης η αστικοποίηση µε τη συρροή πληθυσµού και την ανάπτυξη ή δηµιουργία πόλεων, οδηγεί σε αισθητή ανοικοδόµηση και έντονη κατασκευαστική δραστηριότητα. Οι όποιες προσπάθειες για εκβιοµηχάνιση δεν ξεπερνούν το επίπεδο της βιοτεχνίας, συχνότερα µε τη µορφή περιπλανώµενων οµάδων τεχνιτών που ασκούν το επάγγελµά τους µετακινούµενοι µε το φορητό τους εξοπλισµό. Οι ελάχιστες εξαιρέσεις επιχειρήσεων που δηµιούργησαν εργοστάσια, αποτέλεσαν προσπάθειες που δεν ευοδώθηκαν, αφού αναγκάσθηκαν να αντιµετωπίσουν την έλλειψη κεφαλαίων, ένα περιβάλλον καθόλου ευοίωνο, χωρίς µέριµνα για την τύχη της παραγωγής. Την ελάχιστη άλλωστε πρόοδο που σηµειώνεται για την εκβιοµηχάνιση της χώρας την ακολουθεί η µη αξιοποίηση του ορυκτού πλούτου η οποία παραµένει σε επίπεδο µελετών. 11 Στις πρώτες δεκαετίες του ελληνικού κράτους, η δαπανηρή αλυτρωτική εξωτερική πολιτική, ο αποκλεισµός από τον εξωτερικό δανεισµό λόγω αδυναµίας αποπληρωµής των δανείων της επανάστασης, το χαµηλό κρατικό εισόδηµα, τα υπέρµετρα έξοδα της επιβαρυµένης διοίκησης, η έλλειψη νοµισµατικής ρευστότητας, η ανυπαρξία επενδυτικών κεφαλαίων, η απουσία παραγωγικών επενδύσεων, η ανεπάρκεια εργατικού δυναµικού, τα υψηλά ηµεροµίσθια και η µετανάστευση, είναι µερικές από τις συνθήκες που παγίωσαν τις στενότητες, τις αδυναµίες και τις ιδιοµορφίες του οικονοµικού συστήµατος στην Ελλάδα, υπονοµεύοντας τις δυνατότητές της και καθυστερώντας την καπιταλιστική ανάπτυξή της. Επαφές και διαπραγµατεύσεις µε ξένους τραπεζικούς οίκους και πλούσιους Έλληνες της διασποράς, οδήγησαν µε σηµαντική καθυστέρηση, στην ίδρυση της Εθνικής Τράπεζας το 1841, της αποκλειστικής σχεδόν πηγής δανεισµού κράτους και ιδιωτών. Τα κεφάλαιά της όµως διοχετεύθηκαν, πέρα από τις ανάγκες του κρατικού µηχανισµού, στη χρηµατοδότηση όσων είχαν εξασφαλισµένη φερεγγυότητα λόγω της οικονοµικής τους επιφάνειας και όχι σε αναπτυξιακά έργα. Με την έναρξη της δεκαετίας του 1880, η διανοµή των εθνικών γαιών αποτελεί την πρώτη αγροτική µεταρρύθµιση. Η µεγάλη σηµασία της, µπορεί να εκτιµηθεί πληρέστερα, αφού συνειδητοποιηθεί ότι το σύνολο σχεδόν των χωρικών της εποχής 9 ΙΕΕ, τόµος ΙΓ, ό.π., σελ 99-100. 10 Στο ίδιο, σελ. 102. 11 Χριστίνα Αγριαντώνη, «Οικονοµία και εκβιοµηχάνιση στην Ελλάδα του 19 ου αιώνα», στο Βασίλης Κρεµµυδάς, Εισαγωγή στη Νεοελληνική Οικονοµική Ιστορία (18 ος -20 ος αιώνας), εκδ. Τυπωθήτω Γ. αρδανός, Αθήνα 2002, σελ. 152-153.
5 εκείνης, αποκαταστάθηκαν πλέον ως ιδιοκτήτες της γης που καλλιεργούσαν. Το κράτος επιτυγχάνει να αυξήσει τα έσοδα του, τόσο από τα ποσά της εξαγοράς, όσο και από τους φόρους και τους δασµούς που θα επιβληθούν στο αυξηµένο τώρα εξαγώγιµο αγροτικό προϊόν των φυτειών που αναπτύσσονται. Η επέκταση των φυτειοκαλλιεργειών επηρεάζει αρνητικά την παραγωγή δηµητριακών συµβάλλοντας στο χρόνιο σιτικό έλλειµµα της χώρας συντελώντας ωστόσο και στην εισροή ξένου συναλλάγµατος. Ανοίγει επίσης ο δρόµος για την επέκταση στην ύπαιθρο της τραπεζικής πίστης, αφού πλέον οι αγρότες διαθέτουν το εχέγγυο της ιδιοκτησίας τους. Πρώτιστα όµως ικανοποιεί την κοινωνική ανάγκη και τη λύση ενός ζητήµατος που προβληµατίζει το κράτος από τη δηµιουργία του. Η µεταρρύθµιση αυτή σε συνδυασµό µε τις κυρίαρχες µορφές έγγειων εκµεταλλεύσεων και την ανάπτυξη της καλλιέργειας της σταφίδας, καθηλώνουν για µεγάλο διάστηµα το διαθέσιµο εργατικό δυναµικό στον αγροτικό χώρο. 12 Μια δεκαετία αργότερα µε την προσάρτηση της Θεσσαλίας και της Άρτας στο ελληνικό κράτος, ένα νέο αγροτικό ζήτηµα εµφανίζεται. Οι βάσιµες ελπίδες ότι οι µεγάλες καλλιέργειες δηµητριακών στις εύφορες Θεσσαλικές πεδιάδες θα έλυναν το πρόβληµα της αυτάρκειας στα σιτηρά διαψεύσθηκαν. Αντίθετα σηµειώθηκε µείωση στην παραγωγή που οφείλεται στη διατήρηση του θεσµού των τσιφλικιών και στη υποβάθµιση της θέσης των κολίγων. 13 Η αύξηση έκτασης και πληθυσµού του περιορισµένου ελληνικού κράτους είναι σηµαντική, σηµαντικότερη εντούτοις είναι η κοινωνική µεταβολή που συντελείται λόγω των συνθηκών γαιοκτησίας στις νέες επαρχίες. Τα νέα εδάφη είναι µοιρασµένα σε µεγάλες ιδιοκτησίες οι οποίες βάση των διεθνών συµφωνιών διατηρούνται και προστατεύονται κατά την προσάρτηση. Ανήκουν πλέον σε µια νέα τάξη µεγαλοϊδιοκτητών τσιφλικάδων η πλειοψηφία της οποίας υπάγεται στους κύκλους του παροικιακού κεφαλαίου από το οποίο το κράτος προσπαθεί να προσελκύσει παραγωγικές επενδύσεις στα πλαίσια αναδιοργάνωσης της χώρας. 14 Στην προσπάθεια να µη δυσαρεστήσει τους οµογενείς κεφαλαιούχους η κυβέρνηση εµµένει στη διατήρηση της υπάρχουσας κατάστασης ανεχόµενη το θεσµό των τσιφλικιών που τελικά αποτέλεσε τροχοπέδη στον επιδιωκόµενο εκσυγχρονισµό. Τα µέτρα της αντικατάστασης του φόρου της δεκάτης µε το φόρο των αροτριώντων κτηνών, η ίδρυση της τράπεζας Ηπειροθεσσαλίας και η κατάργηση του τελωνείου Θεσσαλίας ενίσχυσαν τους τσιφλικάδες εις βάρος των κολίγων ακτηµόνων. Η νέα φορολογία πλήττει τους καλλιεργητές και απαλλάσσει τους ιδιοκτήτες. Η τράπεζα δεν συµβάλει στον εκχρηµατισµό της τοπικής αγροτικής οικονοµίας αλλά ωφελεί τους πιο αξιόπιστους γαιοκτήµονες. Η κατάργηση τέλος του τελωνείου διευκολύνει τους κτηνοτρόφους των παραµεθόριων περιοχών στην εύρεση βοσκοτόπων. Πολλοί γαιοκτήµονες περιορίζουν τις καλλιεργούµενες εκτάσεις δηµητριακών προτιµώντας την πλέον προσοδοφόρα ενοικίαση τους ως βοσκοτόπια. Η ρύθµιση του ζητήµατος αυτού θα ξεκινήσει αργά, το 1907 µε την οριστική διευθέτηση της διανοµής της θεσσαλικής γης. 15 Η εµπορευµατοποίηση της αγροτικής παραγωγής µε την ειδίκευση σε δύο τρία προϊόντα καθορίζει την Ελλάδα και τη µετατρέπει σε χώρα που στηρίζει τις εξαγωγές της σε ένα µόνο προϊόν, ενώ τη δυτική και βόρεια Πελοπόννησο σε περιοχές µονοκαλλιέργειας. Βαθµιαία η καλλιέργεια της σταφίδας επεκτείνεται όλο και περισσότερο για να φτάσει στο τέλος του αιώνα να καταλαµβάνει το ένα τέταρτο της συνολικής καλλιεργήσιµης γης και να απασχολεί το ένα τρίτο του ενεργού πληθυσµού. 16 12 Ιστορία του Νέου Ελληνισµού, εκδ. Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα 2003, τόµος 5 ος, σελ. 72. 13 Στο ίδιο, σελ. 85. 14 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Εκδοτικής Αθηνών ΑΕ, Αθήνα 1977, τόµος Ι σελ. 12. 15 Ιστορία του Νέου Ελληνισµού, τόµος 5 ος, ό.π., σελ. 88. 16 ΙΕΕ, τόµος Ι, ό.π., σελ. 10.
6 Η αυξηµένη ζήτηση του προϊόντος από το εξωτερικό εξασφάλισε στην εθνική οικονοµία την απαιτούµενη ποσότητα ξένου συναλλάγµατος που του επέτρεπε την εισαγωγή σιτηρών και το περιορισµό του ελλείµµατος στο εµπορικό ισοζύγιο. Οδήγησε όµως σε µια κλασική κρίση υπερπαραγωγής την οποία δεν µπόρεσε να ξεπεράσει. Οι εξωτερικές συγκυρίες µετά το 1880 κατευθύνουν τη σταφιδική οικονοµία σε ένα στρόβιλο καταστροφής. Η ζήτηση για το προϊόν καταρρέει και την ακολουθεί η αλµατώδη πτώση των τιµών. Ωστόσο το σταφιδικό ζήτηµα έχει διπλό αντιφατικό αποτέλεσµα να αποτελέσει µεν συναλλαγµατική κρίση στερώντας το κύριο εξαγώγιµο προϊόν αλλά και να κλονίσει τον άξονα της έως τότε αγροτικής εµπορικής δοµής της χώρας, ανοίγοντας το δρόµο για τη βιοµηχανικά αναδίπλωση. 17 Σηµαντική κυβερνητική προτεραιότητα, και ίσως ο τοµέας που η κρατική πολιτική στέφθηκε µε τη µεγαλύτερη επιτυχία, ήταν τα δηµόσια έργα και η ανάπτυξη της συγκοινωνίας. Η κυβερνητική σταθερότητα της τριετίας 1882-1885, η ακαταπόνητη δραστηριότητα και επιµονή του πρωθυπουργού Τρικούπη και η διάθεση τεράστιων για την εποχή εκείνη κεφαλαίων πέτυχαν αυτό που και οι προηγούµενες διοικήσεις επιθυµούσαν, σχεδίαζαν αλλά δεν επιτύγχαναν. Η κατασκευή δοµηµένου εσωτερικού οδικού δικτύου, απαραίτητη προϋπόθεση για την οµαδοποίηση της αγοράς, την ανάπτυξη του εµπορίου και των παραγωγικών δυνάµεων, επιτεύχθηκε µε τη δηµιουργία δρόµων συνολικού µήκους άνω των 4000 χιλιοµέτρων. Ταυτόχρονα αναπτύχθηκε µε γοργό ρυθµό το σιδηροδροµικό δίκτυο το οποίο θεµελιώθηκε το 1882 και ολοκληρώθηκε µε την κατασκευή άνω των 1300 χιλιοµέτρων και την κάλυψη ολόκληρης της παλαιάς Ελλάδας. Αυξηθήκαν επίσης οι κατασκευές λιµενικών έργων, φάρων και γεφυρών, ενώ αναδιοργανώνεται η τηλεγραφική και ταχυδροµική υπηρεσία. Τέλος αρχίζει η αποξήρανση της λίµνης Κωπαΐδας και η διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου που εγκαινιάσθηκε το 1893. 18 Ο πολλαπλασιασµός των έργων τεχνικής και οικονοµικής υποδοµής εντάσσονται στο µέληµα της κυβέρνησης να αναπτύξει τις παραγωγικές δυνάµεις της χώρας. Για την επίτευξη αυτού του θεµελιώδους στόχου αποβλέπει κατά κύριο λόγο στον ελληνισµό της διασποράς. Η διεθνής ύφεση και η συνακόλουθη άνοδος των εθνικισµών στη Βαλκανική και στην ανατολική Μεσόγειο, οδήγησε σε κρίση και εξασθένιση τον παροικιακό ελληνισµό, ο οποίος βλέπει την ένταξη του στον εθνικό χώρο ως ενδεδειγµένη λύση. Για πρώτη φορά στην ιστορία του το ελληνικό κράτος, παρουσιάζει ένα θετικό ισοζύγιο στις µετακινήσεις κεφαλαίων και κεφαλαιούχων. Μετά την αρχική φάση της ένταξης των πρώην παροίκων που χαρακτηρίζει η πρακτική της εθνικής ευεργεσίας, ακολουθεί η εισροή κεφαλαίων που πήρε όµως το δρόµο των µη παραγωγικών επενδύσεων. Προσπαθώντας να εξασφαλίσουν το εύκολο κέρδος στρέφονται στην αγορά αστικής και αγροτικής γης, κερδοσκοπώντας πάνω σε αυτή, δανειοδοτούν το κράτος µε βαρύτατους όρους και εξαιρετικές εγγυήσεις, κερδοσκοπούν στο νεοϊδρυθέν χρηµατιστήριο και επενδύουν µέσω συνεταιρισµού µε αλλοδαπά κεφάλαια, σε ελληνικά χρεόγραφα δανείων από το εξωτερικό. 19 Η ενεργοποίηση της αγοράς γης µε τη διανοµή των εθνικών γαιών, η επέκταση των εµπορευµατικών καλλιεργειών, η αύξηση του αστικού πληθυσµού, η διεύρυνση της εγχώριας αγοράς, η συσσώρευση κεφαλαίων στο εµπόριο και στη ναυτιλία και ο δραστικός περιορισµός της ληστείας υπήρξαν ασφαλώς ευνοϊκές συνθήκες για την εµφάνιση της βιοµηχανίας. Όλοι αυτοί οι παράγοντες και τα επακόλουθά τους διαµορφώνουν πια το κατάλληλο κλίµα για επιχειρήσεις στο χώρο της βιοµηχανίας και 17 Στο ίδιο, σελ. 67. 18 Στο ίδιο, σελ. 51-52. 19 Στο ίδιο, σελ. 61-62.
7 των αστικών επιχειρήσεων γενικότερα, όπως τράπεζες εταιρείες και χρηµατιστήριο. Οι πρώτες βιοµηχανικές επιχειρήσεις, έργο κυρίως ντόπιων επενδυτών, αφού τα κεφάλαια των οµογενών έχουν συµπληρωµατικό µόνο ρόλο, απευθύνονται κυρίως στην εγχώρια αγορά και αντιµετωπίζουν προβλήµατα στενότητας εργατικού δυναµικού. 20 Μέσα στο πλαίσιο της διεθνούς ύφεσης η νεοσύστατη ελληνική βιοµηχανία δυσκολεύεται να εδραιώσει τη θέση της. Η µείωση των ρυθµών αύξησης του διεθνούς εµπορίου και ο οξύς ανταγωνισµός, ανέστειλαν τις εξαγωγές βιοµηχανικών προϊόντων και ανέκοψαν τους αναπτυξιακούς ρυθµούς σε ορισµένες βιοµηχανίες όπως νηµατουργία και βυρσοδεψία. Παρά τη δηµοσιονοµική πολιτική του προστατευτισµού και της συνεχής υποτίµησης του εθνικού νοµίσµατος, η πρώτη κρίση νέου τύπου στην Ελλάδα πλήττει τη βιοµηχανία µε αναστολή εργασιών, χρηµατιστηριακό πανικό και πτωχεύσεις επιχειρήσεων. 21 Η βιοµηχανία ανακάµπτει µερικά χρόνια αργότερα µε τη δεύτερη εκβιοµηχάνιση η οποία σηµείωσε την πιο θεαµατική της άνοδο προς το τέλος του 19 ου αιώνα. Ιδρύονται νέα εργοστάσια, αναπτύσσεται ο µεταλλευτικός τοµέας και εµφανίζονται νέοι κλάδοι όπως ο ηλεκτρισµός. Από την απαρχή του 20 ου αιώνα συγκροτούνται µεγάλα εργοστάσια οικοδοµικών υλικών, ζυθοποιίας, χαρτιού και χηµικών προϊόντων. Βαθµιαία η δοµή της βιοµηχανίας διχαζόταν άνισα ανάµεσα στις µικρές και παραδοσιακές µονάδες και στις προηγµένες µεγάλες βιοµηχανίες. Η δεύτερη εκβιοµηχάνιση στηρίχθηκε κατά κύριο λόγο στην υπερπροσφορά εργασίας λόγω της αγροτικής εξόδου και στη φθηνή εργασία. Το χαµηλό όµως επίπεδο των ηµεροµισθίων τροφοδοτεί το φαινόµενο της µετανάστευσης µε αποτέλεσµα τη χαµηλή παραγωγικότητα της ελληνικής βιοµηχανίας. 22 Η ναυτιλία τέλος είναι ένας ακόµα τοµέας στον οποίο παρατηρούνται σηµαντικές αλλαγές. Το πέρασµα από την ιστιοφόρα ναυτιλία στην ατµοπλοΐα σηµατοδοτεί την εποχή και οδηγεί τους Έλληνες εφοπλιστές που ζουν έξω από την επικράτεια, στην αγορά ατµόπλοιων, συµπαρασύροντας σταδιακά στη συνολική αντικατάσταση του στόλου. Η µετάβαση αυτή πραγµατοποιήθηκε ταυτόχρονα µε το διεθνή στόλο από τις αρχές της δεκαετίας του 1880 και συνεχίσθηκε στις αρχές του 20 ου αιώνα έως τις παραµονές του πρώτου παγκοσµίου πολέµου. Οι νέες εξελίξεις από την τεράστια αύξηση του διεθνούς εµπορίου και την ανάπτυξη της ναυτιλίας επέβαλαν την εξειδίκευση προς τον εφοπλισµό σε αντίποδα του έως τότε κυρίαρχου µοντέλου πλοίαρχου-ιδιοκτήτη. 23 Στη διάρκεια λοιπόν του 19 ου αιώνα ο µετασχηµατισµός του ελληνικού οικονοµικού συστήµατος δεν κατευθύνεται προς ένα βιοµηχανικό καπιταλισµό δυτικού τρόπου. Υπάρχει βέβαια ένας οικονοµικός και κοινωνικός µετασχηµατισµός µε πολύ έντονα χαρακτηριστικά. Η οικονοµία παρά τα δοµικά της προβλήµατα, ανασυγκροτείται και παρουσιάζει µεταλλαγές όπως την επέκταση του εµπορίου, εξάπλωση εµπορικών και χρηµατιστικών δικτύων, γιγάντωση του δηµοσίου, έντονη αστικοποίηση, πολλαπλασιασµό των βιοτεχνιών και εµφάνιση των πρώτων πραγµατικών βιοµηχανιών. Παρά τον έστω και καθυστερηµένο εκχρηµατισµό της οικονοµίας και την εντονότατη παρουσία καπιταλιστικών σχέσεων, δεν δηµιουργείται η κυριαρχία του βιοµηχανικού καπιταλισµού στο σύνολο του κοινωνικού και οικονοµικού συστήµατος, ώστε να εξασφαλισθεί ένας συνολικότερος ποιοτικός µετασχηµατισµός. Αυτό τελικά έχει καίριες επιπτώσεις στον τρόπο ενσωµάτωσης της χώρας στο παγκόσµιο οικονοµικό σύστηµα µε τη νεοελληνική οικονοµία να στερείται διεθνών ανταγωνιστικών δυνατοτήτων. 24 20 Χριστίνα Αγριαντώνη, ό.π., σελ.158-159. 21 Στο ίδιο, σελ.169. 22 Στο ίδιο, σελ. 173-175. 23 Ιστορία του Νέου Ελληνισµού, τόµος 5 ος, ό.π., σελ. 92, 96, 98 & 105.. 24 ερτιλής Γιώργος, ό.π., σελ. 39.
8 Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α ερτιλής Γιώργος, Ελληνική οικονοµία (1830-1910) και βιοµηχανική επανάσταση, εκδ. Σακκουλά, Αθήνα 1984. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόµος ΙΓ, εκδ. Εκδοτικής Αθηνών ΑΕ, Αθήνα 1975. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόµος Ι, εκδ. Εκδοτικής Αθηνών ΑΕ, Αθήνα 1975. Ιστορία του Νέου Ελληνισµού, τόµος 4 ος, εκδ. Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα 2003. Ιστορία του Νέου Ελληνισµού, τόµος 5 ος, εκδ. Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα 2003. Κρεµµυδάς Βασίλης, Εισαγωγή στη Νεοελληνική Οικονοµική Ιστορία (18 ος -20 ος αιώνας), εκδ. Τυπωθήτω Γιώργος αρδανός, Αθήνα 2002.