ΤΟ ΣΚΑΝ ΙΝΑΒΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ

ΜΑΙΡΗ ΧΙΛΣΟΝ ΤΟ ΣΚΑΝ ΙΝΑΒΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ αποτελεσµατικότητα και αλληλεγγύη, συναίνεση και θεσµικός πειραµατισµός µετάφραση Νίκος Κουµπιάς ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚ ΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ Ιδρυτική δωρεά Παγκρητικής Ενώσεως Αµερικής 2013

ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EK OΣEIΣ KPHTHΣ Ίδρυµα Tεχνολογίας και Έρευνας Ηράκλειο Kρήτης: T.Θ. 1385, 711 10 Tηλ. 2810 391097, Fax: 2810 391085 Αθήνα: Κλεισόβης 3, 106 77 Tηλ. 210 3849020, Fax: 210 3301583 info@cup.gr www.cup.gr ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ / 3 υπεύθυνοι σειράς Θ. Σαµαρτζής - Ν. Κουµπιάς Τίτλος πρωτοτύπου The Nordic Model: Scandinavia Since 1945 2008 Mary Hilson 2012 για την ελληνική γλώσσα ΠΑ ΝΕ ΠΙ ΣΤΗ ΜΙΑ ΚΕΣ ΕΚ ΟΣΕΙΣ ΚΡΗ ΤΗΣ µετάφραση Νίκος Κουµπιάς επιµέλεια Θάνος Σαµαρτζής εκτύπωση ΦΩΤΟΛΙΟ & ΤΥΠΙΚΟΝ βιβλιοδεσία Θ. ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ - Π. ΡΟ ΟΠΟΥΛΟΣ σχεδιασµός εξωφύλλου Ιφιγένεια Βασιλείου α έκδοση ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2012 α ανατύπωση ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2013 ISBN 978-960-524-387-6

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ................ 11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΝΟΗΜΑ ΤΗΣ ΣΚΑΝΔΙΝΑΒΙΑΣ...... 17 Η Σκανδιναβία ως «ιστορική περιοχή»............. 22 Μια ιδιαίτερη σκανδιναβική πορεία;.............. 26 Πανσκανδιναβισμός και σκανδιναβική ενότητα........ 29 Η ανάδυση της έννοιας του σκανδιναβικού μοντέλου.... 33 Η σκανδιναβική πολιτισμική ιδιαιτερότητα.......... 36 Το σκανδιναβικό μοντέλο στις κοινωνικές επιστήμες... 41 Διάρθρωση του βιβλίου....................... 43 1. ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΕΣ ΤΗΣ ΣΥΝΑΙΝΕΣΗΣ; ΤΟ ΣΚΑΝΔΙΝΑΒΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ.......... 47 Ιστορικές διαφορές ανάμεσα στα σκανδιναβικά πολιτικά συστήματα............. 51 Η σκανδιναβική πολιτική μετά το 1945............. 72 Συναίνεση και αντιπαράθεση: Αλλαγές στο κομματικό σύστημα μετά το 1970....... 91 Συμπέρασμα: Υπάρχει ένα σκανδιναβικό πολιτικό μοντέλο; 103

8 ΤΟ ΣΚΑΝΔΙΝΑΒΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ 2. ΟΙ ΣΚΑΝΔΙΝΑΒΙΚΕΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΕΣ............. 109 Προσαρμογή και ανασυγκρότηση μετά τον πόλεμο...... 116 Η χρυσή εποχή; 1950-1970..................... 127 Οι σκανδιναβικές οικονομίες μετά το 1970.......... 149 Συμπέρασμα............................... 167 3. ΤΟ ΣΚΑΝΔΙΝΑΒΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΟΝΟΙΑΣ.. 173 Τυπολογίες συστημάτων κοινωνικής πρόνοιας........ 176 Ιστορική εξέλιξη του κοινωνικού κράτους.......... 182 Υπάρχει ένα σκανδιναβικό μοντέλο κοινωνικής πρόνοιας; 198 Αμφισβήτηση και αναμόρφωση: Το σκανδιναβικό κράτος πρόνοιας μετά τη δεκαετία του 60......... 211 Συμπέρασμα............................... 224 4. ΜΕΤΑΞΥ ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΚΑΙ ΔΥΣΗΣ; ΟΙ ΣΚΑΝΔΙΝΑΒΙΚΕΣ ΧΩΡΕΣ ΣΤΟ ΠΕΔΙΟ ΤΩΝ ΔΙΕΘΝΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ............ 229 Η κληρονομία του Β Παγκόσμιου Πολέμου.......... 233 Η Σκανδιναβία στον Ψυχρό Πόλεμο................ 240 Σκανδιναβική ισορροπία και διεθνής ρόλος.......... 253 Η διασκανδιναβική συνεργασία.................. 257 Η Σκανδιναβία μετά τον Ψυχρό Πόλεμο: Καθ οδόν προς την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση......... 264 Συμπέρασμα............................... 284 5. Η ΣΚΑΝΔΙΝΑΒΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ: ΙΣΟΤΗΤΑ, ΕΘΝΟΤΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΠΟΛΥΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΤΗΤΑ 289 Ιστορικές μειονότητες στη Σκανδιναβία............ 292 Η μετανάστευση μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο....... 304 Η αντίδραση στη μαζική μετανάστευση............. 314 Συμπέρασμα............................... 341

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 9 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ΥΠΑΡΧΕΙ ΜΕΛΛΟΝ ΓΙΑ ΤΗ ΣΚΑΝΔΙΝΑΒΙΑ;.... 345 ΠΙΝΑΚΕΣ.................................. 367 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ................................ 373 ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ........................ 413 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ............................... 421 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ................................. 423

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚ ΟΣΗ Το βιβλίο αυτό ολοκληρώθηκε στα τέλη του 2007. Στο μεταξύ, ο κόσμος άλλαξε ραγδαία. Όλες οι σκανδιναβικές χώρες επηρεάστηκαν από την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2007-8 και την οικονομική ύφεση που ακολούθησε. Οι άμεσες συνέπειες του κραχ ήταν σοβαρότερες στην Ισλανδία, η οποία το φθινόπωρο του 2008 γνώρισε την ολοκληρωτική κατάρρευση του τραπεζικού της συστήματος, με βαρύτατες επιπτώσεις στο σύνολο της οικονομίας της. Η κατάρρευση είχε και σημαντικότατες πολιτικές συν έπειες. Δεν έχω εδώ τον χώρο για να υπεισέλθω στα αίτια τ ου ισλανδικού κραχ, αλλά σύμφωνα με μια εκτίμηση «η κρίση δεν οφειλόταν μόνον σε σοβαρά σφάλματα σε επίπεδο οικονομικής πολιτικής ( ) αλλά και σε ανεπαρκείς κυβερνητικούς χειρισμούς, καθώς και σ ένα έλλειμμα πολιτικής λογοδοσίας». 1 Το 2009, μετά από εβδομάδες διαμαρτυριών, η κυβέρνηση τελικά έπεσε, για

12 ΤΟ ΣΚΑΝ ΙΝΑΒΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ να αντικατασταθεί από έναν νέο αριστερό συνασπισμό. Η νέα κυβέρνηση ξεκίνησε μια διαδικασία για τη διαμόρφωση ενός νέου εθνικού συντάγματος με τη συμμετοχή των πολιτών το 2011 παρουσιάστηκε ένα πρώτο σχέδιο. 2 Στις σκανδιναβικές χώρες, με εξαίρεση τη Νορβηγία, η ύφεση αρχικά ήταν βαρύτερη από τον μέσο όρο του ΟΟΣΑ. 3 Ωστόσο, η επακόλουθη ανάκαμψη ήταν κι αυτή ταχύτερη, ενώ η περιοχή κατάφερε σε μεγάλο βαθμό να αποφύγει τις κρίσεις δημοσίου χρέους που παρατηρήθηκαν αλλού στην Ευρώπη. 4 Ίσως γι αυτό τον λόγο, το διεθνές ενδιαφέρον για την περιοχή δεν δείχνει να μειώ θηκε μετά το 2008. Αντί θετα, το ενδιαφέρον για τη Σκανδιναβία ως περι οχή μάλλον ενισχύθηκε. Κατά τον ίδιο τρόπο που η Μεγάλη Κρίση του 30 δημιούργησε ένα κύμα ενθουσιασμού για τη «μέση οδό» που ακολουθούσαν οι μικρές χώρες της βόρειας Ευρώπης, έτσι και στη σημερινή κρίση ο ευρωπαϊκός Βορράς τραβάει την προσοχή των πολιτικών από άλλα μέρη της Ευρώπης, και όχι μόνον. Επιπλέον, το ενδιαφέρον δεν περιορίζεται στον χώρο της Αριστεράς: τον Ιανουάριο του 2011, ο συντηρητικός πρωθυπουργός της Μεγάλης Βρετανίας, David Cameron, συγκάλεσε μια σύνοδο στο Λονδίνο με τους πρωθυπουργούς όλων των σκανδιναβικών κρατών και των χωρών της Βαλτικής, ενώ οι υπουργοί του αναφέρθηκαν εγκωμιαστικά στο παράδειγμα της Σκανδιναβίας σε πολλά και διαφορετικά πεδία εφαρμοσμένης πολιτικής. 5

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ 13 Ταυτόχρονα, στο εσωτερικό της Σκανδιναβίας παρουσιάζονται ενδείξεις για ένα νέο κύμα ενθουσιασμού υπέρ της «σκανδιναβικής ιδέας». Το 2010, το Σκανδιναβικό Συμβούλιο δημοσίευσε ένα μικρό βιβλίο του σουηδού ιστορικού Gunnar Wetterberg, το οποίο πρότεινε μια ενιαία σκανδιναβική συνομοσπονδία. 6 Λίγοι θα υποστήριζαν πως υπάρχουν αξιόλογες πιθανότητες να υλοποιηθεί το συγκεκριμένο σχέδιο σε σύντομο χρονικό διάστημα. Παρ όλα αυτά, έδωσε το έναυσμα για να αναπτυχθεί ένας σοβαρός δημόσιος διάλογος. 7 Επίσης, διατυπώθηκαν και πιο συγκεκριμένες προτάσεις για την ενίσχυση της διασκανδιναβικής συνεργασίας σε επίπεδο πολιτικής ασφαλείας. 8 Στα τέλη του 2011, δημοσιεύτηκε ένα φυλλάδιο με θέμα τον «Σκανδιναβικό Δρόμο» για το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ στο Νταβός, με τη στήριξη του Σκανδιναβικού Συμβουλίου των Υπουργών. Ένας από τους συντάκτες του, ο σουηδός οικονομολόγος Klas Eklund, υποστήριξε ότι αυτό που είχε να προσφέρει η περιοχή στον υπόλοιπο κόσμο δεν ήταν τόσο ένα «σκανδιναβικό μοντέλο» όσο μια κοινή «σκανδιναβική εμπειρία» επιτυχούς διαχείρισης κρίσεων και αποτελεσματικής αναδιάρθρωσης της οικονομίας κατά τις δεκαετίες του 80 και του 90. Η κοινή αυτή εμπειρία συνδυάζεται με ένα μοντέλο κοινωνικής πρόνοιας που, σύμφωνα με τους Lars Trägårdh και Henrik Berggren, επιτρέπει την οικονομική ευελιξία και τη λειτουργία μιας ελεύθερης αγοράς, διατηρώντας συγχρόνως υψηλά επίπεδα κοινωνικής συνοχής. 9 Το μεγαλύτερο μέρος του

14 ΤΟ ΣΚΑΝΔΙΝΑΒΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ διεθνούς ενδιαφέροντος επικεντρώθηκε σε πολιτικές που προάγουν την αυτονομία του ατόμου ιδίως στο πεδίο της εκπαίδευσης ή της ισότητας των φύλων. Εντούτοις, η κοινωνική συνοχή απειλείται. Η εκλογική επιτυχία του λαϊκίστικου δεξιού κόμματος των Αληθινών Φινλανδών το 2011 και η κτηνωδία του Anders Behring Breivik στο Όσλο την ίδια χρονιά δείχνουν ότι η Σκανδιναβία βρίσκεται σήμερα αντιμέτωπη με τα ίδια προβλήματα που ταλανίζουν την υπόλοιπη Ευρώπη. Μαίρη Χίλσον Έξετερ, Μάιος 2012

Ίσως να ρωτήσετε γιατί θέλησα να προχωρήσω πιο βόρεια. Γιατί, άραγε; Όχι μόνον επειδή η ύπαιθρος, απ όσες πληροφορίες μπόρεσα να μαζέψω, είναι τόσο ρομαντική, γεμάτη δάση και λίμνες, και μ αέρα πεντακάθαρο, αλλά και γιατί άκουσα πολλά για την ευφυΐα των κατοίκων της, που είναι εύποροι αγρότες, χωρίς ίχνος πονηριάς να μολύνει την απλότητά τους, κάτι που αποτέλεσε πολύ δυσάρεστη έκπληξη για μένα όταν συναναστράφηκα τους κατοίκους των ακτών. Οι ιστορίες που μου διηγήθηκαν γι αυτούς μου έφεραν στον νου τους μύθους της χρυσής εποχής: ανεξάρτητο πνεύμα μαζί με αρετή πλούτος χωρίς φαυλότητα πνευματική καλλιέργεια δίχως εξαχρείωση της καρδιάς. Η «νύμφη του βουνού», με μια ελευθερία πάντα γελαστή. Mary Wollstonecraft, Letters Written during a Short Residence in Sweden, Norway and Denmark, επιμ. Richard Holmes (Λονδίνο 1987, 1 1796), σελ. 148-9. Βάση για μια ενιαία προσέγγιση της ιστορίας της Σκανδιναβίας είναι η ιδιαίτερη φύση της ιστορίας αυτής και οι φυσικοί δεσμοί μεταξύ των σκανδιναβικών χωρών και των λαών τους. Πέρα όμως από τούτη την κοινή ιστορία και την επίδραση που αυτή ασκεί πάνω στα άτομα, θα μπορούσε κάποιος να επικαλεστεί και τα αμοιβαία αισθήματα συμπάθειας που υφίστανται μεταξύ των σκανδιναβικών λαών. Ωστόσο, κάτι τέτοιο θα ήταν περιττό το ιστορικό συμφέρον αρκεί. Κι ευτυχώς που είναι έτσι, διότι μετά και την πικρή πείρα που αποκτήσαμε στις μέρες μας φαίνεται ότι, όπως στο παρελθόν το μοχθηρό πνεύμα της

16 ΤΟ ΣΚΑΝΔΙΝΑΒΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ διχόνοιας, έτσι σήμερα ο ψυχρός εγωι σμός και το στενόκαρδο, μυωπικό και ειδεχθές πνεύμα της υστεροβουλίας θα αποδειχθούν η κατάρα της «σκανδιναβικής ιδέας», κατάρα που θα την τσακίζει όποτε πάει να σηκωθεί. C. F. Allen, De tre nordiske Rigers Historie under Hans Christiern den Anden, Frederik den Første, Gustav Vasa, Grevefeiden, 1497-1536 (Κοπεγχάγη 1864) μεταφρασμένο απόσπασμα στο Uffe Østergård, The Geopolitics of Nordic Identity: From Composite States to Nation-States, στο The Cultural Construction of Norden, επιμ. Øystein Sørensen & Bo Stråth (Όσλο 1997), σελ. 25-71: 40. Ομοιογενείς λαοί, δίχως φυλετικές αντιθέσεις, οι Σουηδοί και οι Νορβηγοί έχουν βαθιές ρίζες σ έναν αρχαϊκό πολιτισμό. Μέσα σ αυτό το περιβάλλον, τα διάφορα κοινωνικά και οικονομικά μορφώματα εξελίχτηκαν σταδιακά, με πολύ λιγότερες συγκρούσεις απ ό,τι στα άλλα μέρη του κόσμου. Αυτή είναι και η ουσία της σουηδικής περίπτωσης: οι δυνάμεις της εξέλιξης είχαν την ευκαιρία να εκφραστούν. Κι εκφράστηκαν μέσα από μια διαδικασία συμβιβασμού και προσαρμογής. Το γιατί συνέβη αυτό ίσως εν μέρει να εξηγείται από την ιδιοσυγκρασία των κατοίκων, την ιστορία ή την παράδοση. Η Σουηδία δεν ήταν ποτέ μια Ουτοπία. Ο επιδιωκόμενος στόχος δεν ήταν ποτέ η «τελειότητα» ως θεωρητικό κατασκεύασμα. Οι Σουηδοί είναι υπερβολικά ρεαλιστές για κάτι τέτοιο, και υπερβολικά πρακτικοί. Marquis Childs, Sweden: The Middle Way (Νέα Υόρκη 1948, 1 1936), σελ. vii, ix.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΝΟΗΜΑ ΤΗΣ ΣΚΑΝΔΙΝΑΒΙΑΣ Η Σκανδιναβία, μια σχετικά μικρή και αραιοκατοικημένη περιοχή στην περιφέρεια της Ευρώπης, έχει προσελκύσει ένα ενδιαφέρον ολότελα δυσανάλογο προς το μέγεθός της. Όπως φαίνεται και από τα τρία χωρία που παραθέτουμε πιο πάνω, οι άνθρωποι τη φέρνουν στον νου τους με διάφορους τρόπους: μένουν έκθαμβοι μπροστά στη στιλπνότητα των βόρειων τοπίων της, με τις λίμνες και τα δάση τους θαυμάζουν τους ισχυρούς ιστορικούς δεσμούς που συ ν- δέουν μεταξύ τους τους λαούς της ήδη από την εποχή των Βίκινγκ τονίζουν την επιτυχία (καμιά φορά, όμως, και την αποτυχία) του σκανδιναβικού πειράματος στο πεδίο της κοινωνικής πολιτικής, το οποίο σημάδεψε τον 20ό αιώνα. Ωστόσο, είναι πολύ πιο δύσκολο να προσδιορίσουμε τι ακριβώς εννοείται κάθε φορά με τον όρο «Σκανδιναβία». Η ονομασία αυτή εμφανίζεται για πρώτη φορά στη Φυσική Ιστορία του Πλινίου, όπου χρησιμοποιείται απλώς

18 ΤΟ ΣΚΑΝΔΙΝΑΒΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ για την περιοχή που σήμερα αντιστοιχεί στη μικρή σουηδική επαρχία Skåne (Scania). 1 Ήδη τον 18ο αιώνα, όμως, η «Σκανδιναβία» παρέπεμπε σε κάτι πολύ ευρύτερο. Στην Εγκυκλοπαίδεια του Ντιντερό, το 1765, η Σκανδιναβία περι γράφεται ως «μια μεγάλη ευρωπαϊκή χερσόνησος, που οι αρχαίοι πίστευαν πως είναι νησί, και η οποία σήμερα περι λαμβάνει τη Δανία, τη Σουηδία, τη Νορβηγία, τη Λαπωνία και τη Φινλανδία». 2 Με τον ορισμό αυτό η «Σκανδιναβία» διαφοροποιούνταν από τον υπόλοιπο «Βορρά», στον οποίο περιλαμβάνονταν επίσης οι σλαβικές χώρες της Ρωσίας και της Πολωνίας. Το 1809, όταν το βασίλειο της Σουηδίας ηττήθηκε από τη Ρωσία, η Φινλανδία μετατράπηκε σε μεγάλο δουκάτο της Ρωσικής Αυτοκρατορίας και, προσωρινά, αποκόπηκε από την υπόλοιπη Σκανδιναβία. Στη συνέχεια, ο όρος «Σκανδιναβία» απέκτησε νέο περιεχόμενο, εν μέρει χάρη στη φιλολογική έρευνα η οποία ανίχνευσε τις ρίζες όλων των σκανδιναβικών λαών στην κοινή παλαιοσκανδιναβική γλώσσα και λογοτεχνία των Βίκινγκ. Για ένα σύντομο χρονικό διάστημα, στα μέσα του 19ου αιώνα, η Σκανδιναβία συνδέθηκε και με μεγαλόπνοες πολιτικές φιλοδοξίες που είχαν ως στόχο την ενοποίηση των τριών σκανδιναβικών χωρών Δανίας, Σουηδίας και Νορβηγίας υπό το ίδιο στέμμα. Το τέλος του Α Παγκόσμιου Πολέμου βρήκε τα όνειρα για μια ευρύτερη ενοποίηση της Σκανδιναβίας να έχουν παρα χωρήσει τη θέση τους στον πολύ πιο μετριοπαθή στόχο της διακρατικής συνεργασίας. Στη διάρκεια του

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 19 μεσο πολέμου, ο όρος «Σκανδιναβία» άρχισε να αντικαθίσταται από τον εναλλακτικό όρο «Βορράς» (Norden), αφ ενός διότι ο πρώτος είχε συνδεθεί με φιλόδοξες, πλην όμως ατελέσφορες, πολιτικές στοχοθεσίες και αφ ετέρου επειδή κάτι τέτοιο θα διευκόλυνε την επανένταξη στη σκανδιναβική «οικογένεια» της νέας, ανεξάρτητης Φινλανδίας, η οποία είχε εντελώς διαφορετικές γλωσσικές ρίζες. Σε ένα συνέδριο που διοργανώθηκε στην Κοπεγχάγη το 1939, το επίθετο «βόρειος» (nordisk) χρησιμοποιή θηκε συστηματικά από τους πολιτικούς ηγέτες και των πέντε χωρών που συμμετείχαν, σε μια επίδειξη συλλογικής ενότητας μπροστά στον πόλεμο που είχε μόλις ξεσπάσει. 3 Η εγκαθίδρυση βόρειων υπερεθνικών θεσμών, μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο, με κυριότερο το Συμβούλιο του Βορρά [=Σκανδιναβικό Συμβούλιο], συνέβαλε στην καθιέ ρωση της συγκεκριμένης ονομασίας για την περι οχή, η οποία θεωρήθηκε ότι περιλαμβάνει 5 κυρίαρχα κράτη (Δανία, Ισλανδία, Νορβηγία, Σουηδία, Φινλανδία) και 3 αυτό νομες νησιωτικές περιοχές (Γροιλανδία, Φερόες Νήσοι, Ώλαντ). Παρ όλα αυτά, ο όρος «Σκανδιναβία» εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ευρύτατα μέχρι σήμερα. Για μερικούς έχει αμιγώς τοπογραφικό χαρακτήρα, αφορώντας ουσιαστικά τη μεγάλη χερσόνησο όπου βρίσκονται η σημερινή Νορβηγία και Σουηδία. Πολλοί θα προσέθεταν σ αυτό τον πολύ στενό ορισμό και τη Δανία, λόγω των στενών γλωσσικών, πολιτισμικών και ιστορικών δεσμών ανάμεσα στις τρεις αυτές χώρες. Άλλωστε, η δανική, η νορβηγική και η

20 ΤΟ ΣΚΑΝΔΙΝΑΒΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ σουηδική γλώσσα είναι αμοιβαία κατανοητές, τουλάχιστον στη γραπτή τους μορφή. 4 Σε ορισμένα πλαίσια, και σε κάθε περί πτωση στα τμήματα των ευρωπαϊκών και αμερικανικών πανεπιστημίων που διδάσκουν τις σκανδιναβικές γλώσσες, θεωρείται απόλυτα ευνόητο να συμπεριληφθεί με φιλο λογικά κριτήρια και η Ισλανδία, αν και κάτι τέτοιο συνεπάγεται την «απομόνωση» της Φινλανδίας σε κάποιο τμήμα φιννο-ουγγρικών γλωσσών. * Αλλού, και οπωσδήποτε στον αγγλόφωνο κόσμο, ο όρος «Σκανδιναβία» χρησιμοποιείται ως συνώνυμος του «Βορρά», υποδηλώνοντας και τις πέντε χώρες, αν και η χρήση του στο εσωτερικό των ίδιων των χωρών είναι πολύ λιγότερο διαδεδομένη. Στο βιβλίο αυτό, οι δύο όροι «Σκανδιναβία» και «Βορράς» θεω ρούνται απολύτως ταυτόσημοι. Σήμερα, ο όρος «Σκανδιναβία» αναφέρεται σε κάτι πολύ ευρύτερο από το απλό άθροισμα των επιμέρους χωρών και περιοχών, καθώς έχει συνδεθεί άρρηκτα με μια σειρά από θετικά και αρνητικά στερεότυπα, που έχουν αποκτήσει σχεδόν μυθικό χαρακτήρα: σοσιαλιστική ουτοπία με σάρκα και οστά αλλά και εφιάλτης κρατικού παρεμβατισμού, παράδεισος σεξουαλικής ανεκτικότητας αλλά και κόλαση αποπνικτικής κοινωνικής ομοιοτροπίας, εξαιρετικά υψηλά βιοτικά επίπεδα αλλά και εξαιρετικά * Ωστόσο, μεταξύ της φινλανδικής και της σουηδικής γλώσσας υπάρχουν ομοιότητες σημασιολογικού και λεξικολογικού χαρακτήρα, αποτέλεσμα 6 αιώνων κοινής ιστορικής πορείας. Βλ. Max Engman, Är Finland ett nordiskt land?, Den jyske Historiker, 69-70 (1994), σελ. 62-78.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 21 υψηλά ποσοστά αυτοκτονιών. Στα τέλη του 20ού αιώνα, στη Βρετανία τουλάχιστον, η Σκανδιναβία είχε γίνει συνώνυμη του «προχωρημένου στυλ», κάτι που συμβόλιζαν η μεγάλη διάδοση και δημοτικότητα μιας σειράς καλοσχεδιασμένων καταναλωτικών προϊόντων. Την ίδια στιγμή, στη λαϊκή φαντασία η Σκανδιναβία δεν έπαψε να είναι μια περιοχή ψυχρή, απόμακρη και παράλογα ακριβή. Το βιβλίο αυτό επιχειρεί να εξετάσει το νόημα του όρου «Σκανδιναβία», ιδίως όταν γίνεται λόγος για το αποκαλούμενο «σκανδιναβικό μοντέλο» από το 1945 και μετά. Ποια ήταν τα κύρια γνωρίσματα του εν λόγω μοντέλου και πώς εξελίχθηκαν την τελευταία πεντηκονταετία; Υπάρχει κάτι χαρακτηριστικά «σκανδιναβικό» στη νεότερη ιστορία της Δανίας, της Ισλανδίας, της Νορβηγίας, της Σουηδίας και της Φινλανδίας, και έχει άραγε νόημα να προσεγγίζουμε με αυτό τον τρόπο την ιστορία των συγκεκριμένων χωρών; Έδωσα έμφαση στην αντιμετώπιση της Σκανδιναβίας σαν μια ενιαία «ιστορική περιοχή» (Geschichtsregion) στις περιπτώσεις εκείνες όπου η χρήση ενός ενοποιητικού πλαισίου βοηθά να έλθουν στο φως ομοιότητες και διαφορές που υπερβαίνουν τα σύνορα των επιμέρους χωρών. Στο τέλος αυτής της εισαγωγής θα παρουσιάσω σε αδρές γραμμές τις διάφορες πτυχές του σκανδιναβικού μοντέλου πρώτα, όμως, είναι ανάγκη να εξετάσουμε συνοπτικά τι εννοούμε όταν μιλάμε για ιστορική περιοχή.

22 ΤΟ ΣΚΑΝΔΙΝΑΒΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ Η ΣΚΑΝΔΙΝΑΒΙΑ ΩΣ «ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΧΗ» Απόπειρες προσέγγισης της ιστορίας της βορειοανατολικής Ευρώπης μέσα από ένα ενιαίο «σκανδιναβικό» πρίσμα έχουν βέβαια επιχειρηθεί και στο παρελθόν, αν και οι σοβαρότερες προσπάθειες αναζήτησης τέτοιου είδους συναφειών πραγματοποιήθηκαν από διανοητές εκτός Σκανδιναβίας. Όπως παρατήρησε ο Kenneth Olwig, ειδικός στην πολιτισμική γεωγραφία, «είναι πολύ πιο εύκολο να συλλάβεις και να μελετήσεις ως σύνολο τη Σκανδιναβία όταν βρίσκεσαι στην Αμερική παρά στις ίδιες τις σκανδιναβικές χώρες». 5 Κάτι τέτοιο ισχύει κατά κύριο λόγο για τον 20ό αιώνα, περίοδο κατά την οποία το «σκανδιναβικό μοντέλο» πυροδότησε μια ογκώδη διεθνή βιβλιογραφία στον χώρο των κοινωνικών επιστημών. Αντίθετα, μέσα στις σκανδιναβικές χώρες κυριαρχούν οι εθνοκεντρικές ιστοριογραφικές οπτικές. Σύμφωνα με τον Harald Gustafsson, διακεκριμένο μελετητή της σκανδιναβικής ιστορίας, «δεν υπάρχει αμφιβολία ότι σε κάθε σκανδιναβική χώρα η ιστορία νοείται πρωτίστως ως σουηδική, δανική, ισλανδική κ.λπ.». 6 Οι ιστορικοί του 19ου αιώνα, ακολουθώντας την παράδοση του Leopold von Ranke, θεωρούσαν υποχρέωσή τους να υπηρετήσουν με την έρευνά τους το έθνος-κράτος και να αναδείξουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της πατρίδας τους. Η κυριαρχία της εθνοκεντρικής προοπτικής ήταν τόσο απόλυτη, ώστε ακόμα και η μεσαιωνική Ένωση του

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 23 Κάλμαρ, στην οποία είχαν προσχωρήσει οι μονάρχες της Δανίας, της Σουη δίας και της Νορβηγίας, αντιμετωπιζόταν κάποιες φορές ως ιστορική ανωμαλία (αν και το κίνημα του πανσκανδιναβισμού που ήρθε στο προσκήνιο τον 19ο αιώνα αναζωπύρωσε το ενδιαφέρον για το συγκεκριμένο ιστορικό φαινόμενο). Αλλά και στο πλαίσιο της σύγχρονης ιστορικής έρευνας, οι προσπάθειες συγγραφής μιας ενιαίας σκανδιναβικής ιστορίας συχνά οργανώνονται ως «ανθολογίες παραλληλισμών», στις οποίες τα κείμενα των μελετητών που εκπροσωπούν τις διάφορες εθνικές ακαδημίες αντικατοπτρίζουν την ιδιαίτερη εθνοκεντρική οπτική της καθεμιάς. 8 Αυτή η εμμονή στην εθνοκεντρική οπτική εκπλήσσει, δεδομένου ότι, πριν τον 20ό αιώνα τουλάχιστον, ήταν πολύ δύσκολο να μελετήσει κανείς την ιστορία κάποιου σκανδιναβικού κράτους δίχως ταυτόχρονα να λάβει υπ όψιν του την ιστορία και των γειτονικών κρατών. Στις αρχές του 16ου αιώνα, η μεσαιωνική Ένωση του Κάλμαρ χωρίστηκε σε δύο βασίλεια: της Δανίας και της Σουηδίας. Στη δικαιοδοσία της δανικής μοναρχίας ανήκαν η Νορβηγία, η Ισλανδία και, μέχρι το 1658, οι σημερινές επαρχίες Skåne και Blekinge της νότιας Σουηδίας. Η Ισλανδία και η Νορβηγία συνέχισαν να υφίστανται ως διακριτές οντότητες στο εσωτερικό του επικυρίαρχου δανικού κράτους, σε αντίθεση με τη Φινλανδία και τη Σουηδία, που μέχρι το 1809 αποτελούσαν ενιαία πολιτική οντότητα. Με βάση το συγκεκριμένο κριτήριο, βέβαια, η πρώιμη νεότερη ιστορία της

24 ΤΟ ΣΚΑΝΔΙΝΑΒΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ Σκανδιναβίας θα έπρεπε επίσης να καλύπτει τις σουηδικές και δανικές κτήσεις στα νότια παράλια της Βαλτικής και στη βόρεια Γερμανία. Μόνο μετά το 1814, δηλαδή μετά την άνοδο του εθνικισμού, ο χάρτης της Σκανδιναβίας άρχισε ν αποκτά σιγά-σιγά τη σημερινή του μορφή. Παρά τον εθνοκεντρικό της τόνο, η υπάρχουσα ιστοριογραφία αναδεικνύει ορισμένες κοινές ιστορικές εμπειρίες, εμπειρίες που επηρέασαν ολόκληρη την περιοχή και που για τον λόγο αυτό θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν «σκανδιναβικές». Τέτοιες εμπειρίες ήταν η Εποχή των Βίκινγκ και η μεσαιωνική Ένωση του Κάλμαρ, που συναντήσαμε και προηγούμενως ο ανταγωνισμός ανάμεσα στα βασίλεια της Δανίας και της Σουηδίας, στις αρχές των Νέων Χρόνων τέλος, τα πολιτικά κινήματα του πανσκανδιναβισμού και της διασκανδιναβικής συνεργασίας, κατά τον 19ο και τον 20ό αιώνα. 9 Τα δύο κράτη που διαμορφώθηκαν στις αρχές των Νέων Χρόνων (δηλαδή: η Δανία-Νορβηγία και η Σουηδία- Φινλανδία) είχαν παραπλήσια δομή, κύρια χαρακτηριστικά της οποίας ήταν η ολοκληρωτική επικράτηση της λουθηρανικής Μεταρρύθμισης και ο έντονα συγκεντρωτικός χαρακτήρας του κράτους, το οποίο ασκούσε την εξουσία του στηριζόμενο σε εξαιρετικά μεγάλο βαθμό στην κρατική Λουθηρανική Εκκλησία. Η μετά βαση στους Νέους Χρόνους, σε οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο, πραγματοποιήθηκε την ίδια λίγο-πολύ περίοδο σε ολόκληρη τη βόρεια Ευρώπη και συν οδεύτηκε από σχετικά

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 25 περιορισμένης έκτασης κοινωνικές αναταραχές και πολιτικές συγ κρούσεις, ιδίως αν τη συγ κρίνουμε με άλλες περιοχές της Ευρώπης. 10 Ταυτόχρονα, όμως, η Σκανδιναβία του 19ου αιώνα διατηρούσε αμείωτο τον παραδοσιακό αγροτικό χαρακτήρα της, παραμένοντας αραιοκατοικημένη και φτωχή, γεγονός που ανάγκαζε τους σκανδιναβούς αγρότες να μεταναστεύουν κατά χιλιάδες στην Αμερική. Αν λάβουμε υπ όψιν όλες αυτές τις ομοιότητες, η Σκανδιναβία θα μπορούσε να θεωρηθεί τυπικό παράδειγμα «ιστορικής περιοχής». Η συγκεκριμένη έννοια πρωτοεμφανίστηκε στο έργο γερμανών ιστορικών της μεσοπολεμικής και μεταπολεμικής περιόδου, και χρησιμοποιήθηκε σε αναφορά με την ανατολική και την κεντρική Ευρώπη. Με τον όρο ιστορική περιοχή δεν νοείται ένας χώρος με σαφώς καθορισμένα γεωγραφικά όρια, αλλά ένας «χώρος αφηρημένος και ρευστός». 11 Κατά συνέπεια, μια «ιστορική περιοχή» δεν αποτελεί ένα ξεκάθαρα οριοθετημένο αντικείμενο μελέτης, αλλά μια έννοια που χρησιμοποιείται στο πλαίσιο της συγκριτικής ανάλυσης, μια θεω ρητική κατασκευή με μεταβαλλόμενο ανά περίπτωση περι εχόμενο. Έτσι, η συγκεκριμένη περιοχή της βόρειας Ευρώπης μπορεί να εξεταστεί μέσα από εναλλακτικά πρίσματα. Λόγου χάρη, θα μπορούσε κάποιος να μην επικαλεστεί την έννοια της «Σκανδιναβίας» και να προσεγγίσει την περιοχή χρησιμοποιώντας τις αλληλένδετες αλλά όχι ταυτόσημες έννοιες της «βορειοανατολικής Ευρώπης» και της «Βαλτικής», τις οποίες και θα εξετάσω στο τέλος του βιβλίου.

26 ΤΟ ΣΚΑΝΔΙΝΑΒΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ Παρ όλ αυτά, όπως τόνισε και ο Stefan Troebst, η έννοια της ιστορικής περιοχής, ακόμη κι αν μοναδικός σκοπός της είναι να χρησιμεύσει ως θεωρητικό εργαλείο, σπανίως είναι ουδέτερη. Οι ιστορικές περιοχές συνήθως συμπίπτουν με τον τρόπο που μια περιοχή οριοθετείται σε άλλα πεδία. Μια ορισμένη περιοχή, π.χ., μπορεί να χρησιμοποιείται σε πολιτικό πλαίσιο ως στόχος γεωπολιτικών σχεδίων και φιλοδοξιών μπορεί επίσης να παρουσιάζεται με συγκεκριμένο τρόπο στα μέσα μαζικής ενημέρωσης και στον δημόσιο λόγο μπορεί, τέλος, να χρησιμοποιείται στους «φαντασιακούς χάρτες» όσων ζουν εντός αλλά και εκτός αυτής. 12 Η Σκανδιναβία δεν αποτελεί εξαίρεση: άλλοτε συνδέεται με πανσκανδιναβικά πολιτικά οράματα, άλλοτε κατανοείται ως γεωπολιτικό μπλοκ και άλλοτε λειτουργεί ως πηγή έμπνευσης κάποιου πολιτιστικού, ιδεολογικού ή πολιτικού προγράμματος. Ίσως κάτι τέτοιο να ισχύει περισσότερο από ποτέ για τη χρονική περίοδο που καλύπτει αυτό το βιβλίο συνεπώς, ένας από τους στόχους μου είναι να εξετάσω τι σημαίνει «Σκανδιναβία» απ όλες αυτές τις απόψεις. ΜΙΑ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΣΚΑΝΔΙΝΑΒΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ; Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη Τη δεκαετία του 1990, ορισμένοι ερευνητές εξέφρασαν την άποψη ότι τα ειδοποιά γνωρίσματα της σκανδιναβικής ιστορίας είναι τόσο ευδιάκριτα, ώστε να μας επιτρέπουν