Ενότητα 1 Ταξίδια, τόποι, μεταφορικά μέσα Π ώς θα μελετούμε κάθε ενότητα Κάθε ενότητα αποτελείται από τέσσερα (4) κείμενα. Στο τέλος κάθε κειμένου υπάρχουν ερωτήσεις και εργασίες, που μας βοηθούν να καταλάβουμε καλύτερα τα κείμενα αυτά. Εμείς θα μελετούμε και θα αναλύουμε κάθε κείμενο χωριστά, έτσι ώστε να το κατανοούμε καλύτερα και μετά θα ασχολούμαστε με τις ερωτήσεις και τις εργασίες που ακολουθούν κάθε κείμενο. ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΝΟΤΗΤΑ Ταξίδια, τόποι, μεταφορικά μέσα Στην ενότητα «Ταξίδια, τόποι, μεταφορικά μέσα» θα ασχοληθούμε με τέσσερα διαφορετικά κείμενα: 1. με ένα ποίημα της Ρίτα Μπούμη Παπά, με τίτλο «Ο θαλασσοπόρος» 2. με μία περιγραφή, ένα κείμενο, δηλαδή, που μας περιγράφει ένα παλιό αυτοκίνητο, με τίτλο «Τα ψάθινα καπέλα» Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 1
3. με μια αφήγηση, ένα κείμενο, δηλαδή, που μας μιλάει για το ταξίδι τριών ανθρώπων, με τίτλο «Ταξιδεύοντας με ελέφαντα» 4. με μία ανακοίνωση, ένα κείμενο, δηλαδή, που δημοσιεύθηκε σε μία σχολική εφημερίδα και διοργάνωνε μία εκδρομή στα χιόνια, με τίτλο «Δύο μέρες στο βουνό» Εμείς θα μελετήσουμε κάθε κείμενο χωριστά. Θα δούμε πρώτα το νόημά του και μετά θα ασχοληθούμε με τη γραμματική του. Τέλος θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε σε ασκήσεις λεξιλογίου. Το ενδιαφέρον μας θα επικεντρωθεί κυρίως στα εξής: α. στο τι είναι η περιγραφή και πώς γίνεται β. στους χρόνους των ρημάτων και πώς τους χρησιμοποιούμε στις περιγραφές γ. στα επίθετα και τη θέση που έχουν σε μία περιγραφή δ. στο τι είναι η αφήγηση και πώς γίνεται ε. στο τι είναι η περίληψη και πώς γίνεται στ. στο τι είναι η ανακοίνωση και πώς γράφεται ζ. στις χρονικές προτάσεις και στα επιρρήματα που δείχνουν χρόνο. 2 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς
ΠΡΩΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Ο θαλασσοπόρος Έχω ένα καράβι, τόσο, με πανιά, θάλασσες αφήνει, θάλασσες περνά. Άφωνος στον κίνδυνο και θαλασσομάχος, ταξιδεύω σχίζοντας πέλαγα μονάχος. Στου περιβολιού μας τη δεξαμενή, τα νερά τους σμίγουν πέντε ποταμοί! Γύρω περιμένουν στις ακτές οι κάβοι δίπλα τους ν' αράξει τ' άσπρο μου καράβι. Στην Ινδία, στο Βόλγα, στο Μισσισσιππή τρέχει το καράβι μου, πάει αστραπή. Το φεγγάρι μέσα απ' το πυκνό πλατάνι στα ταξίδια του όλα συντροφιά μού κάνει. Προς τα πολυτρίχια, λίγο παρακεί, το τιμόνι αν στρίψω, να η Αμερική. Πίσω απ' του κισσού μας τη χλωρή κουρτίνα, έγια μόλα, βάζω πλώρη για την Κίνα. Το Σουέζ, την Πόλη και τον Παναμά, ως να με φωνάξει για φαΐ η μαμά. Ρίτα Μπούμη - Παπά Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 3
ΚΑΤΑΝΟΟΥΜΕ ΤΟ ΠΟΙΗΜΑ Ας προχωρήσουμε τώρα στην ανάλυση του ποιήματος. Αφού διαβάσεις προσεχτικά το ποίημα προσπάθησε να απαντήσεις στις παρακάτω ερωτήσεις. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Ποιος είναι ο τίτλος του ποιήματος και τι μας δείχνει; Ο τίτλος του ποιήματος είναι «Ο θαλασσοπόρος». Όπως εύκολα, λοιπόν, καταλαβαίνεις κι από τον τίτλο, το ποίημα αυτό μας μιλάει για κάποιον ταξιδευτή - θαλασσοπόρο, που αρμενίζει τις θάλασσες και συνεχώς ανακαλύπτει καινούριους τόπους. Ωστόσο, στο τέλος του ποιήματος μαθαίνουμε πως ο θαλασσοπόρος αυτός δεν είναι άλλος από ένα μικρό παιδί, που ταξιδεύει νοερά, δηλαδή κάνει ταξίδια με τη φαντασία του, μέσα στον μικρό κήπο του σπιτιού του. 2. Πόσες στροφές έχει το ποίημά μας; Το ποίημα μας έχει εννέα (9) στροφές. 3. Πόσους στίχους έχει κάθε στροφή; Κάθε στροφή έχει από δύο στίχους. 4. Υπάρχει ομοιοκαταληξία ανάμεσα στους στίχους, κι αν υπάρχει μπορείς να τη βρεις και να τη χαρακτηρίσεις; 4 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς
Ανάμεσα στους στίχους υπάρχει ομοιοκαταληξία. Σε όλες τις στροφές οι δύο στίχοι ομοιοκαταληκτούν στο τέλος (με τις δύο τελευταίες τους λέξεις). Έτσι έχουμε: πρώτη στροφή: δεύτερη στροφή: τρίτη στροφή: τέταρτη στροφή: πέμπτη στροφή: έκτη στροφή: έβδομη στροφή: όγδοη στροφή: ένατη στροφή: πανιά περνά θαλασσομάχος μονάχος δεξαμενή ποταμοί κάβοι - καράβι Μισισιπή αστραπή πλατάνι μου κάνει παρακεί Αμερική κουρτίνα Κίνα Παναμά - μαμά Η ομοιοκαταληξία αυτή ονομάζεται ζευγαρωτή. 5. Ποιος έχει γράψει το ποίημα που μελετούμε; Το ποίημα που θα μελετήσουμε το έχει γράψει η Ρίτα Μπούμη Παπά. 6. Τι μας λέει η πρώτη στροφή του ποιήματος; Στην πρώτη στροφή, όπως και σ' όλο το ποίημα, μιλάει ένα μικρό παιδί. Ο αφηγητής (έτσι ονομάζουμε, αυτόν που μας αφηγείται κάποιο κείμενο είτε πεζό είναι αυτό το κείμενο, είτε ποίημα), είναι ένα παιδί. Το παιδί αυτό, λοιπόν, μας λέει, πως έχει ένα μεγάλο πλοίο, τόσο, με πανιά, το οποίο διασχίζει τις θάλασσες. 7. Τι μας δείχνει η δεύτερη στροφή του ποιήματος; Στη δεύτερη στροφή το παιδί-αφηγητής μάς περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο αντιδρά στις τρικυμίες και στους κινδύνους. Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 5
Έτσι μαθαίνουμε, πως αντιμετωπίζει τους κινδύνους αυτούς χωρίς να χάνει το θάρρος του, χωρίς κλάματα και λιποψυχίες, αλλά αντίθετα με θάρρος και γενναιότητα, όπως ακριβώς *αρμόζει σ' έναν αληθινό θαλασσομάχο. Λεξιλόγιο λιποψυχίες = χωρίς να δειλιάζει. αρμόζει = ταιριάζει. 8. Τι μας δείχνει η τρίτη στροφή του ποιήματος; Στην στροφή αυτή γίνεται για πρώτη φορά αντιληπτό πως το καράβι του ποιήματος δεν πλέει σε αληθινή θάλασσα, αλλά σε μία δεξαμενή νερού που υπάρχει στο περιβόλι κάποιου σπιτιού. Σ' αυτήν λοιπόν τη δεξαμενή, το μικρό παιδί - καπετάνιος φαντάζεται, πως ανταμώνουν και ρίχνουν τα νερά τους πέντε ποταμοί. Καταλαβαίνουμε, δηλαδή, πως το παιδί με την πλούσια φαντασία του έχει δημιουργήσει έναν ολόκληρο κόσμο, που έχει θάλασσες, ποτάμια, μακρινές χώρες, εξωτικά μέρη. Λεξιλόγιο αντιληπτό = κατανοητό, κάτι που το καταλαβαίνουμε. 9. Τι μας δείχνει η τέταρτη στροφή του ποιήματος; Και στην στροφή αυτήν το παιδί συνεχίζει το φανταστικό του ταξίδι. Τώρα φαντάζεται, πως γύρω από τη δεξαμενή του υπάρχουν κάβοι που περιμένουν το καράβι του να αράξει. Το καράβι αυτό πέρα από τα πανιά που έχει και που φαντάζει πελώριο, όπως είπαμε, στα μάτια του μικρού παιδιού, μαθαίνουμε τώρα πως είναι και άσπρο. 10. Τι μας δείχνει η πέμπτη στροφή του ποιήματος; 6 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς
Στην στροφή αυτή αναφέρονται οι τόποι που επισκέπτεται το καράβι μας. Οι τόποι αυτοί είναι με τη σειρά που παρουσιάζονται στο ποίημα: η Ινδία, ο Βόλγας, ο Μισσισσιππής. Αυτό που αξίζει να προσέξουμε εδώ είναι, πως το ποίημα μάς μεταφέρει σε τρεις διαφορετικές ηπείρους: Ασία, Ευρώπη και Αμερική. Μ' αυτόν τον τρόπο είναι σαν να αγκαλιάζει ολόκληρο τον κόσμο σ ένα πραγματικά παγκόσμιο ταξίδι και εμείς να γινόμαστε ταξιδευτές του κόσμου αυτού, που δεν είναι άλλος από τον δικό μας κόσμο. Έτσι λοιπόν, μηδενίζονται όχι μόνο οι αποστάσεις, αλλά και οι διαφορές ανάμεσα στους λαούς και γινόμαστε όλοι μας πολίτες ενός παγκόσμιου κράτους. 11. Τι μας λέει η έκτη στροφή του ποιήματος; Και στη στροφή αυτή μιλάει το παιδί καπετάνιος. Το παιχνίδι έχει συνεπάρει το μικρό παιδί και η ώρα έχει περάσει, αλλά στο φανταστικό του αυτό ταξίδι έχει συνοδοιπόρο το φεγγάρι, που φέγγει και στέλνει το αχνό του φως στο περιβόλι, μέσα από το πυκνό πλατάνι. Σ' αυτό, λοιπόν, το φανταστικό ταξίδι τού μικρού καπετάνιου, του συμπαραστέκεται ολόκληρη η φύση. Η στροφή αυτή αποτελεί και μία πολύ ωραία εικόνα καθώς μας κάνει να φανταζόμαστε ένα παιδάκι να παίζει μ' ένα μικρό, ίσως και χάρτινο, αυτοσχέδιο πλοίο μέσα σε μία δεξαμενή με νερό και από πάνω του, να αχνοφέγγει το φεγγάρι και να στέλνει το λιγοστό του φως μέσα από τα κλαδιά των πυκνών δέντρων, που υπάρχουν γύρω στο περιβόλι. 12. Τι μας δείχνει η έβδομη στροφή του ποιήματος; Η έβδομη στροφή μας δείχνει το παιδί να συνεχίζει και πάλι το φανταστικό του ταξίδι. Τώρα έχει φτάσει σχεδόν στην Αμερική, δεν του μένει τίποτα άλλο παρά να στρίψει λίγο το τιμόνι του προς τα πολυτρίχια, και να, έφτασε στη μεγάλη ήπειρο, που απλώνεται δήθεν μπροστά του. 13. Τι μας δείχνει η όγδοη στροφή του ποιήματος; Στην όγδοη στροφή το παιδί καπετάνιος έχει φτάσει στην Κίνα. Μετά, λοιπόν, την Αμερική σειρά έχει η Κίνα. Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 7
Το καράβι μας διασχίζει τα πέλαγα με μεγάλη ευκολία και από τη μια στιγμή στην άλλη, βρίσκεται από το ένα άκρο της γης στο άλλο. 14. Τι μας δείχνει η ένατη στροφή του ποιήματος; Μετά την Κίνα το καράβι βάζει πορεία για το Σουέζ, την Πόλη και τον Παναμά. Το ταξίδι τελειώνει, όταν θα είναι έτοιμο το φαγητό και η μαμά θα φωνάξει το μικρό της παιδί για να φάει. Έτσι το φανταστικό ταξίδι στα πέρατα του κόσμου, φτάνει στο τέρμα του και το μικρό παιδί, που για λίγο ένιωσε σαν αληθινός καπετάνιος, πιάνει το τελευταίο του λιμάνι, που δεν είναι άλλο από το σπίτι του. 15. Μπορείς τώρα με βάση, όσα είπαμε πιο πάνω, να γράψεις με δικά σου λόγια το νόημα του κειμένου; Παρατήρηση Όταν μας ζητούν να γράψουμε το νόημα ενός κειμένου, γράφουμε με δικά μας λόγια αυτό που θέλει να μας πει το κείμενο και αυτό που εμείς έχουμε καταλάβει, αφού πρώτα το έχουμε διαβάσει προσεχτικά και το έχουμε κατανοήσει. Στην απόδοση του νοήματος δεν υπάρχει, συνήθως, περιορισμός στον αριθμό των λέξεων που θα χρησιμοποιήσουμε, αρκεί να είμαστε σαφείς και να διατυπώνουμε καθαρά και με σωστή σύνταξη, τις σκέψεις μας. Ας δώσουμε τώρα το νόημα του ποιήματος που μελετήσαμε. Το ποίημα ο θαλασσοπόρος μας μιλάει για το φανταστικό ταξίδι ενός μικρού παιδιού στον κόσμο. Το ταξίδι αυτό γίνεται με τη βοήθεια ενός καραβιού που στα μάτια του παιδιού φαντάζει μεγάλο. Το καράβι του διασχίζει τις θάλασσες του κόσμου και φτάνει μέχρι την Ασία και την Αμερική. Σταματάει στην Ινδία, στην Κίνα και στο Μισσισσιππή. Περνάει από την Πόλη και τον Παναμά. Στην πραγματικότητα βέβαια, το καράβι ταξιδεύει μέσα στο νερό μιας δεξαμενής και το μικρό παιδί δεν έχει φύγει από το περιβόλι του σπιτιού του και ας πιστεύει πως έχει ταξιδέψει στα πέρατα του κόσμου. Ο μικρός καπετάνιος μέσα από το παιχνίδι του ανακαλύπτει τη γοητεία του ταξιδιού και της περιπλάνησης. Το ταξίδι αυτό τελειώνει, όταν η μητέρα του παιδιού το φωνάζει για φαγητό. 8 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς
16. Στην πρώτη και την τέταρτη στροφή υπάρχουν κάποιες λέξεις που χαρακτηρίζουν το καράβι (μας δείχνουν δηλαδή κάποια χαρακτηριστικά του) μπορείς να τις βρεις και να πεις ποια είναι τα χαρακτηριστικά αυτού του καραβιού; Στην πρώτη στροφή οι λέξεις τόσο και πανιά μας δείχνουν πως το καράβι που έχει το μικρό παιδί, τού φαίνεται, πως είναι πολύ μεγάλο και έχει πανιά. Στην τέταρτη στροφή η λέξη άσπρο μας φανερώνει το χρώμα του καραβιού. Το καράβι αυτό, λοιπόν, πέρα από τα πανιά που έχει και που φαντάζει πελώριο, όπως είπαμε, στα μάτια του μικρού παιδιού, μαθαίνουμε πως είναι και άσπρο. Τρία είναι λοιπόν τα χαρακτηριστικά αυτού του καραβιού που μας έχουν αποκαλυφθεί ως τώρα: 1. το μέγεθος: το καράβι είναι μεγάλο (τουλάχιστον στη φαντασία του παιδιού). 2. το είδος: το καράβι έχει πανιά, άρα πρόκειται για ιστιοφόρο. 3. το χρώμα: το καράβι είναι άσπρο. ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΤΩΝ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΩΝ ΣΗΜΕΙΩΝ ΤΟΥ ΠΟΙΗΜΑΤΟΣ Ας προσπαθήσουμε τώρα να σχολιάσουμε τα σημαντικότερα σημεία του ποιήματος. Στο σχολιασμό αυτόν θα προσέξουμε κυρίως: α. κάποιες φράσεις που είναι δύσκολες στο νόημα, β. την περιγραφή του φανταστικού ταξιδιού, γ. τους τόπους που επισκέπτεται το παιδί με τη φαντασία του. ΠΡΟΣΕΞΕ: Όταν κάνουμε σχολιασμό μίας στροφής ή ενός ή πιο πολλών στίχων ή ακόμα και μίας λέξης, προσπαθούμε να αναλύσουμε όσο μπορούμε περισσότερο αυτό που θέλουμε να σχολιάσουμε. Είναι καλύτερο να γράφεις με πολλά λόγια αυτό που θέλεις να πεις, ώστε να εξασκείσαι στο γραπτό λόγο. Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 9
Αν νομίζεις στο τέλος της απάντησή σου, πως έχεις επαναλάβει συχνά κάποιες λέξεις ή φράσεις, αφού ξαναδιαβάσεις την απάντησή σου μπορείς να διαγράψεις τα περιττά. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ 1. Τι σημαίνει η φράση «έχω ένα καράβι τόσο με πανιά», που βρίσκεται στην πρώτη στροφή; Η φράση «έχω ένα καράβι τόσο με πανιά» σημαίνει, πως το καράβι που έχει το παιδί και παίζει μαζί του φαντάζει στα μάτια του πολύ μεγάλο. Η λέξη τόσο θα διαβαστεί με συρόμενη τη φωνή στο το, δηλαδή, τόοοσο. 2. Τι σημαίνει η φράση «θάλασσες αφήνει, θάλασσες περνά», που υπάρχει επίσης στην πρώτη στροφή; Η φράση «θάλασσες αφήνει, θάλασσες περνά» σημαίνει, πως το καράβι αυτό δε σταματάει ποτέ, αλλά ταξιδεύει συνέχεια. Το μικρό παιδί, δηλαδή, με τη φαντασία του, κάνει ένα ταξίδι που είναι πολύ μακρινό και φαίνεται να μην τελειώνει ποτέ. 3. Στην τρίτη στροφή υπάρχει η φράση «άφωνος στον κίνδυνο». Τι νομίζεις, πώς σημαίνει η φράση αυτή (τι θέλει δηλαδή να μας πει); Η φράση «άφωνος στον κίνδυνο» σημαίνει, πως ο καπετάνιος-παιδί, όταν έχει να αντιμετωπίσει μία δυσκολία, όπως είναι να σχιστεί ή να χαλάσει το καράβι του, δεν βάζει τα κλάματα και τις φωνές, αλλά αντιμετωπίζει με ηρεμία και λογική κάθε αναποδιά. 4. Τι σημαίνει η φράση «ταξιδεύω σχίζοντας» που βρίσκεται στη δεύτερη στροφή; 10 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς
Η φράση «ταξιδεύω σχίζοντας», που υπάρχει στη δεύτερη στροφή είναι μία μεταφορά και σημαίνει, πως το καράβι, όπως ταξιδεύει μέσα στη θάλασσα, σχίζει με την πλώρη του τα νερά και δημιουργεί υδάτινους δρόμους για να περάσει. Η ίδια αυτή φράση δημιουργεί μία πολύ ζωντανή εικόνα, καθώς μας κάνει να φανταστούμε ένα καράβι μέσα στη θάλασσα να σχίζει με την πλώρη του τα νερά και να ταξιδεύει. 5. Τι σημαίνει η φράση «τρέχει το καράβι μου», που υπάρχει στην πέμπτη στροφή; Η φράση «τρέχει το καράβι μου», που υπάρχει στην πέμπτη στροφή είναι μία μεταφορά, αφού ένα καράβι πλέει δεν τρέχει, αντίθετα τρέχουν τα ζώα, οι άνθρωποι, τα αυτοκίνητα. Η φράση αυτή θέλει να μας πει, πως το καράβι ταξιδεύει πολύ γρήγορα, αφού πρέπει να επισκεφτεί πολλούς τόπους και δεν πρέπει να καθυστερεί. 6. Τι σημαίνει η φράση «πάει αστραπή», που υπάρχει στη πέμπτη στροφή; Η φράση «πάει αστραπή», που υπάρχει στην πέμπτη στροφή είναι μία παρομοίωση. Από τη φράση αυτή λείπει το παρομοιαστικό μόριο σαν που εύκολα εννοείται. Εδώ αξίζει να τονίσουμε, πως παρομοίωση έχουμε συνήθως με τις λέξεις σαν, καθώς, όπως, λες, αντίθετα το μόριο ως δηλώνει ιδιότητα. π.χ. καμαρώνει σαν δήμαρχος (στην πραγματικότητα δεν είναι δήμαρχος, άρα το σαν εδώ μας δείχνει κάτι που δεν ισχύει και έτσι έχουμε παρομοίωση). Θα εκφωνήσει τον καθιερωμένο επετειακό λόγο ως δήμαρχος που είναι (είναι στην πραγματικότητα δήμαρχος, άρα το ως εδώ μας δείχνει μία ιδιότητα του υποκειμένου, που είναι πραγματική και επομένως δεν έχουμε παρομοίωση). 7. Τι σημαίνει η φράση «Χλωρή κουρτίνα», που υπάρχει στην όγδοη στροφή; Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 11
Η φράση «Χλωρή κουρτίνα» μας μιλάει για τα φύλλα του κισσού που είναι πυκνά και σχηματίζουν μία φυσική, πράσινη και χλωρή κουρτίνα. Η φράση αυτή δημιουργεί και μία πολύ ζωντανή εικόνα, καθώς μας δείχνει την ομορφιά του περιβολιού, μέσα στο οποίο το μικρό παιδί παίζει το παιχνίδι του και φαντάζεται πως είναι καπετάνιος.. 8. Ποιο είναι το νόημα του στίχου «ως να με φωνάξει για φαΐ η μαμά»; Το νόημα της φράσης «ως να με φωνάξει για φαΐ η μαμά» είναι «μέχρι να με φωνάξει για φαγητό η μαμά». Το ως εδώ, είναι χρονικός σύνδεσμος και εισάγει μία δευτερεύουσα χρονική πρόταση. Δηλαδή: ως = μέχρι. ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ Εδώ θα προσπαθήσουμε μαζί να εξηγήσουμε κάποιες λέξεις που βρίσκουμε στο ποίημά μας και είναι κάπως δύσκολες ή περίεργες. Επίσης, θα μελετήσουμε κάποιες φράσεις (και στίχους) που είναι λίγο δύσκολες στην κατανόηση τους. Τέλος, θα αναλύσουμε κάποιες λέξεις στα συστατικά τους, θα βρούμε τις συνώνυμες και τις αντίθετές τους και θα δώσουμε παραδείγματα. Ας δούμε πρώτα τις άγνωστες λέξεις του ποιήματός μας. Άγνωστες λέξεις θαλασσοπόρος = αυτός που διασχίζει τις θάλασσες, ο καπετάνιος. άφωνος = αυτός που δεν έχει φωνή, που δεν μπορεί να βγάλει φωνή. θαλασσομάχος = αυτός που παλεύει με τη θάλασσα και με τα κύματα. σμίγουν = ενώνουν, π.χ. σμίγουν τις δυνάμεις τους. κάβοι = η λέξη σημαίνει τα απάνεμα μέρη, όπου μπορούν και αράζουν τα πλοία, τα ακρωτήρια, π.χ. το κάβο Ντόρο. πολυτρίχια = σχοινιά του πλοίου. κισσός = αναρριχητικό φυτό (φυτό δηλαδή που ανεβαίνει ψηλά, δεμένο σε υποστυλώματα). χλωρή = πράσινη, τρυφερή, φρέσκια. έγια μόλα = ναυτική φράση, ναυτικό πρόσταγμα που σημαίνει: πάμε μπροστά. 12 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς
βάζω πλώρη = η φράση σημαίνει γυρίζω το τιμόνι προς κάποια κατεύθυνση, ξεκινάω να πάω κάπου. πλώρη = το μπροστινό μέρος του πλοίου, εκεί που βρίσκεται το τιμόνι. Σύνθετες λέξεις ΣΥΝΩΝΥΜΑ - ΑΝΤΙΘΕΤΑ Αφού, λοιπόν, εξηγήσαμε τις δύσκολες λέξεις και φράσεις του ποιήματος, ας δούμε τώρα ποιες λέξεις είναι σύνθετες και ποιες από αυτές έχουν συνώνυμες και αντίθετες. θαλασσοπόρος = σύνθετη λέξη που αποτελείται από τις λέξεις: θάλασσα + πόρος (= το πέρασμα). θαλασσομάχος = σύνθετη λέξη, αποτελείται από τις λέξεις: θάλασσα + μάχη. Άλλες σύνθετες λέξεις με πρώτο συνθετικό τη λέξη «θάλασσα» είναι οι εξής: θαλασσοκράτορας θαλασσόλυκος θαλασσόβρεχτος θαλασσοδαρμένος θαλασσομάνα θαλασσοπνίγω θαλασσοθεραπεία θαλασσόνερο κ.ά. άφωνος = ά (στερητικό) + φωνή. π.χ. έπαθε τέτοιο σοκ που έμεινε άφωνη. πολυτρίχια = πολύ + τριχιά (= ναυτικό σκοινί). παρακεί = παρά + εκεί. ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΕΜΠΕΔΩΣΗΣ (για να καταλάβεις καλύτερα τις σύνθετες λέξεις προσπάθησε να απαντήσεις μόνος σου στις παρακάτω ασκήσεις) 1. Να σχηματίσεις σύνθετες λέξεις με πρώτο συνθετικό τη λέξη πολύ. Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 13
πολυμήχανη πολύτιμος πολυβόλο πολύγλωσσος πολυάριθμος πολυβασανισμένος πολυαγαπημένος πολυάσχολος πολυδάπανος πολύδεντρος πολύγραφος πολύγωνο πολύπλευρος 2. Να βρεις τα συνθετικά των παρακάτω σύνθετων λέξεων (παράδειγμα καλόβουλος = καλός + βουλή): μερόνυχτα ξασπρίζω ολόλαμπρος παρακοιμάμαι παραλήγουσα πρωτόπλασμα πρωτομάγειρας σκοποβολή συνταξιδιώτης υφασματοπώλης βιβλιοπώλης χρονογράφημα 14 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς
μέρα + νύχτα ξα + ασπρίζω (από το ξα φεύγει το α, επειδή η επόμενη λέξη αρχίζει από φωνήεν) όλος + λαμπρός παρά + κοιμάμαι παρά + λήγουσα πρώτο + πλάσμα πρώτος + μάγειρας σκοπός + βολή συν + ταξιδιώτης ύφασμα + πώλης (από το ρήμα πουλάω) βιβλίο + πώλης (από το ρήμα πουλάω) χρόνος + γράφημα (από το ρήμα γράφω) ΣΥΝΩΝΥΜΕΣ Είναι καλό να διαβάζεις με προσοχή τις συνώνυμες και αντίθετες λέξεις που σου δίνονται για να μπορείς να εμπλουτίζεις το λεξιλόγιό σου. Δεν ξεχνούμε επίσης, πως συνώνυμες είναι οι λέξεις που έχουν σχεδόν την ίδια σημασία. καράβι = πλοίο, σκαρί. άφωνος = άλαλος. σμίγουν = ενώνουν. ακτές = παραλίες, παράλια. ΑΝΤΙΘΕΤΕΣ αφήνω παίρνω (πρόσεξε τη διαφορά: παίρνω, περνώ). σμίγουν χωρίζουν πυκνό αραιό χλωρή ξερή πλώρη πρύμνη Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 15
Η ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΜΑΣ Ας δούμε τώρα τη γραμματική του ποιήματός μας. Εδώ θα εξετάσουμε όλα τα γραμματικά φαινόμενα που συναντούμε στο κείμενό μας. 1. Η ΕΚΘΛΙΨΗ (Στο ποίημα μας συναντάμε πολύ συχνά το φαινόμενο της έκθλιψης. Aς το εξετάσουμε πιο αναλυτικά). Ν' αράξει (τέταρτη στροφή), εδώ έχουμε έκθλιψη. Κανονικά η φράση θα ήταν: να αράξει, το α (άλφα), όμως που υπάρχει στη λέξη να χάνεται, επειδή η επόμενη λέξη αράξει αρχίζει κι αυτή από φωνήεν, στη θέση του α (άλφα) που χάνεται μπαίνει η απόστροφος. Τ' άσπρο (τέταρτη στροφή): και εδώ έχουμε το φαινόμενο της έκθλιψης, ολόκληρη η φράση θα ήταν: το άσπρο. απ' το (έκτη στροφή) έκθλιψη (από το). απ' του (όγδοη στροφή) έκθλιψη (από του). Το φαινόμενο της έκθλιψης γίνεται για λόγους ευφωνίας, δηλαδή για να ακούγονται καλύτερα και πιο ευχάριστα οι λέξεις που τυχαίνει να έχουν πολλά φωνήεντα στη σειρά. Στο σημείο αυτό είναι καλό να διαβάσεις τον κανόνα της έκθλιψης, όχι βέβαια για να τον αποστηθίσεις απ' έξω, αλλά για να κατανοήσεις καλύτερα το φαινόμενο: ΚΑΝΟΝΑΣ Όταν μία λέξη τελειώνει σε φωνήεν και η επόμενη αρχίζει κι αυτή από φωνήεν, τότε πολλές φορές χάνεται το τελικό φωνήεν της πρώτης λέξης και στη θέση του σημειώνεται η απόστροφος. Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται έκθλιψη. ΠΡΟΣΕΞΕ: το «και» μπροστά από φωνήεν γίνεται «κι» χωρίς όμως να πάρει απόστροφο, π.χ. και αυτό = κι αυτό. 16 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς
ΑΣΚΗΣΗ ΕΜΠΕΔΩΣΗΣ Για να κατανοήσεις καλύτερα το γραμματικό φαινόμενο της έκθλιψης σου δίνουμε την παρακάτω άσκηση. Καλό είναι να προσπαθήσεις να τη λύσεις μόνος σου και μετά να δεις τη λύση που επίσης σου δίνεται. 1. Να σημειώσεις τις εκθλίψεις στις παρακάτω λέξεις: από αυτό = του ουρανού = το ωραίο = θα ακούσεις = τα άλλα = τα άφησε = για αλλού = για αυτό = με εμένα = από άλλα = να αρχίσετε = να ανεβείτε = μου είπε = και άλλα = το ένα = απ αυτό τ ουρανού τ ωραίο θ ακούσεις τ άλλα τ άφησε γι άλλού Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 17
γι αυτό μ εμένα απ άλλα ν αρχίσετε ν ανεβείτε μ είπε κι άλλα τ ένα 2. ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΚΥΡΙΟΛΕΞΙΑ Στο ποίημά μας συναντούμε και πολλές μεταφορές, ας πούμε λοιπόν λίγα λόγια για το τι είναι η μεταφορά και ποια είναι η διαφορά της από την κυριολεξία. ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ 1. «ταξιδεύω σχίζοντας» 2. «τρέχει το καράβι μου» 3. «βάζω πλώρη». Ας θυμηθούμε στο σημείο αυτό τη διαφορά της κυριολεξίας από τη μεταφορά: κυριολεξία είναι κάτι που είναι πραγματικό και ισχύει, ενώ μεταφορά είναι κάτι που δεν μπορεί να γίνει στην πραγματικότητα. π.χ. αρμενίζω στη θάλασσα κυριολεξία αρμενίζω στον ουρανό μεταφορά (δεν μπορούμε να αρμενίζουμε στον ουρανό, στον ουρανό πετάμε). 18 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς
3. ΠΟΤΕ ΜΠΑΙΝΕΙ ΤΟΝΟΣ ΣΤΗΝ ΑΝΤΩΝΥΜΙΑ «ΜΟΥ» Στην έκτη στροφή έχουμε τη φράση «συντροφιά μού κάνει». Το μού εδώ παίρνει τόνο, επειδή δεν είναι η κτητική αντωνυμία, αλλά η προσωπική και υπάρχει ο κίνδυνος να την μπερδέψουμε με το εγκλιτικό «μου». Δηλαδή το νόημα του στίχου είναι «το φεγγάρι μού κάνει συντροφιά» και όχι «το δικό μου φεγγάρι κάνει συντροφιά». ΠΡΟΣΕΞΕ ΤΗ ΔΙΑΦΟΡΑ: π.χ. η μητέρα μου είπε (η δική μου μητέρα είπε). Η μητέρα μού είπε (η μητέρα είπε σ' εμένα). Όταν λοιπόν θέλουμε να ξεχωρίσουμε την προσωπική αντωνυμία από την κτητική, τότε βάζουμε τόνο στην προσωπική αντωνυμία. ΑΡΑ η προσωπική αντωνυμία μερικές φορές παίρνει τόνο, ενώ η κτητική αντωνυμία δεν παίρνει ποτέ τόνο. 4. ΤΑ ΔΙΑΛΥΤΙΚΑ ΚΑΙ ΟΙ ΔΙΦΘΟΓΓΟΙ Φαΐ το αι εδώ είναι δίφθογγος, τα διαλυτικά μπαίνουν στο ї, επειδή δεν τονίζεται το α αλλά το ι, για να μην το διαβάσουμε, λοιπόν, ως αι ε, βάζουμε τα διαλυτικά πάνω από το ι και έτσι το διαβάζουμε ως α, ι. Στο σημείο αυτό είναι καλό να επαναλάβουμε τους διφθόγγους. Οι δίφθογγοι στα Νέα Ελληνικά είναι έξι: αϊ, αη, οї, οη, ια, ιο. Ονομάζονται δίφθογγοι γιατί αποτελούνται από δύο φθόγγους (γράμματα), που όμως προφέρονται σε μία συλλαβή. π.χ. πιάνω, κελαηδώ, γαϊδούρι ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ Όταν δεν τονίζεται κανένας από τους δύο φθόγγους, τότε πάνω από το ι βάζουμε διαλυτικά, το ίδιο συμβαίνει και όταν τονίζεται το ι, π.χ. μαϊμού, φαΐ. Όταν όμως τονίζεται το α, ο τότε δεν βάζουμε διαλυτικά πάνω από το ι, π.χ. γάιδαρος. Οι δίφθογγοι δεν χωρίζονται στο συλλαβισμό. Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 19
5. ΕΠΙΘΕΤΑ Ας δούμε τώρα τα επίθετα που συναντούμε στο ποίημά μας. θαλασσοπόρος = ο, η θαλασσοπόρος, το θαλασσοπόρο. Το επίθετο αυτό είναι τριγενή, έχει δηλαδή τρία γένη, αρσενικό, θηλυκό και ουδέτερο και δικατάληκτο, έχει δηλαδή δύο καταλήξεις, μία για το αρσενικό και το θηλυκό γένος (-ος) και μία για το ουδέτερο (-ο). Το αρσενικό και το θηλυκό γένος κλίνονται με τον ίδιο ακριβώς τρόπο και τα ξεχωρίζουμε μόνο από το άρθρο. άφωνος = ο άφωνος, η άφωνη, το άφωνο. θαλασσομάχος = ο, η θαλασσομάχος. (Το επίθετο αυτό έχει δύο μόνο γένη και μία κοινή κατάληξη και για τα δύο γένη. Είναι δηλαδή διγενή και μονοκατάληκτο. Στα επίθετα αυτά τα δύο γένη κλίνονται με τον ίδιο ακριβώς τρόπο και τα ξεχωρίζουμε μόνο από το άρθρο). μονάχος = ο μονάχος, η μονάχη, το μονάχο. άσπρο = ο άσπρος, η άσπρη, το άσπρο. πυκνό = ο πυκνός, η πυκνή, το πυκνό. όλα = όλος, όλη, όλο (πρόσεξε το επίθετο αυτό γράφεται με ένα λ). Ας δούμε πώς κλίνεται: ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Αρσενικό γένος ο όλος του όλου τον όλο όλε Θηλυκό γένος η όλη της όλης την όλη όλη Ουδέτερο γένος το όλο του όλου το όλο όλο Αρσενικό γένος οι όλοι των όλων τους όλους ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Θηλυκό γένος οι όλες των όλων τις όλες Ουδέτερο γένος τα όλα των όλων τα όλα 20 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς
όλοι όλες όλα τη χλωρή = ο χλωρός, η χλωρή, το χλωρό. ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΕΜΠΕΔΩΣΗΣ Για να καταλάβεις καλύτερα τα επίθετα απάντησε στις παρακάτω ασκήσεις. Προσπάθησε να τις απαντήσεις μόνος σου χωρίς να δεις τη λύση. 1. Να ξεχωρίσεις στις παρακάτω προτάσεις τα επίθετα και να γράψεις τα τρία γένη τους. Στην αυλή του σπιτιού μου έχω έναν όμορφο κήπο, που την Άνοιξη γεμίζει από πολύχρωμα λουλούδια. Το καράβι έπλεε στην ήσυχη, γαλάζια θάλασσα και μία απέραντη γαλήνη απλωνότανε παντού. Το κάστρο ήταν παλιό και ερειπωμένο, κάτι κίτρινα αγριολούλουδα είχαν φυτρώσει στα παράθυρά του. Οι ψηλές κορυφές των βουνών μαγεύουν τους ορειβάτες, που πολλές φορές αψηφούν το μεγάλο κίνδυνο για να τις κατακτήσουν. Όμορφο, πολύχρωμα. Ήσυχη, γαλάζια, απέραντη.~ Αρσενικό γένος ο όμορφος ο πολύχρωμος ο ήσυχος ο γαλάζιος ο απέραντος ο παλιός ο ερειπωμένος ο κίτρινος ο ψηλός Παλιό, ερειπωμένο, κίτρινα. Ψηλές, πολλές, μεγάλο. Θηλυκό γένος η όμορφη η πολύχρωμη η ήσυχη η γαλάζια η απέραντη η παλιά η ερειπωμένη η κίτρινη η ψηλή Ουδέτερο γένος Το όμορφο το πολύχρωμο το ήσυχο το γαλάζιο το απέραντο το παλιό το ερειπωμένο το κίτρινο το ψηλό Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 21
ο πολύς ο μεγάλος η πολλή η μεγάλη το πολύ το μεγάλο 2. Να βρεις και να γράψεις τα αντίθετα των παρακάτω επιθέτων (στο ίδιο γένος, στον ίδιο αριθμό και στην ίδια πτώση). πολλή, ήσυχη, άγριοι, παχιά, πραγματικό, χοντρός, πυκνά, κοντοί, ζεστή, ευχάριστος, ανώτερα, τίμιοι, άδειος, αρχαίο, τελευταία. πολλή λίγη ήσυχη ανήσυχη άγριοι ήρεμοι παχιά αδύνατη πραγματικό ψεύτικο κοντοί ψηλοί ζεστή κρύα ευχάριστος δυσάρεστος ανώτερα κατώτερα τίμιοι ανέντιμοι άδειος γεμάτος αρχαίο σύγχρονο ή μοντέρνο τελευταία πρώτα χοντρό λεπτό πυκνά αραιά 5. ΤΑ ΡΗΜΑΤΑ Πριν δούμε τα ρήματα του ποιήματος, είναι καλό να πούμε λίγα λόγια για τα ρήματα γενικά, για να τα ξαναθυμηθούμε. ΕΡΩΤΗΣΗ 1η: Τα ρήματα έχουν χρόνους; 22 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς
Όλα τα ρήματα έχουν χρόνους. ΕΡΩΤΗΣΗ 2η: Ποιοι είναι οι χρόνοι των ρημάτων; Οι χρόνοι των ρημάτων είναι οι εξής: Ενεστώτας, Παρατατικός, Αόριστος, Παρακείμενος, Υπερσυντέλικος, Εξακολουθητικός Μέλλοντας, Συνοπτικός ή Στιγμιαίος Μέλλοντας, Συντελεσμένος Μέλλοντας. ΕΡΩΤΗΣΗ 3η: Έχουν τα ρήματα φωνές; Πόσες φωνές υπάρχουν; Όλα τα ρήματα έχουν δύο φωνές. ΕΡΩΤΗΣΗ 4η: Ποιες είναι οι φωνές των ρημάτων; Οι φωνές των ρημάτων είναι: η ενεργητική φωνή και η παθητική φωνή. ΕΡΩΤΗΣΗ 5 η : Ποιοι χρόνοι μας δείχνουν το παρόν, δηλαδή το τώρα; Πώς ονομάζονται οι χρόνοι αυτοί; Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 23
Οι χρόνοι που μας δείχνουν το παρόν είναι: Ενεστώτας και ο Παρακείμενος. Οι χρόνοι αυτοί ονομάζονται παροντικοί. ΕΡΩΤΗΣΗ 6η: Ποιοι χρόνοι μας δείχνουν το παρελθόν, δηλαδή το χθες; Πώς ονομάζονται οι χρόνοι αυτοί; Οι χρόνοι που μας δείχνουν το παρελθόν είναι τρεις: ο Παρατατικός, ο Αόριστος και ο Υπερσυντέλικος. Οι χρόνοι αυτοί ονομάζονται παρελθοντικοί. ΕΡΩΤΗΣΗ 7η: Ποιοι χρόνοι μάς δείχνουν το μέλλον, δηλαδή το αύριο; Πώς ονομάζονται οι χρόνοι αυτοί; Οι χρόνοι που μας δείχνουν το μέλλον είναι οι τρεις Μέλλοντες, ο Εξακολουθητικός, ο Συνοπτικός ή Στιγμιαίος και ο Συντελεσμένος. Οι χρόνοι αυτοί ονομάζονται μελλοντικοί. ΕΡΩΤΗΣΗ 8η: Τι είναι οι εγκλίσεις; Εγκλίσεις είναι οι διάφορες μορφές που παίρνει το ρήμα για να μας δείξει αυτό που θέλει. ΕΡΩΤΗΣΗ 9η: Πόσες εγκλίσεις έχουμε; Τι δείχνει η κάθε έγκλιση; 24 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς
Οι εγκλίσεις είναι τρεις: η Οριστική, η Υποτακτική και η Προστακτική. Η Οριστική μας δείχνει το πραγματικό π.χ. γράφω ένα γράμμα. Η Υποτακτική μας δείχνει αυτό που θέλουμε να γίνει, αυτό που επιθυμούμε (έχει μπροστά το να, για να, όταν) π.χ. θέλω να παίξω. Η Προστακτική μας δείχνει μία προσταγή, μία διαταγή π.χ. κλείσε το φως. ΕΡΩΤΗΣΗ 10η: Πώς ονομάζουμε το απαρέμφατο και τη μετοχή; Το απαρέμφατο και η μετοχή ονομάζονται ονοματικοί τύποι. Πολλές φορές όμως αναφέρονται και αυτά ως εγκλίσεις. ΕΡΩΤΗΣΗ 11η: Ποιοι χρόνοι έχουν μετοχή; Μετοχή έχει ο Ενεστώτας στην Ενεργητική φωνή και ο Παρακείμενος στην Παθητική φωνή. ΕΡΩΤΗΣΗ 12η: Πώς σχηματίζεται η μετοχή του Ενεστώτα; Η μετοχή του Ενεστώτα σχηματίζεται με την κατάληξη -ώντας ή -οντας (το ώ είναι ωμέγα όταν τονίζεται και όμικρον όταν δεν τονίζεται) π.χ. διαβάζοντας, μιλώντας. Η μετοχή αυτή δεν κλίνεται. ΕΡΩΤΗΣΗ 13η: Πώς σχηματίζεται η μετοχή του παθητικού Παρακειμένου; Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 25
Η μετοχή του παθητικού Παρακειμένου σχηματίζεται με τις καταλήξεις μένος, -μένη, -μένο ή σμένος, -σμένη, -σμένο. π.χ. γραμμένος, γραμμένη, γραμμένο κοιμισμένος, κοιμισμένη, κοιμισμένο. Η μετοχή αυτή κλίνεται κανονικά ως επίθετο. Ας δούμε τώρα τα ρήματα που υπάρχουν στο ποίημα. έχω = Το ρήμα βρίσκεται στον Ενεστώτα και για αυτό δηλώνει το παρόν. Οι χρόνοι του ρήματος αυτού σχηματίζονται ως εξής: ΕΝΕΣΤΩΤΑΣ ΠΑΡΑΤΑΤΙΚΟΣ έχω είχα ΑΟΡΙΣΤΟΣ ΠΑΡΑΚΕΙΜΕΝΟΣ ΥΠΕΡΣΥΝΤΕΛΙΚΟΣ ΕΞΑΚΟΛΟΥΘΗΤΙΚΟΣ ΜΕΛΛΟΝΤΑΣ θα έχω ΣΤΙΓΜΙΑΙΟΣ ΜΕΛΛΟΝΤΑΣ ΣΥΝΤΕΛΕΣΜΕΝΟΣ ΜΕΛΛΟΝΤΑΣ ΠΡΟΣΕΞΕ: Όπως βλέπεις το ρήμα αυτό δεν έχει όλους τους χρόνους. Το ρήμα «έχω» ονομάζεται βοηθητικό επειδή μας βοηθάει να σχηματίσουμε κάποιους χρόνους, όπως είναι ο Παρακείμενος, ο Υπερσυντέλικος, ο Στιγμιαίος και ο Συντελεσμένος Μέλλοντας. αφήνει = αφήνω, Ενεστώτας. Το ρήμα ανήκει στην πρώτη συζυγία. Οι αρχικοί του χρόνοι είναι οι εξής: Ενεστώτας Παρατατικός Αόριστος Παρακείμενος Υπερσυντέλικος Εξακολουθητικός Μέλλ. Στιγμιαίος Μέλλ. Συντελεσμένος Μέλλ. αφήνω άφηνα άφησα έχω αφήσει είχα αφήσει θα αφήνω θα αφήσω θα έχω αφήσει 26 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς
ΠΡΟΣΕΞΕ: όλα τα ρήματα χωρίζονται σε δύο συζυγίες. 1. Στην πρώτη συζυγία ανήκουν τα ρήματα που στον Ενεστώτα της Ενεργητικής φωνής τονίζονται στην παραλήγουσα. Έτσι έχουμε: Ενεργητική φωνή αφήνω Παθητική φωνή αφήνομαι 2. Στη δεύτερη συζυγία ανήκουν τα ρήματα που στον Ενεστώτα της Ενεργητικής φωνής τονίζονται στην λήγουσα. Έτσι έχουμε: Ενεργητική φωνή μιλώ Παθητική φωνή μιλιέμαι περνά = περνάω περνώ, το ρήμα είναι συνηρημένο (δηλαδή συναιρεί το φωνήεν του θέματός του με την χρονική κατάληξη π.χ. περνάω περνώ (συναιρεί το αω σε ω). Ας δούμε πώς κλίνεται ο Ενεστώτας. ΕΝΕΣΤΩΤΑΣ Οριστική Υποτακτική Προστακτική Μετοχή περνάω περνώ περνάς περνάει περνά περνάμε περνάτε περνάνε ή περνούν να περνάω ή περνώ να περνάς να περνάει ή περνά να περνάμε να περνάτε να περνάνε ή περνούν Β πέρνα Β περνάτε περνώντας ταξιδεύω = Ενεστώτας ενεργητικής φωνής. Το ρήμα είναι στην Οριστική έγκλιση. σχίζοντας = μετοχή Ενεστώτα της ενεργητικής φωνής. Η κατάληξη είναι οντας με όμικρον, επειδή το -ο- δεν τονίζεται. σμίγουν = αυτοί σμίγουν, δηλαδή οι πέντε ποταμοί. Ενεστώτας, οριστική έγκλιση. Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 27
περιμένουν = Ενεστώτας. Οι αρχικοί χρόνοι του ρήματος είναι οι εξής: Ενεστ. Παρατ. περιμένω περίμενα Αόρ. Παρακ. Υπερσ. Εξακ. Μέλλ. έχω περιμένει είχα περιμένει θα περιμένω Συνοπτ. Μέλλ. Συντ. Μέλλ. θα έχω περιμένει αράξει = αράζω. Εδώ το ρήμα βρίσκεται στην υποτακτική έγκλιση (να αράξει) και δείχνει μία επιθυμία. Ο χρόνος είναι ο Αόριστος. Οι αρχικοί χρόνοι είναι οι εξής: Ενεστ. Παρατ. Αόρ. Παρακ. Υπερσ. Εξ. Μέλλ. Στ. Μέλλ. Συντ. Μέλλ. αράζω άραζα άραξα έχω αράξει είχα αράξει θα αράζω θα αράξω θα έχω αράξει τρέχει = Ενεστώτας, η μετοχή του θα είναι τρέχοντας. πάει = ή πηγαίνει, Ενεστώτας. κάνει = Ενεστώτας. Οριστική έγκλιση. στρίψω = Αόριστος, υποτακτική έγκλιση. Το ρήμα είναι στρίβω. βάζω = Ενεστώτας. Το ρήμα το συναντάμε και βάνω. Ας δούμε τους αρχικούς του χρόνους: Ενεστ. βάζω ή βάνω 28 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς
Παρατ. Αόρ. Παρακ. Υπερσ. Εξ. Μέλλ. Στ. Μέλλ. Συντ. Μέλλ. έβαζα ή έβανα έβαλα έχω βάλει είχα βάλει θα βάζω ή θα βάνω θα βάλω θα έχω βάλει φωνάξει = Αόριστος του ρήματος φωνάζω. ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Λίγα λόγια για τους τόπους που αναφέρονται στην πέμπτη στροφή: ΙΝΔΙΑ: κράτος της νότιας Ασίας. Είναι η δεύτερη σε πληθυσμό χώρα στον κόσμο μετά την Κίνα. Ο πρώτος Ευρωπαίος που κατέπλευσε στις ακτές της χώρας ήταν ο Πορτογάλος εξερευνητής Βάσκο Ντε Γκάμα. Η Ινδία γνώρισε την αποικιοκρατία, αφού για αρκετά χρόνια ανήκε στην κυριαρχία άλλων κρατών, όπως ήταν η Ολλανδία, η Γαλλία και η Αγγλία. Ο Ινδός που πρωτοστάτησε στον αγώνα για την ανεξαρτησία των Ινδών ήταν ο Μαχάτμα Γκάντι. Η πολυπόθητη ανεξαρτησία ήρθε το 1947. Μετά από τρία χρόνια η Ινδία ανακηρύχθηκε δημοκρατία. Η Ινδία έχει αναπτύξει ένα σημαντικό πολιτισμό. Πολλά παραμύθια και μύθοι την παρουσιάζουν ως μία μυθική χώρα, όπου ζουν μαχαραγιάδες και πριγκίπισσες. Γνωστές είναι οι δύο μεγάλες επικές συνθέσεις της Ινδικής λογοτεχνίας η Μαχαραμπάτα και η Ραμαγίανα, που περιέχουν διαλογικούς ύμνους, (ύμνους δηλαδή προς τους Θεούς, που είναι γραμμένοι με τη μορφή διαλόγου), εγκωμιαστικούς ψαλμούς και ιστορίες σοφών Βραχμάνα. ΒΟΛΓΑΣ: ποταμός της Ρωσίας. Είναι ο πιο μεγάλος σε μήκος ποταμός της Ευρώπης. ΜΙΣΣΙΣΣΙΠΠΗΣ: ποταμός της Νότιας Αμερικής. Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 29
Ο Μισσισσιππής είναι γνωστός και για τις φυλετικές ταραχές που δημιουργήθηκαν στις γύρω απ' αυτόν περιοχές. Οι κάτοικοι, δηλαδή, συχνά έρχονται σε σύγκρουση με τους μαύρους αποίκους της Αμερικής και έτσι ξεσπούν διάφορες ταραχές. Λίγα λόγια για την Κίνα Κράτος της κεντρικής και ανατολικής Ασίας. Η Κίνα είναι η τρίτη χώρα σε έκταση στον κόσμο. Έχει το μεγαλύτερο πληθυσμό από οποιοδήποτε άλλο κράτος πάνω στη γη. Σήμερα θεωρείται μία από τις πιο αναπτυσσόμενες χώρες του κόσμου. Η Κίνα έχει αναπτύξει ένα σημαντικό πολιτισμό. Γνωστό σ' όλο τον κόσμο είναι το περίφημο Σινικό τείχος, που έχει μήκος 2.400 χλμ. και που οι μύθοι το θέλουν να διακρίνεται ακόμη και από τη Σελήνη, φήμη, που βέβαια, δεν αληθεύει. Λίγα λόγια για τους τόπους που αναφέρονται στην ένατη στροφή. Σουέζ: η διώρυγα του Σουέζ διασχίζει την Αίγυπτο και είναι η μεγαλύτερη διώρυγα του κόσμου. Έχει μήκος 160 χλμ. και πλάτος 60 μ.. Η κατασκευή της άρχισε το 1859. Ο μηχανικός που έφτιαξε τα σχέδια και είχε την επίβλεψη του έργου ήταν ο Φερντινάν ντε Λεσέψ. Για την κατασκευή του έργου χρειάστηκαν 10 χρόνια. Πόλη: πρόκειται για την Κωνσταντινούπολη, η οποία συχνά αναφέρεται και ως Πόλη. Όταν ο Μέγας Κωνσταντίνος κατέλαβε την Πόλη το 324 μ.χ. κατάλαβε αμέσως τη σπουδαιότητά της, κυρίως εξαιτίας της γεωγραφικής της θέσης και έτσι την ανακήρυξε πρωτεύουσα του Ανατολικού Ρωμαϊκού κράτους, στις 11 Μαΐου του 330 μ.χ.. Γρήγορα η Κωνσταντινούπολη μετατράπηκε σε πρωτεύουσα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και σε λίκνο του Χριστιανισμού. Ύστερα από πολλούς αγώνες, στις 29 Μαΐου 1453, η Κωνσταντινούπολη έπεσε στα χέρια των Τούρκων. ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ κατέλαβε = σύνθετη λέξη που αποτελείται από τις λέξεις: κατά (πρόθεση) + λαμβάνω και σημαίνει κατακτώ, παίρνω κάτι με μάχη. λίκνο = εδώ η λέξη σημαίνει κοιτίδα, εστία, πηγή. Κυριολεκτικά όμως η λέξη σημαίνει κούνια. Λίκνο του Χριστιανισμού = κοιτίδα του Χριστιανισμού. Παναμάς: κράτος της Κεντρικής Αμερικής, γνωστό κι από τη διώρυγά του που ενώνει τη Νότια με τη Βόρεια Αμερική. 30 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΚΤΟΣ ΒΙΒΛΙΟΥ 1. Τελικά πόσο μακριά ταξιδεύει ο θαλασσοπόρος του ποιήματος που μόλις διαβάσατε; Από ποιους στίχους το καταλαβαίνετε; Ο μικρός μας θαλασσοπόρος στην πραγματικότητα δεν ταξιδεύει και πολύ μακριά, αφού ο ίδιος δεν απομακρύνεται από το περιβόλι του σπιτιού του. Νοερά, όμως ταξιδεύει σ' όλο τον κόσμο και με τη φαντασία του πηγαίνει σ' ένα σωρό κράτη, όπως είναι η Κίνα, η Ινδία και ο Παναμάς. Οι στίχοι που μας δείχνουν πως το ταξίδι του παιδιού είναι φανταστικό και πως το ίδιο το παιδί τελικά δεν απομακρύνεται και πολύ από το σπίτι του, είναι οι εξής: Στου περιβολιού μου τη δεξαμενή Τα νερά τους σμίγουν πέντε ποταμοί. Το φεγγάρι μέσα απ' το πλατάνι Στα ταξίδια του όλα συντροφιά μού κάνει. Πίσω απ' του κισσού μας τη χλωρή κουρτίνα, Έγια μόλα, βάζω πλώρη για την Κίνα. Το Σουέζ, την Πόλη και τον Παναμά, Ως να με φωνάξει για φαΐ η μαμά. ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ νοερά = με το νου του, με τη σκέψη του. 2. Από ποια μέρη περνάει ο θαλασσοπόρος στο φανταστικό του ταξίδι; Μπορείτε να βρείτε τα μέρη αυτά στο χάρτη της τάξης σας και να σχεδιάσετε τη φανταστική του πορεία; Από ποιους ενδιάμεσους σταθμούς θα περάσει για να επισκεφτεί όλους τους τόπους που αναφέρονται στο ποίημα; Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 31
Ο θαλασσοπόρος του ποιήματός μας στη διάρκεια του φανταστικού του ταξιδιού περνάει από κάποια μέρη. Τα μέρη αυτά με τη σειρά που εμφανίζονται στο ποίημα είναι τα ακόλουθα: η Ινδία, ο ποταμός Βόλγας, ο Μισσισσιππής, η Αμερική, η Κίνα, το Σουέζ, η Πόλη και ο Παναμάς. Για το δεύτερο μέρος της ερώτησης είναι καλό να συμβουλευτείς ένα χάρτη και να βρεις μόνος σου τη διαδρομή που ακολουθεί ο θαλασσοπόρος μας. Αφού λοιπόν σημειώσεις πάνω στο χάρτη, τα μέρη που αναφέρονται στο ποίημα, προσπάθησε να τα ενώσεις με μια γραμμή. Τέλος, άρχισε από όποιο σημείο αυτής της διαδρομής θέλεις. Στη συνέχει δίνεται μία απάντηση, εσύ βέβαια μπορείς να δώσεις μία δική σου απάντηση. Εδώ σου δίνετε μία ενδεικτική απάντηση που θα σε βοηθήσει. Το φανταστικό ταξίδι του θαλασσοπόρου ξεκινάει από τον Ατλαντικό ωκεανό. Ο θαλασσοπόρος μας διασχίζει τον ωκεανό και φτάνει στη θάλασσα του Μεξικού όπου χύνει τα νερά του ο ποταμός Μισσισιππής. Από εκεί κατεβαίνει στην κεντρική Αμερική και φτάνει στον Παναμά. Από τη διώρυγα του Παναμά περνάει στον Ειρηνικό ωκεανό και ταξιδεύει προς την Κίνα και την Ινδία. Διασχίζοντας την Ερυθρά θάλασσα φτάνει στη διώρυγα του Σουέζ. Από εκεί περνά στη Μεσόγειο και ανεβαίνοντας το Αιγαίο πέλαγος φτάνει στην Πόλη. Το φαντάστικό του ταξίδι τελειώνει στην Κασπία θάλασσα, εκεί που εκβάλλει τα νερά του ο ποταμός Βόλγας. Στο μεγάλο του αυτό ταξίδι στα πέρατα του κόσμου είναι φυσικό ο θαλασσοπόρος μας να έχει κάνει και κάποιες στάσεις. Πιθανότατα, λοιπόν, οι στάσεις αυτές να είναι, στην Κίνα και την Ινδία, στα νησιά του Ατλαντικού ωκεανού και τέλος στην Κωνσταντινούπολη. ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ εκβάλλει = ρίχνει, χύνει, καταλήγει. 32 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς
ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Τα ψάθινα καπέλα (Το κείμενο υπάρχει στη σελίδα 8 του σχολικού σου βιβλίου). ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ Το μυθιστόρημα Τα ψάθινα καπέλα δημοσιεύθηκε το 1946, και θεωρήθηκε ένα πολύ αξιόλογο έργο. Το έργο παρουσιάζει τις προσδοκίες και τις συγκινήσεις της εφηβικής ηλικίας με νεανική χάρη και νοσταλγία. Η Κατερίνα, που αφηγείται και τις ιστορίες, έχει άλλες δύο αδερφές, τη Μαρία και την Ινφάντα. Τα κορίτσια ζουν στο εξοχικό τους σπίτι στην Κηφισιά με τη μητέρα τους, τον παππού τους και τη θεία τους, την Τερέζα. Οι γονείς τους είναι χωρισμένοι. Στο σπίτι αυτό θα περάσουν τρία καλοκαίρια. ΚΑΤΑΝΟΟΥΜΕ ΤΟ ΠΟΙΗΜΑ Ας προχωρήσουμε τώρα στην ανάλυση του κειμένου. Αφού διαβάσεις προσεχτικά το κείμενο προσπάθησε να απαντήσεις στις παρακάτω ερωτήσεις. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ 1. Ποιος είναι ο τίτλος του κειμένου που θα μελετήσουμε; Ο τίτλος του κειμένου που θα μελετήσουμε είναι «Τα ψάθινα καπέλα». 2. Έχει ο τίτλος αυτός κάποια σχέση με το περιεχόμενο του κειμένου; Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 33
Ο τίτλος δεν έχει σχέση με το περιεχόμενο του κειμένου που θα μελετήσουμε. Άλλωστε ο τίτλος «Τα ψάθινα καπέλα» ανήκει σε ολόκληρο το μυθιστόρημα, εμείς, όμως, θα ασχοληθούμε εδώ μ ένα κομμάτι αυτού του μυθιστορήματος, δηλαδή, μ ένα απόσπασμα. 3. Το κείμενό μας λοιπόν είναι απόσπασμα ενός μεγαλύτερου έργου. Ποια είναι η συγγραφέας του έργου αυτού; Η συγγραφέας ολόκληρου του έργου είναι η Μαργαρίτα Λυμπεράκη. 4. Από πόσες παραγράφους αποτελείται το κείμενό μας και ποιες είναι αυτές; Το κείμενό μας αποτελείται από δύο παραγράφους. Οι παράγραφοι είναι οι εξής: Πρώτη παράγραφος: Απ' το παλιό μας σπίτι κρυφά η μία από την άλλη. Δεύτερη παράγραφος: Με τον πατέρα και εμφάνιση προκλητική. 5. Με τι ασχολείται η κάθε παράγραφος; Η κάθε παράγραφος ασχολείται με την περιγραφή ενός διαφορετικού πράγματος. Έτσι η πρώτη παράγραφος μάς περιγράφει με πολύ σύντομο τρόπο το σπίτι της αφηγήτριας και η δεύτερη παράγραφος μάς περιγράφει το παλιό αυτοκίνητο, που είχε ο πατέρας της αφηγήτριας. 6. Τι μας λέει η πρώτη παράγραφος; Η πρώτη παράγραφος μας παρουσιάζει μία πολύ σύντομη και μικρή περιγραφή του σπιτιού της αφηγήτριας. Η δικαιολογία για αυτήν τη σύντομη περιγραφή είναι, πως η αφηγήτρια δεν θυμάται καλά το παλιό τους σπίτι και γι' αυτό λίγα πράγματα έχουν μείνει αποτυπωμένα στη μνήμη της. 34 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς
Έτσι μας λέει, πως το παλιό της σπίτι ήταν κοντά στο Λυκαβηττό, πως είχε μία ταράτσα που έβλεπε στο Φάληρο, πως μέσα σ αυτό το σπίτι έμεναν επιπλέον από τα άτομα που ανήκαν στην οικογένεια, ο πατέρας της και ένα λαγωνικό, που το έλεγαν Ντικ και τέλος, πως στις δύο γωνίες της σάλας υπήρχαν δύο κινέζικα βάζα. 7. Τι μας λέει η δεύτερη παράγραφος του κειμένου μας; Στη δεύτερη παράγραφο, αντίθετα από την πρώτη, έχουμε μία πιο λεπτομερή περιγραφή. Η περιγραφή αυτή ασχολείται με κάποιο αντικείμενο και μάλιστα με ένα αυτοκίνητο και είναι περισσότερο αναλυτική από την πρώτη. Ενώ λοιπόν στην πρώτη περιγραφή μάς δίνονται πολύ λίγα στοιχεία, στη δεύτερη μάς δίνονται πολλές λεπτομέρειες. Η αφηγήτρια μας μιλάει για το παλιό αυτοκίνητο του πατέρα της, με το οποίο σχεδόν κάθε Κυριακή πηγαίνανε στη θάλασσα. Το αυτοκίνητο αυτό ήταν παμπάλαιο, όπως αναφέρει και έμοιαζε με οβίδα, είχε μάλιστα και όνομα που του το έδωσε κάποιο παιδί σ έναν κεντρικό δρόμο της Αθήνας. Το χρώμα του δεν είναι σίγουρο ποιο ήταν, αφού και εδώ η μνήμη της αφηγήτριας μπερδεύεται, εσωτερικά όμως ήταν καλυμμένο με βυσσινί δέρμα. Το αυτοκίνητο αυτό ήταν ψηλό, χωρίς κουκούλα και κατέληγε σε μία μύτη που έμοιαζε με ουρά τσαλαπετεινού. Ήταν, δηλαδή, ένα εντελώς ιδιόμορφο αυτοκίνητο που είχε, όμως, το δικό του χαρακτήρα. 8. Πώς γίνεται η περιγραφή του σπιτιού στην πρώτη παράγραφο; Ποιοι χρόνοι χρησιμοποιούνται στην περιγραφή αυτή; Στην πρώτη παράγραφο πρέπει να προσέξεις τον τρόπο με τον οποίο γίνεται η περιγραφή του σπιτιού, έστω κι αν αυτή είναι πολύ σύντομη και συνοπτική. Η αφηγήτρια, λοιπόν ξεκινά με την αναγγελία, πως από το σπίτι αυτό θυμάται λίγα πράγματα, έτσι μας προετοιμάζει για το ότι η περιγραφή αυτή θα είναι πολύ επιφανειακή. Η περιγραφή αρχίζει με την τοποθεσία του σπιτιού, με τον προσδιορισμό δηλαδή της θέσης που βρισκότανε. Συνεχίζεται με το πώς ήταν το σπίτι αυτό εξωτερικά, με το ποιοι κατοικούσαν σ' αυτό και τελειώνει με μια λεπτομέρεια από το εσωτερικό του σπιτιού. Οι χρόνοι που χρησιμοποιούνται στην περιγραφή αυτήν είναι κυρίως: Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 35
Α. ο Παρατατικός: ήταν, είχε, έβλεπε, ζούσε, είχαμε, λέγανε, όταν η αφηγήτρια αναφέρεται στο παρελθόν. Β. ο Ενεστώτας: θυμάμαι, θυμάται, λέει, δακρύζουμε, όταν η αφηγήτρια αναφέρεται στο παρόν. 9. Ποιες πληροφορίες μας δίνει για το σπίτι η περιγραφή της πρώτης παραγράφου; Από την περιγραφή της πρώτης παραγράφου παίρνουμε τις εξής πληροφορίες σχετικά με το σπίτι: α. πού ήταν το σπίτι: ήταν κάπου στο Λυκαβηττό. β. πώς ήταν το σπίτι: (εδώ η αφηγήτρια θυμάται μία μόνο πληροφορία) είχε μία ταράτσα που έβλεπε στο Φάληρο. γ. ποιοι επιπλέον ζούσαν σ' αυτό το σπίτι: πέρα από τα άτομα της οικογένειας στο σπίτι αυτό ζούσαν ακόμη ο πατέρας της αφηγήτριας και ένα σκυλί που το έλεγαν Ντικ. δ. τι είχε το εσωτερικό του σπιτιού: και στο σημείο αυτό η αφηγήτρια θυμάται μόνο δύο κινέζικα βάζα στις δύο γωνίες της σάλας. 10. Με ποιον τρόπο γίνεται η περιγραφή του αυτοκινήτου στη δεύτερη παράγραφο; Ποια χαρακτηριστικά του αυτοκινήτου παρουσιάζονται πρώτα και γιατί; Στη δεύτερη παράγραφο πρέπει, επίσης, να προσέξεις τον τρόπο με τον οποίο γίνεται η περιγραφή του αυτοκινήτου. Εδώ η περιγραφή είναι περισσότερο αναλυτική και λεπτομερής, από ότι είναι η περιγραφή του σπιτιού στην πρώτη παράγραφο. Η αφηγήτρια ξεκινάει την περιγραφή της τονίζοντας, πως το αυτοκίνητο που θα μας περιγράψει είναι παλιό, με αστείο σχήμα και ταιριαστό όνομα. Από την αρχή, λοιπόν, της αφήγησης μάς δίνονται δύο αρκετά σημαντικά χαρακτηριστικά: 1. το σχήμα του αυτοκινήτου και 2. το πόσο παλιό ήταν. Τα δύο αυτά χαρακτηριστικά θα μας βοηθήσουν να σχηματίσουμε την αρχική εικόνα του αυτοκινήτου στο μυαλό μας. 36 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς
Στη συνέχεια η αφηγήτρια περνάει στο χρώμα του αυτοκινήτου, το οποίο αποτελεί κι αυτό εξωτερικό γνώρισμα. Το χρώμα όμως του αυτοκινήτου δεν διασώζεται ξεκάθαρο στη μνήμη της. Η αδυναμία της αφηγήτριας να θυμηθεί το χρώμα είναι σε κάποιο βαθμό δικαιολογημένη, αφού το χρώμα ενός αυτοκινήτου δεν έχει και τόση μεγάλη σημασία και μπορεί να αλλάξει εύκολα. Ενώ, όμως δεν θυμάται αυτήν τη λεπτομέρεια, θυμάται αντίθετα το χρώμα της εσωτερικής ταπετσαρίας του αυτοκινήτου, που ήταν βυσσινί, έτσι διακόπτει για λίγο την παρουσίαση των εξωτερικών χαρακτηριστικών του αυτοκινήτου και μας παρουσιάζει ένα εσωτερικό χαρακτηριστικό του. Η αταίριαστη αυτή σειρά που ακολουθεί η αφηγήτρια στην παρουσίαση των χαρακτηριστικών του αυτοκινήτου δικαιολογείται, αν σκεφτούμε, πως προσπαθεί μέσα από αυτήν την χτυπητή αντίθεση (το εξωτερικό μέρος ήταν παλιό, ενώ το εσωτερικό είχε μία περίεργη πολυτέλεια) να τονίσει τη διαφορά που υπήρχε μεταξύ της εξωτερικής και εσωτερικής εμφάνισης του αυτοκινήτου. Η περιγραφή συνεχίζεται με την παρουσίαση κι άλλων εξωτερικών χαρακτηριστικών, έτσι μαθαίνουμε πως, το αυτοκίνητο ήταν: 1. ψηλό, 2. εντελώς ανοιχτό, 3. δίχως κουκούλα, 4. με τη μηχανή κατακόρυφα κομμένη μπροστά και 5. με μύτη που έμοιαζε με ουρά τσαλαπετεινού. Η αφηγήτρια χρησιμοποιεί τη λέξη μύτη για να μας δώσει ένα ακόμη εσωτερικό χαρακτηριστικό αυτού του αυτοκινήτου. Έτσι μας αναφέρει, πως εκεί στη μύτη του αυτοκινήτου υπήρχε ένα ντουλαπάκι στο οποίο ρίχνανε τα σύνεργα του ψαρέματος και τα ρούχα τους. Τέλος, η αφηγήτρια κλείνει την περιγραφή της τονίζοντας πως το αυτοκίνητο αυτό είχε: 1. έναν δικό του χαρακτήρα και 2. μία εμφάνιση προκλητική, δίνοντας με λίγες λέξεις αυτό που προσπάθησε να μας περιγράψει σε μία ολόκληρη παράγραφο. 11. Ποιους χρόνους χρησιμοποιεί η αφηγήτρια στην περιγραφή αυτή; Οι χρόνοι που χρησιμοποιούνται στην περιγραφή αυτή είναι κυρίως: Α. Ο Παρατατικός είχε, έμοιαζε, λέγαμε, περνούσαμε, ήταν, άξιζε, ερχόταν, κατέληγε, θύμιζε, υπήρχε, πετούσαμε, ο Παρατατικός χρησιμοποιείται, όταν η αφηγήτρια αναφέρεται στο παρελθόν και θέλει να δείξει διάρκεια και εξακολούθηση. Β. Ο Υπερσυντέλικος μόνο μία φορά για να δείξει κάτι συντελεσμένο στο παρελθόν: είχε βαφτίσει. Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 37
12. Ποιες πληροφορίες παίρνουμε από τη δεύτερη περιγραφή σχετικά με το αυτοκίνητο; Από την περιγραφή του αυτοκινήτου στη δεύτερη παράγραφο παίρνουμε τις εξής πληροφορίες: τι ήταν και πώς έμοιαζε το αυτοκίνητο: ήταν παμπάλαιο και έμοιαζε με οβίδα. ποιο ήταν το όνομά του: το αυτοκίνητο αυτό είχε το όνομα Καραϊσκάκης. ποιο ήταν το χρώμα του: η αφηγήτρια δεν είναι σίγουρη για το ποιο ήταν το χρώμα του αυτοκινήτου, μπορεί να ήταν καφέ ή γκρίζο ή χακί. πώς ήταν το εσωτερικό του: το εσωτερικό του αυτοκινήτου είχε μία πολυτέλεια, η οποία ερχότανε σε αντίθεση με την εξωτερική του εμφάνιση. Ήταν ντυμένο εσωτερικά με βυσσινί δέρμα και αυτό του έδινε μία αρχοντιά. Στην ουρά του υπήρχε από τη μέσα μεριά του αυτοκινήτου ένα ξύλινο ντουλαπάκι, το οποίο χρησίμευε ως αποθηκευτικός χώρος. πώς ήταν η εξωτερική του εμφάνιση: ήταν ψηλό, χωρίς κουκούλα. Η μηχανή του μπροστά ήταν κατακόρυφα κομμένη και έμοιαζε με φάτσα μούργικου σκύλου. Πίσω κατέληγε σε μύτη που θύμιζε ουρά τσαλαπετεινού. Η εξωτερική του λοιπόν εμφάνιση ήταν, σύμφωνα με την αφηγήτρια, προκλητική. 13. Μπορείς να δώσεις ένα δικό σου τίτλο στη δεύτερη παράγραφο του κειμένου; Μπορούμε να δώσουμε πολλούς τίτλους στην παράγραφο αυτή, όπως: 1. το αυτοκίνητο του πατέρα. 2. περιγράφοντας ένα αυτοκίνητο. 3. ένα αυτοκίνητο που έμοιαζε με οβίδα. 4. το αυτοκίνητο που το έλεγαν Καραϊσκάκη. 38 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς
ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΤΩΝ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΩΝ ΣΗΜΕΙΩΝ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Ας προσπαθήσουμε τώρα να σχολιάσουμε τα σημαντικότερα σημεία του κειμένου. Στο σχολιασμό αυτόν θα προσέξουμε κυρίως: α. τις περιγραφές και τον τρόπο που γίνονται αυτές, β. την περιγραφή του αυτοκινήτου και πώς έχει αποτυπωθεί αυτή στη μνήμη της συγγραφέα, γ. κάποια σημεία των κειμένων που χρειάζονται περισσότερη ανάλυση. ΠΡΟΣΕΞΕ: Όταν κάνουμε σχολιασμό μίας φράσης ή ακόμα και μίας λέξης, προσπαθούμε να αναλύσουμε όσο μπορούμε περισσότερο αυτό που θέλουμε να σχολιάσουμε. Είναι καλύτερο να γράφεις με πολλά λόγια αυτό που θέλεις να πεις, ώστε να εξασκείσαι στο γραπτό λόγο. Αν νομίζεις στο τέλος της απάντησή σου, πως έχεις επαναλάβει συχνά κάποιες λέξεις ή φράσεις, αφού ξαναδιαβάσεις την απάντησή σου μπορείς να διαγράψεις τα περιττά. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ 1. Ποιες πληροφορίες μας δίνει η φράση «Απ' το παλιό μας σπίτι θυμάμαι λίγα πράγματα», που βρίσκεται στην πρώτη παράγραφο; Η φράση «Απ' το παλιό μας σπίτι θυμάμαι λίγα πράγματα» μας δίνει τις ακόλουθες πληροφορίες: Α. το σπίτι για το οποίο γίνεται λόγος είναι το παλιό σπίτι της αφηγήτριας. Πιθανόν τώρα η αφηγήτρια να ζει σε κάποιο άλλο σπίτι. Β. από το σπίτι αυτό δε θυμάται πολλά πράγματα ίσως, επειδή η ίδια ήταν πολύ μικρή, όταν η οικογένειά της ζούσε σ' αυτό και έτσι η μνήμη της δε συγκράτησε πολλά πράγματα. Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 39
2. Στη φράση «Ήταν κάπου κοντά στο Λυκαβηττό» που υπάρχει επίσης στην πρώτη παράγραφο η αφηγήτρια χρησιμοποιεί το επίρρημα «κάπου». Τι νομίζεις πώς θέλει να τονίσει μ αυτό το επίρρημα; Ήταν κάπου κοντά στο Λυκαβηττό Εδώ πρέπει να προσέξεις το επίρρημα κάπου, το οποίο φανερώνει την αδυναμία της αφηγήτριας να θυμηθεί επακριβώς το μέρος όπου ήταν το παλιό της σπίτι. Η αφηγήτρια λοιπόν χρησιμοποιώντας το επίρρημα αυτό θέλει να τονίσει, πως η μνήμη της δεν τη βοηθάει και έτσι δεν μπορεί να θυμηθεί πού ακριβώς ήταν το παλιό τους σπίτι. Έτσι η τοποθεσία - οδός του σπιτιού μάς δίνεται στο περίπου και όχι με ακρίβεια. 3. Τι σημαίνει η φράση «Ζούσε μαζί μας ο πατέρας» Η φράση «Ζούσε μαζί μας ο πατέρας» είναι μία πληροφορία. Η πληροφορία αυτή μας επιτρέπει να εικάσουμε, πως ο πατέρας της αφηγήτριας δεν ζει πια μαζί με την υπόλοιπη οικογένεια. Πράγματι στο μυθιστόρημα οι γονείς της αφηγήτριας είναι χωρισμένοι. ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ εικάζω = υποθέτω Πρόσεξε: είναι καλό να διαβάζεις το λεξιλόγιο που σου δίνεται για να μαθαίνεις καινούριες λέξεις και να γνωρίζεις τι σημαίνουν και πώς μπορείς να τις χρησιμοποιείς και εσύ στο λόγο σου. 4. Τι μας δείχνει η φράση «Και είχαμε ένα λαγωνικό» «Και είχαμε ένα λαγωνικό» Λαγωνικά ονομάζονται τα σκυλιά που χρησιμοποιούνται στο κυνήγι. Το γεγονός, πως η αφηγήτρια ξεχνάει πολλές λεπτομέρειες σχετικά με το σπίτι, αλλά θυμάται το σκυλί και μάλιστα και το όνομά του και τη ράτσα του, δείχνει, πως πρέπει μάλλον να ήταν δεμένη με το ζώο και να το αγαπούσε. 40 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς
5. Τι δείχνει η φράση «Θυμάμαι και δύο βάζα κινέζικα στις δύο γωνίες της σάλας» Θυμάμαι και δύο βάζα κινέζικα στις δύο γωνίες της σάλας Είναι περίεργο το ότι η αφηγήτρια από ολόκληρο το σπίτι θυμάται μόνο αυτή την ασήμαντη λεπτομέρεια. Ίσως τελικά η παιδική μνήμη να αποτυπώνει περίεργες λεπτομέρειες και γεγονότα που για τους μεγάλους περνούν απαρατήρητα. Ίσως πάλι τα βάζα αυτά να ήταν κάτι απαγορευμένο για την αφηγήτρια και τις αδερφές της και έτσι ο φόβος μήπως τα σπάσουν και τιμωρηθούν από τη μητέρα τους να αποτυπώθηκε στη μνήμη της μαζί με τη θύμηση των δύο βάζων. 6. Ποιο είναι το άλλο πρόσωπο που εμφανίζεται στην πρώτη παράγραφο εκτός από την αφηγήτρια; Τι μας λέει η αφηγήτρια για το πρόσωπο αυτό; Στην πρώτη παράγραφο υπάρχει η φράση «Η Μαρία όμως θυμάται πολλά». Η φράση αυτή μας παρουσιάζει ένα ακόμη πρόσωπο από την οικογένεια της αφηγήτριας, τη Μαρία. Η Μαρία ίσως είναι η μεγαλύτερη αδερφή και γι' αυτό θυμάται περισσότερα πράγματα για το παλιό τους σπίτι. Αυτά βέβαια που θυμάται η Μαρία δεν αναφέρονται εδώ. Ας προσθέσουμε εδώ, πως στο μυθιστόρημα «Τα ψάθινα καπέλα» οι πρωταγωνίστριες είναι τρεις αδερφές, η Μαρία, η Ινφάντα και η Κατερίνα. Η Κατερίνα είναι αυτή που αφηγήται. 7. Τι θέλει να πει η αφηγήτρια με τη φράση «Μας τα λέει καμιά φορά κι εμείς δακρύζουμε» Η αφηγήτρια με τη φράση αυτή θέλει να μας πει πως η Μαρία μοιράζεται με τις αδερφές της, δηλαδή, την αφηγήτρια (Κατερίνα) και την Ινφάντα τις αναμνήσεις της από το παλιό τους σπίτι. Στο σημείο αυτό πρέπει να προσέξεις τον πληθυντικό της προσωπικής αντωνυμίας εμείς. Ο πληθυντικός αυτός μπαίνει επειδή, τα άτομα που ακούν τη Μαρία είναι δύο, η αφηγήτρια και η άλλη της αδερφή, το τρίτο δηλαδή παιδί, της οικογένειας. Οι αναμνήσεις αυτές κάνουν και τις δύο να δακρύζουν, χωρίς όμως η μία να το δείχνει στην άλλη. Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 41