2012 ISSN 1792-5193 Κείμενα Δημόσιας Πολιτικής Ο Πο λ ι τ ι σ μ ο ς kα ι h Οι κ ο ν ο μ ι κ η tο υ Δι α σ τ α σ η Σαμαρά Νάντια 1
2010 Περιεχόμενα 1. Εισαγωγή 3 2. Ο π ο λ ι τ ι σ μ ό ς κα ι η δυ ν α μ ι κ ή το υ 3 3. Πολιτιστικές/δημιουργικές βιομηχανίες 4 4. Σύνδεση πολιτισμού με τουρισμό 6 5. Φεστιβάλ και οικονομία 8 6. Ελληνικές δυνατότητες και Φεστιβάλ Επιδαύρου 9 7. Συμ π ε ρ ά σ μ α τ α 10 8. Πίν α κ ε ς/δι α γ ρ ά μ μ α τ α 11 9. Υπο σ η μ ε ι ώ σ ε ι ς/βιβλιογραφία 15 Περίληψη Το παρακάτω κείμενο αναλύει το πώς ο πολιτισμός με την έννοια των πολιτιστικών αγαθών και υπηρεσιών μπορεί να συμβάλλει στην οικονομική ανάπτυξη μιας χώρας ή και μιας περιοχής. Στο πλαίσιο αυτό, η δυναμική των πολιτιστικών/δημιουργικών βιομηχανιών αναλύεται σε σχέση με την οικονομική τους διάσταση, καθώς τονίζεται και η σημασία της σύνδεσης του πολιτισμού με τον τουρισμό. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στις δυνατότητες του πολιτιστικού τουρισμού, παραθέτοντας επιτυχημένα παραδείγματα από το εξωτερικό, όπου ολόκληρες πόλεις κατάφεραν να γίνουν πόλοι έλξης αναρίθμητων τουριστών και να τονώσουν την οικονομία τους σε εθνικό, αλλά και σε περιφερειακό επίπεδο. Επιπρόσθετα, αναλύεται η δυναμική των φεστιβάλ σχετικά με την οικονομική ανάπτυξη μιας περιοχής, με παραδείγματα από την Ευρώπη, αλλά και με αναφορές σε ελληνικά παραδείγματα, καθώς και στις ελληνικές δυνατότητες ανάπτυξης. 2
2012 1. Ει σ α γ ω γ η Η έννοια της λέξης πολιτισμός έχει πολλούς ορισμούς και ιδιαίτερα στην ελληνική γλώσσα το ζήτημα περιπλέκεται ακόμα περισσότερο, αφού η λέξη πολιτισμός αποδίδει την έννοια δυο αγγλικών λέξεων: culture και civilization. Όταν μιλάμε για πολιτισμό από κοινωνιολογική ή και ανθρωπολογική σκοπιά μιλάμε στην ουσία για ένα σύνολο από διακριτά, πνευματικά, υλικά χαρακτηριστικά μιας κοινωνίας, τα οποία περιλαμβάνουν συστήματα αξιών, παραδόσεις, συμπεριφορές, πιστεύω, ήθη. Αυτά τα χαρακτηριστικά είναι κοινά σε μια κοινωνία, σε μια ομάδα και προσδιορίζουν τη διακριτή ταυτότητα της ομάδας αυτής που η ίδια μπορεί να προσδιορίζεται σε σχέση με τη γεωγραφία, την εθνικότητα, τη θρησκεία ή και άλλα χαρακτηριστικά. Μια άλλη πιο λειτουργική προσέγγιση της λέξης πολιτισμός, αφορά διάφορες δραστηριότητες του ανθρώπου που παράγουν προϊόντα, τα οποία αναφέρονται σε πνευματικές, ηθικές και καλλιτεχνικές εκφάνσεις της ζωής. Εδώ, ο πολιτισμός λειτουργεί περισσότερο ως επίθετο παρά ουσιαστικό, αφού μιλάμε για πολιτιστικά αγαθά, πολιτιστικές βιομηχανίες. 1 Το παρακάτω κείμενο, όπως θα δούμε, επικεντρώνεται κυρίως στην δυναμική των πολιτιστικών αγαθών και υπηρεσιών. Επίσης, θα εξεταστεί η συμβολή του πολιτισμού στην οικονομία, με την ιδιότητα που έχει να παράγει πολιτιστικά αγαθά και υπηρεσίες. Ως έκφραση αυτού θα εξεταστεί η δυναμική των πολιτιστικών/ δημιουργικών βιομηχανιών, των οποίων η οικονομική συμβολή γίνεται ολοένα και πιο σημαντική στην Ευρώπη(σε κάποιες προηγμένες χώρες της ΕΕ το μερίδιο τους στην οικονομία φτάνει και το 10%. 2 ), αφού δημιουργούν εισόδημα και παρέχουν θέσεις εργασίας 3. Σε δεύτερο επίπεδο, το κείμενο θα επικεντρωθεί στη σύνδεση του πολιτισμού με τον τουρισμό και ειδικότερα στη δυναμική του πολιτιστικού τουρισμού, παραθέτοντας ευρωπαϊκά παραδείγματα επιτυχημένης πολιτικής πολιτιστικού τουρισμού, όπου ανέδειξαν ολόκληρες πόλεις σε πόλους έλξης τουριστών συμβάλλοντας θετικά στην οικονομία της περιοχής. Τέλος, στο κείμενο αναλύονται τα φεστιβάλ και η δυναμική τους, δίδοντας παραδείγματα από το εξωτερικό αλλά εξετάζοντας και την ελληνική περίπτωση. Υπογραμμίζεται η συμβολή τους στην οικονομική ανάπτυξη μιας περιοχής ή και χώρας και οι εκπαιδευτικές, κοινωνικές και οικονομικές προεκτάσεις στην κάθε περιοχή. 2. Πο λ ι τ ι σ μό ς και η δ υ ν α μ ι κή τ ο υ Ο πολιτισμός 4 ως πηγή οικονομικής δραστηριότητας θεωρούνταν για πολλά χρόνια μη παραγωγικός και περιοριστικός, καθώς, το οικονομικό όφελος από τις πολιτιστικές δραστηριότητες εκλαμβανόταν ως λιγότερο επικερδές από τις βιομηχανίες αυτοκινήτων, για παράδειγμα, ή τραπεζικού συστήματος. Βέβαια, η αντίληψη αυτή έχει ανατραπεί πλέον, αφού για παράδειγμα στην Αγγλία το 4,5% των θέσεων εργασίας είναι στον πολιτισμό, ενώ στην Αμερική αντιστοιχεί στο 2,4%. Η βιωσιμότητα που έχουν οι τομείς του πολιτισμού σε οικονομικό επίπεδο στις εθνικές οικονομίες των χωρών είναι αναμφισβήτητη και όλο και περισσότερες χώρες 5 επενδύουν στις πολιτιστικές/ δημιουργικές βιομηχανίες. Βέβαια, η ανάλυση της πολιτιστικής συνεισφοράς σε οικονομικό επίπεδο είναι εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση, που πρέπει να λάβει υπόψιν της πολλές παραμέτρους που χαρακτηρίζονται από αποκλίσεις και διαφοροποιήσεις. Ένας από τους λόγους είναι το γεγονός ότι ο πολιτισμός εμπεριέχει πολλούς προσδιορισμούς και συγκαταλέγει πολλά διαφορετικά είδη, όπως συναυλίες, μουσεία, μόδα κλπ. Επιπροσθέτως, το ότι ο πολιτισμός δεν έχει μόνο οικονομικό μέγεθος αλλά και κοινωνιολογικό, δυσκολεύει ακόμα περισσότερο την ανάλυση και αξιολόγησή του. Ένα επιπλέον πρόβλημα που συναντάται στην στατιστική ανάλυση της οικονομικής δυναμικής του πολιτισμού και ιδιαίτερα σε ευρωπαϊκό επίπεδο, είναι ότι η Eurostat λαμβάνει στοιχεία από τα κράτη, τα οποία δεν έχουν ακόμα ούτε τους 3
2010 σωστούς μηχανισμούς για την ανάλυση του πολιτισμού, ούτε κοινές μεθοδολογίες στατιστικής ανάλυσης. Αυτό, φυσικά, δυσκολεύει την περαιτέρω ανάλυση της πολιτιστικής συνεισφοράς σε οικονομικό επίπεδο. Μια άλλη διάσταση της δυσκολίας του πολιτισμού ως προς τη μέτρηση της συμβολής του στην οικονομική ανάπτυξη είναι η δυσπιστία των καλλιτεχνών ως προς τη διαχείριση των έργων τους. Γενικά, υπάρχει ο προβληματισμός και ο δισταγμός στο πως θα αντιμετωπιστούν τα πολιτιστικά αγαθά επιχειρηματικά χωρίς να χάσουν την καλλιτεχνική τους αξία καθώς και την εκπαιδευτική τους διάσταση. Παρ όλες τις δυσκολίες, ο πολιτισμός με την έννοια των πολιτιστικών αγαθών και υπηρεσιών έχει τη δυνατότητα να συμβάλλει σημαντικά στην οικονομική ανάπτυξη μιας χώρας ή μιας περιοχής, όπως θα δούμε αναλυτικά παρακάτω. Η αξιοποίηση πολιτιστικών δράσεων (π.χ. φεστιβάλ), η σύνδεση του τουρισμού με τον πολιτισμό και η επικέντρωση μιας περιοχής ή χώρας στον πολιτιστικό τουρισμό μπορεί να τονώσει την οικονομία και την ανάπτυξη σημαντικά. Η ιστορική ανάπτυξη των καπιταλιστικών οικονομιών είχε πάντοτε βαθιές συνέπειες για τους πολιτισμούς, τις ταυτότητες και τους τρόπους ζωής. Η δημιουργία οικουμενικών πολιτιστικών αγαθών δεν είναι μια απλή υπόθεση, αλλά μια σύνθετη διαδικασία που χρειάζεται χρόνο, μακροπρόθεσμο και στοχευμένο σχεδιασμό. Η Ελλάδα είναι μια μικρή χώρα, αλλά διαθέτει πλούσια πολιτιστική κληρονομιά, σύγχρονο πολιτισμό και ιδιαίτερο γεωγραφικό κάλλος. Είναι χαρακτηριστικά, τα οποία μπορούν να την διαφοροποιήσουν και να αποτελέσουν τα συστατικά για μια επιτυχημένη πολιτιστική πολιτική σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο που θα έχει θετικές επιπτώσεις στην οικονομική ανάπτυξη. Η παγκοσμιοποίηση της οικονομικής δραστηριότητας σχετίζεται σήμερα με ένα επιπλέον κύμα πολιτισμικού μετασχηματισμού με μια διαδικασία πολιτιστικής παγκοσμιοποίησης. Σε ένα επίπεδο πρόκειται για τη μαζική βιομηχανική παραγωγή οικουμενικών πολιτιστικών προϊόντων 6 (π.χ. ταινίες του Hollywood). Η δημιουργία οικουμενικών πολιτιστικών αγαθών δεν είναι μια απλή υπόθεση, αλλά μια σύνθετη διαδικασία που χρειάζεται χρόνο, μακροπρόθεσμο και στοχευμένο σχεδιασμό. Η Ελλάδα είναι μια μικρή χώρα αλλά διαθέτει πλούσια πολιτιστική κληρονομιά, σύγχρονο πολιτισμό και ιδιαίτερο γεωγραφικό κάλλος. Είναι χαρακτηριστικά, τα οποία μπορούν να την διαφοροποιήσουν και να αποτελέσουν τα συστατικά για μια επιτυχημένη πολιτιστική πολιτική σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο που θα έχει θετικές επιπτώσεις στην οικονομική ανάπτυξη. Η Ελλάδα έχει τις δυνατότητες να επενδύσει στα πολιτιστικά της αγαθά και να κερδίσει από αυτά σε οικονομικό, κοινωνικό και εκπαιδευτικό επίπεδο με τον κατάλληλο σχεδιασμό. 3.Πολιτιστικ ές/δημιουργικές βιομηχανίες Ο βαθμός στον οποίο ο πολιτισμός συμβάλλει στην ενίσχυση της οικονομίας και της ανάπτυξης φαίνεται και από τη δυναμική των πολιτιστικών/ δημιουργικών 7 βιομηχανιών. Πρόσφατες μελέτες έχουν δείξει ότι οι πολιτιστικές και δημιουργικές βιομηχανίες αντιπροσωπεύουν εξαιρετικά καινοτόμες εταιρείες με μεγάλες οικονομικές δυνατότητες, ως ένας από τους πιο δυναμικούς οικονομικούς κλάδους της Ευρώπης, συμβάλλοντας περίπου στο 2,6% του ΑΕΠ της ΕΕ, με υψηλό δυναμικό ανάπτυξης και με παροχή ποιοτικών θέσεων εργασίας σε περίπου 5 εκατομμύρια άνθρωποι σε όλη την ΕΕ-27. 8 Οι πολιτιστικές βιομηχανίες, σύμφωνα με τον ορισμό της UNESCO συνδυάζουν τη δημιουργία, την παραγωγή και την εμπορευματοποίηση των περιεχομένων, τα οποία είναι μη απτά και πολιτι- 4
2012! στικά από τη φύση τους. Αυτά τα δεδομένα προστατεύονται τυπικά από αντιγραφή και μπορούν να πάρουν τη μορφή αγαθών και υπηρεσιών. Οι πολιτιστικές βιομηχανίες είναι κεντρικές στο να παρέχουν και να προάγουν την πολιτιστική πολυμορφία και να εγγυώνται την δημοκρατική πρόσβαση στον πολιτισμό. 9 Οι πολιτιστικές βιομηχανίες (cultural industries) είναι αυτές που παράγουν και διανέμουν αγαθά και υπηρεσίες, οι οποίες τη στιγμή που δημιουργούνται θεωρούνται ότι έχουν συγκεκριμένη πολιτιστική διάσταση, συμβολή, χρήση ή σκοπό, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η εμπορική αξία που μπορεί να αποκτήσουν μετέπειτα. 10 Επιπλέον, οι πολιτιστικές βιομηχανίες είναι αυτές που παράγουν αγαθά ή υπηρεσίες οι οποίες με κάποιο τρόπο εκφράζουν τον τρόπο ζωής μια κοινωνίας, πχ τηλεόραση, φιλμ ή συμβάλλουν στο σύστημα κοινωνικής επικοινωνίας, όπως με τη διαφήμιση ή τον τύπο. Είναι βιομηχανίες, οι οποίες δίνουν φόρμα στην κοινωνική ζωή με ήχο, εικόνα, ή λέξεις. Προσφέρουν τους όρους και τα σύμβολα με τα οποία σκεφτόμαστε και επικοινωνούμε σε σχέση με τα πρότυπα της κοινωνικής διαφορετικότητας, της φιλοδοξίας ομάδων για αναγνώριση, της πρόκλησης των κοινωνικών αξιών και ιδεών και της εμπειρίας της κοινωνικής αλλαγής. Η δυναμική των πολιτιστικών βιομηχανιών είναι πολύ σημαντική για την οικονομία και την ανάπτυξη. 11 Παρέχουν θέσεις εργασίας και προϊόντα, των οποίων σύμφωνα με στοιχεία, οι εξαγωγές τους αυξήθηκαν το 2008 σε 592 δις, δηλαδή διπλασιάστηκαν από το 2002. 12 Επίσης, τα κέρδη των ευρωπαϊκών δημιουργικών βιομηχανιών για το 2003 ανήλθαν σε 654 εκατομμύρια ευρώ ενώ, η ανάπτυξη των συγκεκριμένων βιομηχανιών αυξάνεται 12,3 % ταχύτερα από την γενική οικονομία και απασχολεί σε συναφή επαγγέλματα πάνω από 5.600.000 άτομα. 13 Μιλώντας για πολιτιστικές βιομηχανίες που συνδυάζουν πολιτισμό, οικονομία και τεχνολογία αναφερόμαστε στην ουσία στην έννοια της δη- 5
2010 μιουργικής οικονομίας (creative economy) που είναι μια ολιστική προσέγγιση που συνδυάζει τα παραπάνω σε ένα σύγχρονο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον. Ως ορισμό της δημιουργικής οικονομίας θα μπορούσαμε να πούμε ότι η δημιουργική οικονομία είναι μια εξελισσόμενη έννοια βασισμένη σε δημιουργικά στοιχεία με στόχο την ανάπτυξη, έχει τη δυνατότητα να δημιουργήσει θέσεις εργασίας, ενώ ταυτόχρονα προωθεί την κοινωνική ένταξη, την πολιτιστική πολυμορφία και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Επίσης, έχει οικονομικές, κοινωνικές και πολιτιστικές παραμέτρους που αλληλεπιδρούν με την τεχνολογία και τον τουρισμό. Είναι ένα σύνολο που βασίζεται στη γνώση της οικονομικής δραστηριότητας με αναπτυξιακή διάσταση και επηρεάζει το σύνολο της οικονομίας σε μάκρο και μίκρο οικονομικό επίπεδο, χρησιμοποιώντας καινοτόμες διεπιστημονικές ιδέες. 14 Σημεία κλειδιά για την ανάπτυξη της δημιουργικής οικονομίας είναι ο σωστός συνδυασμός των δημόσιων πολιτικών και των στρατηγικών Σημεία κλειδιά για την ανάπτυξη της δημιουργικής οικονομίας είναι ο σωστός συνδυασμός των δημόσιων πολιτικών και των στρατηγικών επιλογών, ο οποίος είναι απαραίτητος για την αξιοποίηση του κοινωνικο-οικονομικού δυναμικού της δημιουργικής οικονομίας για αύξηση της ανάπτυξης. Χρειάζεται η πολιτική της δημιουργικής οικονομίας να έχει διεπιστημονικό χαρακτήρα( οικονομικό, κοινωνικό, πολιτικό, πολιτιστικό). Διότι, για τη διαμόρφωση μιας μακροπρόθεσμης στρατηγικής σχετικά με την δημιουργική οικονομία θα πρέπει να υπάρξουν διυπουργικές δράσεις, ώστε να εξασφαλίζονται κανονιστικά πλαίσια και θεσμικά όργανα, καθώς και μηχανισμοί χρηματοδότησης για την στήριξη και ενίσχυση των δημιουργικών βιομηχανιών. επιλογών, ο οποίος είναι απαραίτητος για την αξιοποίηση του κοινωνικο-οικονομικού δυναμικού της δημιουργικής οικονομίας για αύξηση της ανάπτυξης. Χρειάζεται η πολιτική της δημιουργικής οικονομίας να έχει διεπιστημονικό χαρακτήρα( οικονομικό, κοινωνικό, πολιτικό, πολιτιστικό). Διότι, για τη διαμόρφωση μιας μακροπρόθεσμης στρατηγικής σχετικά με την δημιουργική οικονομία θα πρέπει να υπάρξουν διυπουργικές δράσεις, ώστε να εξασφαλίζονται κανονιστικά πλαίσια και θεσμικά όργανα, καθώς και μηχανισμοί χρηματοδότησης για την στήριξη και ενίσχυση των δημιουργικών βιομηχανιών. Βέβαια, οι πολιτικές για τη δημιουργική οικονομία θα πρέπει να ανταποκρίνονται όχι μόνο στις οικονομικές ανάγκες, αλλά και στις ειδικές απαιτήσεις των τοπικών κοινοτήτων συνδέοντας τες με την εκπαίδευση, την πολιτιστική ταυτότητα, τις κοινωνικές ανισότητες και τις περιβαλλοντικές ανησυχίες. 15 Κάθε χώρα είναι διαφορετική, κάθε αγορά είναι ειδική και κάθε δημιουργικό προϊόν είναι πρωτότυπο. Παρόλα αυτά, κάθε χώρα μπορεί να είναι σε θέση να προσδιορίσει τις δικές της δημιουργικές βιομηχανίες που δεν έχουν ακόμη αξιοποιηθεί στο μέγιστο με βάση τις δυνατότητες της, ώστε να αποκομίσουν οικονομικά οφέλη. Κάθε χώρα θα πρέπει να διατυπώσει τη δική της στρατηγική για την τόνωση της δημιουργικής οικονομίας με βάση τα ιδιαίτερα πολιτιστικά της χαρακτηριστικά, τις δυνάμεις της και τις αδυναμίες της. 4. Σύ ν δ ε σ η τ ο υ π ο λ ι τ ι σ μ ο ύ μ ε τ ο ν το υ ρ ι σ μ ό Η σύνδεση του πολιτισμού με τον τουρισμό υπήρξε για πολλά χρόνια μια παρεξηγημένη σύνδεση, αφού συνεπάγονταν για πολλούς στην υποβάθμιση της έννοιας του πολιτισμού. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, μια τέτοια αντίληψη θεωρείται ξεπερασμένη, αφού πολλές χώρες έχουν συνδέσει με επιτυχία τον πολιτισμό με τον τουρισμό, επενδύοντας ειδικότερα σε όλες τις μορφές του πολιτιστικού τουρισμού (cultural tourism). 6
2012 Ο πολιτιστικός τουρισμός είναι αυτός που στηρίζεται στην ανάδειξη και προβολή της ιδιαίτερης πολιτιστικής ταυτότητας της κάθε χώρας αλλά και της κάθε περιοχής, με στόχο την μεγαλύτερη προσέλκυση τουριστών. Με αυτό τον τρόπο για μια χώρα ή για μια περιοχή μπορεί ο πολιτιστικός τουρισμός να αποτελέσει κίνητρο οικονομικής ανάπτυξης. Επενδύοντας, δηλαδή, στα ιδιαίτερα πολιτιστικά χαρακτηριστικά της (που ούτως ή άλλως διαφέρουν σε κάθε χώρα αλλά και από περιοχή σε περιοχή) η μοναδικότητα του πολιτιστικού προϊόντος μπορεί να προσελκύσει ακόμα περισσότερο τουρισμό και να έχει ως αποτέλεσμα την τόνωση της οικονομίας. Σύμφωνα με το Euro Nostra (2005), περισσότερο από το 50% της τουριστικής δραστηριότητας στην Ευρώπη έχει σχέση με την πολιτιστική κληρονομιά και τον πολιτιστικό τουρισμό. 16 Αρχικά, ο πολιτιστικός τουρισμός είχε αναφορές σε πολιτιστικά σημεία και μνημεία, όπου τα πολιτιστικά αξιοθέατα του κάθε τόπου θεωρούνταν περισσότερο φυσικοί πολιτιστικοί τόποι. Αυτή η αντίληψη στην Ευρώπη έχει αλλάξει και σταδιακά αλλάζει και στην Ελλάδα, όπου πλέον στον πολιτιστικό τουρισμό εμπεριέχονται οι παραστατικές τέχνες, οι πολιτιστικές εκδηλώσεις (φεστιβάλ), οι δημιουργικές βιομηχανίες, η αρχιτεκτονική και το σχέδιο. 17 Ένα καλό παράδειγμα επιτυχημένης σύνδεσης τουρισμού και πολιτισμού είναι η περίπτωση του θέρετρου Vorarlberg στην Αυστρία. Τις τελευταίες δεκαετίες υπάρχει σημαντική αύξηση των επισκεπτών λόγω πολιτιστικών θεσμών και εκδηλώσεων. Το φεστιβάλ που οργανώθηκε για την 200η επέτειο του συνθέτη Franz Schubert προσέλκυσε ρεκόρ επισκεπτών περί τους 211.000. Επίσης, οι επισκέπτες στην εκδήλωση Bregenzer Festspiele αυξήθηκαν από 126.000 το 1987 σε σχεδόν 200.000 το 2007. 18 Επιπροσθέτως, η περίπτωση της Γλασκόβης είναι ενδιαφέρουσα, αφού ο πολιτισμός συνετέλεσε σημαντικά στην αλλαγή της εικόνα της πόλης, η οποία είχε θετικές οικονομικές επιπτώσεις. Ως Πολιτιστική Πρωτεύουσα το 1990, η Γλασκόβη εκμεταλλεύτηκε θετικά τα πολιτιστικά γεγονότα και τις εγκαταστάσεις που δημιουργήθηκαν και κατάφερε να αυξήσει τον τουρισμό της κατά 150%, ενώ η εικόνα της πόλης βελτιώθηκε από το 1986 έως το 2003 κατά 17%. Η βελτιωμένη εικόνα της πόλης είχε φυσικά και οικονομικά αποτελέσματα. Το 2003, 29,640 άτομα απασχολούνταν σε υπηρεσίες σχετικές με τον τουρισμό, δηλαδή το 7,6% του συνολικού εργαζόμενου πληθυσμού, το 1995 οι επισκέπτες ξόδεψαν 263 εκατ. λίρες ενώ το 2005 αυξήθηκαν τα έσοδα σε 700 εκατ. λίρες. Η Γλασκόβη είναι η τέταρτη πιο δημοφιλής πόλη του Ηνωμένου Βασιλείου για ξένους τουρίστες (εκτός του Λονδίνου). 19 Όσον αφορά την Ελλάδα, σύμφωνα με τη μελέτη των Βρεττού και Στουρνάρα, ο τουρισμός συγκεκριμένα συνεισφέρει το 17,2 % του ΑΕΠ (2008), δηλαδή, 44 δις το χρόνο και δημιουργεί 700.000 θέσεις εργασίας 20, καθώς συμβάλει και στην περιφερειακή ανάπτυξη. Επίσης, η Ελλάδα σε παγκόσμιο επίπεδο κατατάσσεται 11η σε επίπεδο διεθνών αφίξεων και 12η σε επίπεδο εσόδων. Παρόλα αυτά, η Ελλάδα βρίσκεται στη 18η θέση στο Δείκτη Ταξιδιωτικής και Τουριστικής Ανταγωνιστικότητας. Βασική παράμετρος σε αυτό το αποτέλεσμα είναι το ότι ο ρόλος του κράτους στην εξέλιξη και διαμόρφωση του τουριστικού προϊόντος υπήρξε αποσπασματικός, ασυντόνιστος και κυρίως χωρίς να έχει στόχευση. Ο τουρισμός ποτέ δεν αποτέλεσε αντικείμενο ενός μέσο-μακροπρόθεσμου σχεδιασμού και αφέθηκε στην ιδιωτική πρωτοβουλία καλή ή κακή με φυσικό επακόλουθο το τουριστικό προϊόν στην Ελλάδα να είναι εξαιρετικά ανομοιόμορφο. Η Ελλάδα ως χώρα διαθέτει κάποια πλεονεκτήματα, που την καθιστούν ιδανική για μια χώρα όπου ο τουρισμός γενικά, και ο πολιτιστικός τουρισμός συγκεκριμένα, μπορεί να ανθήσει αφού έχει ιδιαίτερο φυσικό περιβάλλον, βρίσκεται γεωγραφικά κοντά σε πλούσιες ευρωπαϊκές χώρες, και έχει ιδιαίτερη πολιτιστική κληρονομιά. Μπορούν να ενισχυθούν και να προωθηθούν διάφορα είδη εξειδικευμένου τουρισμού, όπως ο αγροτουρισμός μέσω του οποίου μπορεί να αναδειχθεί η κάθε περιοχή καθώς και οι επιλογές που έχει ο επισκέπτης για ένα παραδοσιακό κατάλυμα, για 7
2010 ένα τοπικό φαγητό, για μια αυθεντική πολιτιστική ή φυσιολατρική δραστηριότητα, για μια αγορά παραδοσιακού προϊόντος για γνωριμία με την τοπική παράδοση και την ιστορία. Επίσης, άλλες μορφές εξειδικευμένου τουρισμού είναι τουρισμού-ευεξίας, αθλητικού και εκπαιδευτικού τουρισμού, θαλάσσιου τουρισμού, περιηγητικού τουρισμού, τουρισμού πολυτελείας, παραθεριστικού τουρισμού, τουρισμού του Σαββατοκύριακου (city break). Για να επιτευχθούν τα ανάλογα αποτελέσματα από τον πολιτιστικό τουρισμό χρειάζεται μια μακροπρόθεσμη στρατηγική, με δόσεις φαντασίας και καινοτομίας. Επίσης, υπάρχει ανάγκη για κατάλληλη διοικητική υποδομή καθώς, και για ενεργή συμμετοχή της εκάστοτε τοπικής κοινότητας σε κάθε προσπάθεια προώθησης του πολιτιστικού τουρισμού σε περιφερειακό επίπεδο. Σημαντική είναι η συμβολή του κράτους στη διαχείριση, η συνεργασία δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, καθώς και η ύπαρξη ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Τέλος, η ανάπτυξη επικοινωνιακής στρατηγικής και η προβολή του ελληνικού τουρισμού στο εξωτερικό είναι πολύ σημαντική (branding), καθώς παίζει σημαντικό ρόλο στην προσέλκυση τουριστών. Αναμφισβήτητα ο πολιτισμός συμβάλλει στον τουρισμό και μέσω της ζήτησης των τουριστών να επισκεφτούν μουσεία, αρχαιολογικού χώρους, γκαλερί, φεστιβάλ, όπως και να παρακολουθήσουν συναυλίες, θέατρο σε διάφορες χώρες. Τα φεστιβάλ είναι ένα κομμάτι της πολιτιστικής πολιτικής που βοηθά σημαντικά στην οικονομική ανάπτυξη μιας περιοχής. Βέβαια, για την επιτυχία τους χρειάζονται κάποιες βασικές προϋποθέσεις, όπως θα δούμε στο επόμενο κεφάλαιο. 5. Φε σ τ ι β ά λ κα ι Οι κ ο ν ο μ ί α Τα φεστιβάλ είναι μια γιορτή των τεχνών και του πολιτισμού, που έχουν εκπαιδευτική, κοινωνική και οικονομική διάσταση. Πέρα από την προβολή του έργου των ίδιων των καλλιτεχνών που συμμετέχουν, αποτελούν μέσο καλυτέρευσης της ποιότητας της ζωής των ντόπιων σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο, αφού συμμετέχουν και οι 8 ίδιοι και ταυτόχρονα αποτελούν μέσο προσέλκυσης επισκεπτών, με αποτέλεσμα να αναβαθμίζεται η φήμη της περιοχής και να επωφελείται οικονομικά, μακροπρόθεσμα και βραχυπρόθεσμα. Τα φεστιβάλ μπορούν να αποτελέσουν εργαλεία για την τόνωση της οικονομίας και της ανάπτυξης μιας περιοχής 21 : συμβάλλουν σημαντικά στην προβολή και διαφήμιση των πόλεων όπου διοργανώνονται, προωθούν την τοπική ταυτότητα και συμβάλλουν στην τόνωση της συλλογικότητας και της έννοιας της κοινότητας και του κοινού σκοπού για τους ντόπιους κατοίκους. μέσω των διάφορων φεστιβάλ προωθείται και ένα είδος αντίστασης στην παγκοσμιοποίηση και την ομογενοποίηση, την οποία προωθεί υποστηρίζοντας την πολιτιστική πολυμορφία. Για να μπορεί ένα φεστιβάλ να θεωρηθεί επιτυχημένο χρειάζονται κάποιες προϋποθέσεις, καλή οργάνωση και μακροπρόθεσμος σχεδιασμός του ξεκάθαρη θεματική με συγκεκριμένες και στοχευμένες ομάδες επισκεπτών (target groups) με τοπικό χαρακτήρα για να καθίστανται μοναδικά να έχει διάρκεια στο χρόνο με χρήση των τοπικών πόρων (ανθρώπινο δυναμικό, παροχές υπηρεσιών, τεχνικές υπηρεσίες) με εύκολη προσβασιμότητα, με ευκολία οικονομικής ανταπόκρισης καλή προβολή και διαφήμιση του αξιολόγηση ως προς τα οικονομικά οφέλη του φεστιβάλ αλλά και ως προς την ενίσχυση της τοπικής υπερηφάνειας, της κοινωνικής συνοχής και της πολιτιστικής πολυμορφίας. να μπορεί να ανταποκριθεί η τοπική κοινότητα στις ανάγκες του ώστε να εισπράξει και όλο το όφελος του φεστιβάλ φιλοξενία και δεκτικότητα από τους ντόπιους απέναντι στους επισκέπτες Με δυο λόγια, η μακροπρόθεσμη επιτυχία των φεστιβάλ εξαρτάται από το αν θα γίνουν τα ίδια θεσμοί. Οι έρευνες δείχνουν ότι ο τουρίστας των φεστιβάλ δένεται με τον τόπο και το θεσμό και συνεχί
2012 ζει να επισκέπτεται την περιοχή κάθε χρόνο, γίνεται με έναν τρόπο πιστός σε αυτά, εφόσον αυτά καταφέρουν να ικανοποιήσουν τις προσδοκίες του. Σήμερα, δίδεται μεγάλη σημασία και αναγνωρίζονται σε παγκόσμιο επίπεδο τα κοινωνικοοικονομικά οφέλη των φεστιβάλ. Το μουσικό φεστιβάλ Sziget στην Ουγγαρία το 2004 προσέλκυσε 385,000 επισκέπτες, ενώ 20,000-25,000 ήταν ξένοι επισκέπτες από την Αυστρία, Γαλλία, Γερμανία και Ιταλία. Το 2005 οι ξένοι επισκέπτες διπλασιάστηκαν. Μελέτες έδειξαν το 2005 ότι το 84% των επισκεπτών σκοπεύουν να επιστρέψουν στην Βουδαπέστη και στο φεστιβάλ. Επίσης, 72% των επισκεπτών επισκέφτηκαν και τη Βουδαπέστη κατά τη διάρκεια του φεστιβάλ και 15 % την Λίμνη Balaton. 22 Ένα σημαντικό παράδειγμα φεστιβάλ, το οποίο συντέλεσε στο να αλλάξει η εικόνα της πόλης αλλά και να αποδώσει οικονομικά οφέλη είναι το καρναβάλι στη Βραζιλία. Το καρναβάλι στη Βραζιλία είναι μεγάλης κλίμακας με πολλούς πολιτισμικούς υβριδισμούς, παραδόσεις και καινοτομίες. Το καρναβάλι στο Bahian 23, το οποίο έχει αποτελέσει πρότυπο και για άλλες πόλεις της Βραζιλίας, αποτέλεσε και αποτελεί μέσο τόνωσης της τοπικής αγοράς. Σε αυτό έπαιξαν ρόλο και οι ιδιωτικές επιχειρήσεις στις δημιουργικές βιομηχανίες (εκδοτικές εταιρείες, ραδιοφωνικοί σταθμοί, κλπ) καθώς και το μάρκετινγκ που διαμορφώθηκε γύρω από το καρναβάλι ως μέσο προώθησης του τουρισμού. Το καρναβάλι αποτέλεσε μέσο-αφορμή για τη βελτίωση των υποδομών και των προϊόντων του Bahian με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί ένα μεγάλο γεγονός, το οποίο παράγει πολλαπλά προϊόντα όπως μουσική, καλλιτέχνες ενώ ταυτόχρονα κατέστησε, το ίδιο το καρναβάλι, την περιοχή πόλο έλξης και τόνωσε την οικονομία της περιοχής. 24 Η επιτυχία του καρναβαλιού ώθησε την κυβέρνηση να επανασχεδιάσει το καρναβάλι ως ένα στρατηγικό επιχειρηματικό project με τη συμβολή δημόσιων και ιδιωτικών φορέων και έτσι απέκτησε ακόμα μεγαλύτερη οικονομική και κοινωνική σημασία. Το καρναβάλι είναι πια μια ισχυρή πολιτιστική βιομηχανία, η οποία παρέχει πολλές θέσεις εργασίας (υπάρχουν πάνω από 200 εταιρείες παραγωγής με τη μεγαλύτερη να απασχολεί περίπου 2000 άτομα, όπως σερβιτόρους, μουσικούς, χορευτές, ξυλουργούς, κλπ) Οι δραστηριότητες της τουριστικής οικονομίας (κατάλυμα, μεταφορά, οργάνωση ταξιδιών) και των πολιτιστικών και ψυχαγωγικών βιομηχανιών (επιχείρηση θεάματος, εκδόσεις, ραδιοφωνικοί σταθμοί) επωφελούνται από την οικονομική διάσταση του καρναβαλιού. Πέρα από τα παραπάνω, από το καρναβάλι επωφελούνται και διάφοροι εποχιακοί πλανόδιοι πωλητές, οι οποίοι το 2006 καταγράφηκαν σε 25,000. Για μια χώρα όπως η Βραζιλία, όπου οι ανισότητες και ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι έντονες, η δυναμική ενός καρναβαλιού με αυτή την έκταση και τις οικονομικές επιπτώσεις είναι τεράστια καθώς, αποτελεί ευκαιρία για πολλούς να ξεφύγουν από τη φτώχεια και τις ποικίλες επιπτώσεις της, ιδιαίτερα αν σκεφτεί κανείς ότι το καρναβάλι είναι και πολιτιστικό φαινόμενο. Η διασφάλιση και προώθηση του καρναβαλιού έχει δυο παραμέτρους: τη διατήρηση της συμβολικής, πολιτιστικής διάστασης του καρναβαλιού ώστε να εξασφαλίζεται το συμμετοχικό πνεύμα του κόσμου, ενώ την ίδια στιγμή να τονώνει την ανάπτυξη και την οικονομία της περιοχής. Τα φεστιβάλ, εφόσον είναι επιτυχημένα, μπορούν να αποφέρουν θετικά αποτελέσματα σε μια κοινωνία σε πολλαπλά επίπεδα, όπως οικονομικά, κοινωνικά, εκπαιδευτικά, πολιτιστικά. Με την κατάλληλη οργάνωση, με μακροπρόθεσμο σχεδιασμό και συνέπεια, φεστιβάλ που γίνονται θεσμοί μπορούν να αναζωογονήσουν περιοχές και να τονώσουν την οικονομία τους. Η Ελλάδα έχει σίγουρα τις δυνατότητες να επιτύχει στον τομέα αυτό. 6. Ελ λ η ν ι κ έ ς δ υ ν α τ ό τ η τ ε ς κ α ι Φεσ τ ι β ά λ Επ ι δ α ύ ρ ο υ Τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα παρατηρείται μια έντονη δραστηριότητα γύρω από τα φεστιβάλ, τα οποία πληθαίνουν και εξελίσσονται, δυστυχώς όμως, 9
2010 η ανάλυση τους από οικονομικής πλευράς είναι σε πρωταρχικό στάδιο. Ο αριθμός των εισιτηρίων που πωλούνται μπορεί να καθιστά ένα φεστιβάλ επιτυχημένο, αλλά μόνο μέσω αυτής της πληροφορίας δεν υπογραμμίζεται η οικονομική ώθηση που μπορεί να δώσει ένα φεστιβάλ σε μια περιοχή. Το φεστιβάλ Επιδαύρου, το οποίο εντάσσεται στο Φεστιβάλ Αθηνών, θεωρείται ένα από τα πιο επιτυχημένα φεστιβάλ της χώρας με ίσως και την μεγαλύτερη διάρκεια στο χρόνο, αφού χρονολογείται από τη δεκαετία του 50. Είναι αναμφισβήτητα ένα κορυφαίο πολιτιστικό γεγονός που προσελκύει το ενδιαφέρον πολλών ανθρώπων και από το εξωτερικό, ιδιαίτερα λόγω του χώρου, όπου πραγματοποιείται, το αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου, αλλά και των θεατρικών παραγωγών του. Πέρα όμως, από τη πολιτιστική και εκπαιδευτική διάσταση που έχει το φεστιβάλ έχει φυσικά και οικονομική διάσταση σε πολλαπλά επίπεδα. Διότι, δεν είναι μόνο τα εισιτήρια που πωλούνται, τα οποία παρέχουν κάποια έσοδα, πολύ σημαντικά βέβαια, αφού εκτιμάται ότι το φεστιβάλ έχει περίπου 100.000 θεατές το χρόνο, δηλαδή περίπου 10.000 θεατές το διήμερο για 8 παραστάσεις. Ο θεσμός του φεστιβάλ αρχαίου θεάτρου έχει ωφελήσει και αναβαθμίσει την ευρύτερη περιοχή, σε οικονομικό αλλά και κοινωνικό επίπεδο. Ξενοδοχεία και χώροι εστίασης έχουν δημιουργηθεί στα κοντινά χωριά, τα οποία κατά τη διάρκεια του φεστιβάλ έχουν 100% πληρότητα και επιτυγχάνουν το 60% του ετησιακού τους τζίρου. Βέβαια, εκτός από το φεστιβάλ, το ίδιο το αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου ως φυσικός πολιτιστικός τόπος έχει περίπου 1 εκατ. επισκέπτες το χρόνο, γεγονός που τονώνει ακόμα περισσότερο την οικονομία της περιοχής. Φαίνεται δηλαδή, ότι ένα ιστορικό μνημείο, το οποίο είναι το αρχαίο θέατρο μπορεί να αποτελέσει μέσο/εργαλείο τόνωσης της οικονομίας και της ανάπτυξης. Πέρα από την περίπτωση του φεστιβάλ της Επιδαύρου, το οποίο είναι επιτυχημένο και διαγράφει ανιούσα πορεία, η Ελλάδα είναι μια χώρα, όπως ήδη έχουμε υπογραμμίσει, η οποία διαθέτει εκείνα τα χαρακτηριστικά ώστε να αποτελέσει πόλο έλξης του πολιτιστικού τουρισμού και να γίνει ανταγωνιστική. 7. Συ μ π ε ρ ά σ μ α τ α «Αν η Ευρώπη θέλει να παραμείνει ανταγωνιστική σε ένα παγκόσμιο περιβάλλον που ολοένα αλλάζει χρειάζεται να δημιουργήσει τις κατάλληλες συνθήκες για δημιουργικότητα και καινοτομία έτσι ώστε να αναπτυχθεί ένας νέος επιχειρηματικός πολιτισμός.» 25 Η παραπάνω φράση υπογραμμίζει με ευστοχία τη σημασία του πολιτισμού και της δημιουργίας για την ανάπτυξη και την τόνωση της οικονομίας των χωρών, ιδιαίτερα εν μέσω οικονομικής κρίσης. Το πολιτιστικό προϊόν έχει τη δυνατότητα να παρέχει μοναδικότητα, συστατικό σημαντικό για την οικονομία και την ανάπτυξη. Η Ελλάδα, διαθέτοντας πολιτιστική κληρονομιά, σύγχρονο πολιτισμό και ένα σαφώς ιδανικό γεωγραφικό τοπίο, μπορεί να επενδύσει δυναμικά στα πολιτιστικά της αγαθά. Το παραπάνω κείμενο υπογράμμισε το ρόλο που μπορεί να παίξει ο πολιτισμός στην τόνωση της οικονομίας σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο. Σημειώνοντας τις πρακτικές και αντιλήψεις γύρω από την δυναμική του πολιτισμού σε ευρωπαϊκό επίπεδο, υποστηρίχθηκε ότι η εποχή ζητά καινοτομία και δημιουργικότητα, όπου ο πολιτισμός μπορεί να αποτελέσει το μέσο για την οικονομική ανάπτυξη του τόπου. Ο πολιτισμός αποτελεί τη βάση επικοινωνίας μεταξύ των μελών μιας οποιασδήποτε ομάδας. Ο πολιτισμός εκφράζει, μέσω των πολιτιστικών αγαθών και υπηρεσιών που παράγει, το κοινό σύστημα αξιών παραδόσεων, συνηθειών, πιστεύω και ηθών που διαθέτει κάθε χώρα ή ομάδα. Η κάθε χώρα ή περιοχή μπορεί να στηριχθεί και να επενδύσει στον πολιτισμό της ( ο οποίος είναι μοναδικός ούτως ή άλλως) για να προάγει την καινοτομία και τη δημιουργικότητα, έχοντας και ως στόχο την οικονομική ανάπτυξη. Η πολιτιστική ανάπτυξη μπορεί να επηρεάσει την οικονομική ανάπτυξη ενός τόπου, καλλιεργώντας και την πρωτοτυπία. Για την επίτευξη αυτού χρειάζεται πίστη και εμπιστοσύνη στις δυνατότητες που μπορεί να έχει ο πολιτισμός να συμβάλλει στην οικονομική ανάπτυξη καθώς και ολιστικός και μακροπρόθεσμος σχεδιασμός. 10
2012 8. Πί ν α κ ε ς Πίν α κ α ς 1. η σ υ μ β ο λ ή τ ο υ πολιτιστικού κ α ι δ η μ ι ο υ ρ γ ι κ ο ύ τ ο μ έ α σ τ ι ς ε θ ν ι κέ ς ο ι κ ο ν ο μ ί ε ς τ ω ν κ ρ α τ ώ ν τ η ς ΕΕ. Όλοι οι τομείς (σε εκατ.) ΑΕΠ (όλοι οι τομείς) Ηνωμένο Βασίλειο 132,682 3.0% Γερμανία 126,060 2.5% Ιταλία 84,359 2.3% Γαλλία 79,424 3.4% Ισπανία 61,333 2.3% Ολλανδία 33,372 2.7% Βέλγιο 22,174 2.6% Σουηδία 18,155 2.4% Νορβηγία 14,841 3.2% Αυστρία 14,603 1.8% Φιλανδία 10,677 3.1% Δανία 10,111 3.1% Ιρλανδία 6,922 1.7% Ελλάδα 6,875 1.0% Πορτογαλία 6,358 1.4% Πολωνία 6,235 1.2% Τσεχία 5,577 2.3% Ουγγαρία 4,066 1.2% Σλοβακία 2,498 2.0% Ρουμανία 2,205 1.4% Βουλγαρία 884 1.2% Λιθουανία 759 1.7% Λουξεμβούργο 673 0.6% Εσθονία 612 2.4% Λετονία 508 1.8% Κύπρος 318 0.8% Ισλανδία 212 0.7% Μάλτα 23 0.2% ΠΗΓH: οικονομία του πολιτισμού στην Ευρώπη, European commission council 11
2010 Πίν α κ α ς 2. σ ύ γ κ ρ ι σ η πολιτιστικών/δημιουργικών βιομηχανιών με άλ λ ε ς Τομέας Εργαζόμενοι Αριθμός εταιρειών Βιομηχανία αυτοκινήτων 2163 160834 κλπ Χημική βιομηχανία 1929 31421 Δημιουργικές βιομηχανίες 6420 1394162 Βιομηχανία ηλεκτρισμού, 1181 14880 υγραερίου κλπ Βιομηχανία μηχανημάτων 3527 162257 Πίν α κ α ς 3. κ α ρ ν α β ά λ ι Ba h i a n Διάρκεια Συμμετέχοντες Χώρος 6 μέρες 900,000 άτομα 25 χλμ δρόμων, 30,000 τμ άλλων χώρων Καλλιτέχνες που συμμετείχαν 11,750 Θέσεις εργασίας 131,000 (97,000 από ιδιωτικό τομέα κ 34,000 από δημόσιο) Τουρίστες 360,307 (ντόπιοι) 96,401 ξένοι Πληρότητα ξενοδοχείων 100% Δημοσιογράφοι Έσοδα από τουρίστες Έσοδα Ιδιωτικά έσοδα από φόρους Ιδιωτικά έσοδα Έξοδα δημοσίου 2,531 professionals 94$ εκατ. $168 million 3.2$ εκατ. 95 $ εκατ. 27$ εκατ. 12
2012 Διά γ ρ α μ μ α 1. Απ α σ χ ό λ η σ η στ ο ν πολιτιστικό το μ έ α στ η ν Ευ ρ ώ π η 2004(σ ε χιλιάδες) 13
2010 Διά γ ρ α μ μ α 2. Απ α σ χ ό λ η σ η στ ο πολιτιστικό το μ έ α κα ι στ ο ν πολιτιστικό το υ ρ ι σ μ ό στ η ν Ευ ρ ώ π η 2004 (σ ε χιλιάδες) 14
2012 Υπο σ η μ ε ι ω σ ε ι σ/βιβλιογραφια 1. David Throsby, Economics and culture, Cambridge press University, Cambridge, 2001, σελ.4-5 2. «Study on the contribution of culture to local and regional development evidence of the structural funds», Final report, September 2010, Centre for strategy and evaluation services, σελ.8 3. Διάγραμμα 1 4. Στο παρόν κείμενο η χρήση της λέξης πολιτισμός παραπέμπει στα πολιτιστικά αγαθά και υπηρεσίες τα οποία παράγει ο πολιτισμός. 5. Πίνακας 1. 6. «Η νεοτερικότητα σήμερα, οικονομία, κοινωνία, πολιτική, πολιτισμός», συλλογικό έργο, Hall Stuart, Held David, McGrew Anthony, σελ.461 7. Πολλές φορές υπάρχει σύγχυση στη χρήση των όρων πολιτιστικές και δημιουργικές βιομηχανίες, αφού κάποιοι τις διαχωρίζουν. Στο παρόν κείμενο, εφόσον δεν θα αναλυθούν σε βάθος οι διάφοροι κλάδοι, προσεγγίζονται ως ταυτόσημοι όροι. 8. Green paper, Unlocking the potential of cultural and creative industries, Brussels, 2010, p.2 9. Creative economy 2008, European commission, σελ.11 10. Βλέπε υπ. 9, σελ.5 11. Βλέπε Πίνακα 2 12. Creative economy, 2010, United Nations, UNSTAD, σελ. 25 13. Βλέπε υπ.12, σελ.5 14. Creative economy 2008, United Nations, UNSTAD σελ.5 15. Βλέπε υπ.12, σελ.25 16. «Increasing the attractiveness of places through cultural resources», 2008, Oecd, σελ.7 17. Βλέπε υπ. 16, σελ.11 18. Βλέπε υπ.16, σελ.35 19. Βλέπε υπ.16, σελ.16 20. Διάγραμμα 2. 21. Για περισσότερες πληροφορίες βλ. «Assistance to arts and culture festivals, October 2005», IFACCA. 22. «The economy of Culture in Europe», European commission council, Chapter 4. The indirect contribution of the cultural and creative sector to the Lisbon Agenda, σελ. 160 23. Βλέπε υπ. 9, σελ. 63-65 24. Πίνακας 3. 25. Βλέπε υπ. 8, σελ.1 Οι απόψεις των συγγραφέων που αναπτύσσονται στα Kείμενα Δημόσιας Πολιτικής είναι προσωπικές και δεν εκφράζουν απαραίτητα το ΙΣΤΑΜΕ Ανδρέας Παπανδρέου. 15
2010 Η ταυτότητα του ΙΣΤΑΜΕ Α. Παπανδρέου Tο Ινστιτούτο Στρατηγικών και Αναπτυξιακών Πολιτικών (ΙΣΤΑΜΕ) Α. Παπανδρέου είναι το ινστιτούτο ερευνών δημόσιας πολιτικής του ΠαΣοΚ. Λειτουργεί ως ένα κέντρο σύγχρονου πολιτικού προβληματισμού, πολιτικής αναζήτησης και επιστημονικής έρευνας στο χώρο του δημοκρατικού σοσιαλισμού. Το έργο και η δραστηριότητά του απευθύνεται στα πολιτικά στελέχη του ΠαΣοΚ και των άλλων κομμάτων, τη δημόσια διοίκηση, τον έντυπο και ηλεκτρονικό τύπο, την ακαδημαϊκή κοινότητα, τις διάφορες εκφάνσεις της κοινωνίας των πολιτών καθώς και το ευρύ κοινό. Αποσκοπεί στη συστηματική μελέτη της ελληνικής κοινωνίας και άλλων ανεπτυγμένων κοινωνιών, καθώς και στην ανάλυση όψεων και διαστάσεων του πολιτικού συστήματος και της δημόσιας σφαίρας. Η ταυτότητα της Συγγραφέως Η Νάντια Σαμαρά γεννήθηκε στο Βόλο. Αποφοίτησε το 2004 από το τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης. Συνέχισε με μεταπτυχιακές σπουδές στο Πανεπιστήμιο Sabanci της Κωνσταντινούπολης και αποφοίτησε από το τμήμα Ιστορίας το 2007 με άριστα. Ειδικεύτηκε σε θέματα εθνικισμού και εκπαίδευσης. Επαγγελματικά, από το Μάρτιο του 2008 εργάζεται ως επιστημονικός συνεργάτης στο ΙΣΤΑΜΕ «Ανδρέας Παπανδρέου» σε θέματα πολιτισμού, μειονοτικής πολιτικής, ζητήματα εθνικής ταυτότητας/ελληνικότητας και εκπαίδευσης. Γνωρίζει αγγλικά, τουρκικά. ΙΣΤΑΜΕ - ΑΝΔΡΕΑΣ ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ Ακαδημίας 4, 10671, Αθήνα Τηλ. 210.3631745-8 Fax: 210.3625616 e-mail: info@istame.gr www.istame.gr 16 ISSN 1792-5193