ΕΛΠ 30/ ΓPAMMATA II NEOEΛΛHNIKH ΦIΛOΛOΓIA (19 ος & 20 ος αιώνας) Σημειώσεις Μεταπολεμική Γενιά - Ποίηση 1
Mεταπολεμική Γενιά Χρονολογικά όρια της μεταπολεµικής περιόδου Η μεταπολεμική περίοδος ξεκινάει το 1944, οπότε τερµατίζεται η γερμανική Κατοχή µε την απελευθέρωση των δύο μεγάλων ελληνικών πόλεων, της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης. Το τέλος της εντοπίζεται το 1974, χρονιά πτώσης του επταετούς δικτατορικού καθεστώτος. Μεταπολεμική λογοτεχνική γενιά Α. Οι λογοτέχνες που γεννήθηκαν μεταξύ 1917-1928 Β. Οι λογοτέχνες που γεννήθηκαν μεταξύ 1929-1940 2 Γραμματολογικοί προσδιορισμοί Μεταπολεμική Λογοτεχνία Στη μεταπολεμική λογοτεχνική παραγωγή εντάσσεται το σύνολο του λογοτεχνικού έργου που παρήχθη κατά τη διάρκεια της μεταπολεμικής περιόδου. Η μεταπολεμική λογοτεχνία περιλαμβάνει τόσο έργα λογοτεχνών του Μεσοπολέμου αλλά και της γενιάς του 30, τα οποία εκδόθηκαν μεταπολεμικά (π.χ. Κίχλη, Σεφέρη), όσο τα έργα των μεταπολεμικών λογοτεχνών που εμφανίστηκαν για πρώτη φορά, μεταπολεμικά, δηλ. μετά το 1944.
Μεταπολεμικοί λογοτέχνες Οι λογοτέχνες που συγκροτούν την μεταπολεμική λογοτεχνική γενιά γεννήθηκαν ανάμεσα 1917-1940 και εξέδωσαν για πρώτη δουλειά τους μεταπολεμικά. Σύμφωνα µε την αμφισβητήσιμη από άλλους μελετητές κατηγοριοποίηση του Αργυρίου διαιρούνται µε κριτήρια ηλικιακά: 1. στην 1 η μεταπολεμική γενιά: στους παλιότερους λογοτέχνες, όσους δηλαδή γεννήθηκαν στην περίοδο 1917-1928 2. στη 2 η μεταπολεμική γενιά: στους νέους λογοτέχνες που γεννήθηκαν στο διάστημα 1929 1940. Οι λογοτέχνες των δύο γενιών διαφοροποιούνται ως ένα βαθμό και όσον αφορά τη σχέση τους µε τα σημαντικά γεγονότα και την επίδραση που δέχτηκαν από αυτά. 3 Έτσι, ενώ οι πρώτοι μεταπολεµικοί λογοτέχνες συμμετείχαν ενεργά στον Αγώνα της Αντίστασης και έζησαν τις διώξεις του Εμφυλίου, οι νεώτεροι έζησαν τον απόηχο αυτών των γεγονότων και γεύτηκαν τη διάψευση των οραμάτων και την αίσθηση της ήττας.
Μεταπολεμικότητα (Λεοντάρης) Το κοινό στίγμα που έφεραν οι μεταπολεμικοί λογοτέχνες που στην κρίσιμη ηλικία της νεότητας έζησαν τα οδυνηρά βιώματα του πολέμου και αποκόμισαν μια αίσθηση της «ήττας» του ανθρώπου και της καθολικής παρακμής των ηθικών αξιών. Το ενοποιητικό αυτό σχήμα του Λεοντάρη έχει εκτοπίσει και καταδείξει την αδυναμία υποστήριξης των θέσεων του Αργυρίου. Τάσεις στη μεταπολεμική ποίηση & κύριοι εκφραστές 4 1. Πολιτική ποίηση: Η ποίηση στρέφεται σε θέματα κοινωνικοπολιτικού προβληματισμού, τον οποίο οι ποιητές προβάλλουν µε αμεσότητα. Ωστόσο τα ποιήματα τους δεν είναι μονοδιάστατα και εκφράζουν ευρύτερα ανθρώπινα συναισθήματα. Εκφραστές της είναι οι: Κατσαρός, Αναγνωστάκης., Πατρίκιος., Κατσαρός, Λειβαδίτης, Αλεξάνδρου, Θασίτης, Δούκαρης κ.ά.
2. Ποίηση της υπαρξιακής εμπειρίας: Σινόπουλος, Καρούζος: το έργο τους αναδεικνύει την έντονη σύνδεση τους με την εποχή, μέσα από την υπαρξιακή αγωνία τους για την τύχη του μεταπολεμικού ανθρώπου Δηµουλά, Ασλάνογλου: εσωτερικεύουν τα συμβάντα της εποχής και δίνουν έμφαση στα ανθρώπινα συναισθήματα του εσωτερικού βίου Σαχτούρης, Παπαδίτσας, Μέσκος Λειβαδίτης, Δούκαρης: στράφηκαν σε υπαρξιακές και μεταφυσικές αναζητήσεις διαψεύσθηκε η ιδεολογική τους πίστη Αναγνωστάκης: αν και πολιτικά ενταγμένος, έγραψε κυρίως υπαρξιακά και ερωτικά ποιήματα. 5 3.Μετα-υπερρεαλιστική ποίηση: Εκφράζει τις υπερρεαλιστικές και άλλες μοντερνιστικές τάσεις Εκφραστές της είναι οι: Κακναβάτος, Χατζηλαζάρου κ.α. Η διάκριση των επιμέρους τάσεων είναι σχηματική, καθώς ο κοινωνικός προβληματισμός είναι κοινός για την μεγάλη πλειοψηφία των ποιητών της εποχής.
Θεματική -Ιδεολογία Οι μεταπολεμικοί ποιητές παρουσιάζουν κοινή θεματική λόγω της ομοιότητας των βιωμάτων, των εμπειριών και της ιδεολογικής τους ένταξης. Οι συμβολισμοί που χρησιμοποιούν προέρχονται από την καθημερινή ζωή, ο ποιητικός τους λόγος βρίθει ιδεολογικών, πολιτικών και κοινωνικών μηνυμάτων. Η ποίησή τους εκφράζει άλλοτε την υποκειμενική θέαση του κόσμου και άλλοτε την πρόθεση επικοινωνίας µε τη συντροφική κοινότητα και υπηρεσίας της κοινωνικής αποστολής της. 6 Η θεματική της μεταπολεμικής γενιάς επηρεάστηκε σαφώς από τα ιστορικά και κοινωνικά δεδομένα της εποχής. Σε αυτό το σημείο συγκλίνουν οι απόψεις που διατύπωσαν οι μελετητές: Ο Μαρωνίτης απέδωσε την θεματική ομοιομορφία της γενιάς µε την έκφραση «κοινόβια τράπεζα στίχων και μοτίβων
Ο Κεχαγιόγλου αριθμεί τα κύρια σημεία της θεματολογίας τους: i. Εμπειρία του πολεμικού και πολιτικού αγώνα ii. Εμπειρία της αντίστασης, του στρατοπέδου, της φυλακής, της εξορίας iii. iv. Ειρήνη και προβλήματα προσαρμογής Επιπτώσεις της ήττας, v. Αντίδραση-αντιήττα vi. vii. Πολιτική αμφισβήτηση, αίρεση ή κενό Σχέσεις προσώπων και συντροφιάς ή ομάδων μέσα από την πολιτική διάσταση viii. ix. Νοσταλγία της χαμένης ρώμης και αγωνιστικότητας Έκπτωση από τον παράδεισο ή την ελπίδα 7 x. Επισήμανση της φθοράς ή αντίσταση στη φθορά του χρόνου και των πραγμάτων xi. xii. xiii. xiv. xv. xvi. xvii. xviii. Αναζήτηση της ατομικής και κοινωνικής αυθεντικότητας Υπαρξιακή αγωνία μπροστά στη ζωή, τον θάνατο και τον έρωτα Ατομικό και κοινωνικό άγχος και απελπισία Αίσθημα ενοχής, αυτοτιμωρία και εξαγορά Ατομικός και κοινωνικός πόνος ή διαμαρτυρία Αίσθημα του αδιέξοδου και του παράλογου Εφιαλτικότητα της σύγχρονης εποχής Μοναξιά και αλλοτρίωση, κ.α.
Ο Κεχαγιόγλου πάλι, εντοπίζει κοινά θεματικά στοιχεία και συμβολισμούς, προερχόμενα από την καθημερινή ιστορική εμπειρία: 1. Μόνωση 2. Στέρηση 3. Εγκλεισμός 4. Σιωπή 5. Νύχτα και σκοτάδι 6. Πίκρα 7. Δίψα 8. Μνήμη 9. Νεκροί 10. Φωνές και κραυγές 11. Παραισθήσεις 12. Επικοινωνία - χειραψία 13. Γράμμα 14. Τοίχος 15. Ερείπια 8 16. Λάσπη 17. Άνεμος 18. Φωτιά και φλόγα 19. Καρφί και πρόκα 20. Τέρατα 21. Μηχανές
Ιδεολογία Μεταπολεμικών Ποιητών 1. Άμεση ανάμειξη στην πολιτική 2. Αίσθημα ηθικής ευθύνης απέναντι στις ιστορικές εξελίξεις Η ιδεολογική φόρτιση του ποιητικού λόγου αποτελεί ένα ακόμη διακριτικό γνώρισμα της μεταπολεμικής λογοτεχνίας. Πολλές φορές το ποίημα είναι φορέας μηνυμάτων με έκδηλη πολιτική και κοινωνική σημασιοδότηση. Οι περισσότεροι από τους μεταπολεμικούς ποιητές εμπλέκονται στην πολιτική πολύ πιο δραστικά απ ότι συνέβαινε στο παρελθόν. Στάση του «κοινωνικού πόνου» (Θασίτης): το βίο τους χαρακτήρισε καθολικά και μια άλλη στάση ζωής: το αίσθημα ηθικής ευθύνης απέναντι στις ιστορικές εξελίξεις. 9 Διάχυτο το αίτημα σύνδεσης της τέχνης με τη ζωή: Οι πολιτικοί ποιητές αισθάνονται την ανάγκη να υπηρετήσουν την κοινωνική λειτουργία της τέχνης. Η συχνή χρήση του «εμείς», του α πληθυντικού, στις πρώτες ποιητικές συλλογές των αριστερών ποιητών: i. δείχνει την πρόθεση τους να επικοινωνήσουν με τη συντροφική κοινότητα. ii. Ο λόγος απευθύνεται στην ομάδα με πνεύμα αγωνιστικότητας και αισιοδοξίας
Τεχνοτροπία - Μορφολογία Τεχνοτροπία μεταπολεμικής ποίησης: Ρεαλιστική έκφραση: πρόθεση για πιστή αναπαράσταση της πραγματικότητας Έντονος κοινωνικός προβληματισμός της εποχής και σύνδεση μεταξύ της ιστορικής και ποιητικής πραγματικότητας. Μορφολογία μεταπολεμικής ποίησης: Ως προς τις ποιητικές φόρμες η μεταπολεμική ποίηση που ακολουθεί τα πρότυπα της σύγχρονης, μοντέρνας ποίησης: Ελεύθερος στίχος και συνειρμική γραφή της γενιάς του 30. Νεωτερικός τρόπος έκφρασης, ικανός να συμβάλλει στην ανανέωση της ποίησης. 10 Διατηρεί τους δεσμούς τους και µε την ελληνική ποιητική παράδοση, ενσωματώνοντας αρκετά συχνά παραδοσιακά μορφολογικά στοιχεία
Ύφος μεταπολεμικής ποίησης: Οι μεταπολεμικοί ποιητές είναι κοινωνικά και πολιτικά προβληματισμένοι και ακολουθούν το πρότυπο σοβιετικών επαναστατών ποιητών Γράφουν σε ύφος απλό και κατανοητό, ικανό να εξασφαλίσει την απήχηση του έργου τους στον ευρύ αναγνωστικό κοινό Το ύφος αυτό, του προφορικού λόγου, αποσκοπεί να εκφράσει τα καθημερινά γεγονότα της ζωής και τις ανθρώπινες σχέσεις Γλώσσα μεταπολεμικής ποίησης: Γλώσσα απλή, προφορική, λαϊκή, σε ύφος καθημερινής 11 συνομιλίας με πρόθεση να περάσουν μηνύματα στο λαό, να αναδείξουν την ποίηση σε επαναστατικό μέσο, να αναδείξουν καθημερινά γεγονότα, να επιτείνουν τη δραματικότητα και να έρθουν σε επαφή µε τον απλό λαό. Την απογυμνώνουν από εκφραστικά στολίδια του κατά παράδοση «ποιητικού λεξιλογίου» (σπάνιες λέξεις, μουσικότητα, κοσμητικά επίθετα) Εμπλουτίζουν τη γλώσσα µε τολμηρούς γλωσσικούς, συντακτικούς και εκφραστικούς πειραματισμούς. Νέες λέξεις και φράσεις, χρήση ξενικών λέξεων. Η καθαρεύουσα χρησιμοποιείται ειρωνικά, όταν θέλουν να θίξουν το ρητορικό ύφος και την επισημότητα της γραφειοκρατίας, καθώς υπενθυμίζει την αντίθεση της άρχουσας και της λαϊκής τάξης.
Επιδράσεις που δέχτηκε η μεταπολεμική από προηγούμενες λογοτεχνικές γενιές: Ποίηση του Ρίτσου Γενιά του 30 (Σεφέρης, Ελύτης, Εγγονόπουλος κ.ά.): Τους επέκριναν για την έλλειψη κοινωνικής λειτουργίας και ιδεολογικού προβληματισμού Δυτικά ποιητικά ρεύματα: τον αγγλοσαξονικό μοντερνισμό και τον υπερρεαλισμό Μεμονωμένες ποιητικές προσωπικότητες: Σολωμός, Κάλβος, Σικελιανός Ελάσσονες ποιητές του Μεσοπολέμου: Πορφύρας, Ουράνης, Φιλύρας, Λαπαθιώτης, κ.α., ίσως διέκριναν αντιστοιχίες ανάμεσα στον ψυχισμό τους και τη διαταραγμένη συνείδηση του μεταπολεμικού ανθρώπου 12 Καρυωτάκης: διακρίνεται για την κριτική και σατιρική του διάθεση Καβάφης: χαρακτηριστικά του οποίου είναι η ιστορική αίσθηση, ο φιλοσοφικός προβληματισμός και η ειρωνεία απέναντι σε φαινόμενα ηθικής παρακμής.
Σχέση μεταπολεμικής µε παραδοσιακή ποίηση: Διατήρηση των δεσμών µε την ελληνική ποιητική παράδοση, ενσωματώνοντας αρκετά συχνά παραδοσιακά μορφολογικά στοιχεία. Χρήση ποικίλών τρόπων μέσα από την επιλογή του λεξιλογίου τους, την ποιητική τους μυθολογία, την αίσθηση για τη σχέση του ανθρώπου µε τη φύση, την ανάμνηση του δημοτικού τραγουδιού (Ποίηση της Αντίστασης) κ.α. Αυξημένη χρήση παραδοσιακών μορφολογικών στοιχείων παρατηρείται κυρίως στους νεώτερους μεταπολεμικούς ποιητές. Η ανανέωση του λεξιλογίου και οι ποικίλες γλωσσικές τάσεις που υιοθέτησαν οι μεταπολεμικοί ποιητές εμπλούτισαν τον σύγχρονο ποιητικό λόγο, εισήγαγαν έναν γόνιμο κριτικό προβληματισμό και επηρέασαν σημαντικά τη μεταγενέστερη λογοτεχνική παραγωγή. 13 Σε αντίθεση με την ποιητική γενιά του 30, που διέθετε ηγετικές μορφές διανοουμένων (Σεφέρης, Ελύτης) ανάμεσα στους μεταπολεμικούς ποιητές δεν αναδείχθηκαν κυρίαρχες φυσιογνωμίες, αλλά υπερίσχυσε το αίσθημα της συλλογικότητας και η πεποίθηση ότι το καλλιτεχνικό έργο θα πρέπει να παίρνει θέση απέναντι στα τρέχοντα γεγονότα της ζωής. Στάση που ανταποκρίνεται στην ιδεολογική πεποίθηση των νέων ποιητών, οι οποίοι δεν φιλοδοξούν να ξεχωρίσουν, απλά θέτουν τον εαυτό τους στην υπηρεσία του κοινωνικού συνόλου.
Πολιτική ποίηση Δηλώνει τη μαχητική στράτευση του ποιητή στη μαρξιστική ιδεολογία Απαραίτητη διευκρίνιση, καθώς ο πολιτικός προβληματισμός είναι διάχυτος και κοινός σε όλους τους μεταπολεμικούς ποιητές. Απαραίτητη προϋπόθεση τα ποιήματα να μην είναι απλώς προπαγανδιστικά αλλά να έχουν και λογοτεχνική αξία. Πολιτικοί ποιητές: Οι μεγαλύτεροι (1η μεταπολεμική γενιά 1917-1928) συμμετείχαν ενεργά στην Αντίσταση και πλήρωσαν το τίμημα της στρατιωτικής ήττας της Αριστεράς. 14 Οι νεότεροι (2η μεταπολεμική γενιά 1929-1940) και πλήρωσαν το ίδιο τίμημα αλλά και η ψυχολογία τους τραυματίστηκε από το αίσθημα της στέρησης: στερήθηκαν το όραμα και τη δράση, χρεώθηκαν την ήττα για μια μάχη που δεν έδωσαν. Η «χαμένη γενιά» της μεταπολεμικής εποχής.
Ποίηση της Αντίστασης Αρχικά, μια σειρά πατριωτικών ποιημάτων, που εμπνεύστηκαν επώνυμοι ποιητές (π.χ. Σικελιανός) από τον αγώνα εναντίον των κατακτητών, με σκοπό να ανυψώσουν το ηθικό των αγωνιστών και να υμνήσουν τα ιδανικά της ελευθερίας. Παρόμοια ποιήματα με ιδεολογικό περιεχόμενο γράφτηκαν και ύστερα από τη απελευθέρωση με σκοπό να ενισχύσουν την πίστη στα οράματα της αριστερής ιδεολογίας (Άρης Αλεξάνδρου, Ακόμη τούτη η Άνοιξη). Τα ποιήματα αυτά σηματοδοτούν την είσοδο των μεταπολεμικών ποιητών στην αγωνιστική δράση και στην ποίηση. 15 Εκτός από τα αγωνιστικά ποιήματα συμπεριλαμβάνονται κι αυτά που μιλούν για την καθημερινή αγωνία του ανθρώπου στην Κατοχή και στον Εμφύλιο και την παθητική αντίσταση του λαού τα κρίσιμα εκείνα χρόνια (Μάρκος Μέσκος: Επαρχιακό γήπεδο).
Ποίηση της δοκιμασίας Έργα µε θέμα την ήττα της αριστερής παράταξης, σε πολιτικό και σε ενδοπαραταξιακό επίπεδο. Τα ποιήματα αυτά γράφτηκαν στη διάρκεια της δεκαετίας του 50 από ποιητές που βίωσαν τις συνέπειες της διπλής ήττας και αναθεώρησαν τις απόψεις τους για την πολιτική και την ποιητική. Ποίηση της ήττας 16 Ο όρος διατυπώθηκε αρχικά από τον Λεοντάρη (Επιθεώρηση της Τέχνης, 1963), και αναφερόταν στη διάψευση που διακατέχει τη σύγχρονη ποίηση: ο σημερινός άνθρωπος βγαίνει καθημαγμένος από μια ήττα, που δε σημαδεύει ανεξίτηλα µόνο τον ελληνικό χώρο αλλά αποτελεί γενικότερα ήττα της ανθρωπότητας, του πολιτισμού. Η χρήση του παρερμηνεύτηκε, καθώς συσχετίστηκε με τη στρατιωτική ήττας της αριστερής παράταξης, και παρανοήθηκε ως συνώνυμη της ηττοπάθειας.
«Ποιητική και πολιτική ηθική» (Μαρωνίτης, 1976) Η αλληλεπίδραση ανάμεσα στην ιδεολογική στάση και τον ποιητικό λόγο τους επηρέασε καθοριστικά το χαρακτήρα του λογοτεχνικού τους έργου Από τη σύμπραξη ποιητικής πράξης και πολιτικής δράσης προκύπτει νέου τύπου ηθική Η νέα ηθική είχε εξαρχής συλλογικό χαρακτήρα, τόσο από πλευράς ιδεολογικο-κοινωνικού προβληματισμού, όσο και ποιητικής λειτουργίας Η συλλογικότητα γρήγορα διασπάστηκε και η πολιτική ποίηση τείνει να εκφράσει μια υποκειμενική θεώρηση του κόσμου, αναζητώντας την ιστορική αλήθεια για τα συμβάντα της μεταπολεμικής ηθικής 17 Παράλληλα, οι μεταπολεμικοί ποιητές φτάνουν σε ένα στάδιο ωριμότητας, πολιτικής και ποιητικής ηθικής. Νέα θεματολογία: Ο απολογισμός των πεπραγμένων και των θυσιών στο βωμό του ιδεολογικού αγώνα Η ενοχή που βασανίζει τους επιζώντες Οι κοινωνικές μεταβολές, Η αστική καταναλωτική κοινωνία και η πολιτισμική αλλοτρίωση Οι δυνατότητες παρέμβασης του ποιητικού λόγου.