ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ (19 ος & 20 ος αι.) ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13 ο - ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ ( )

Transcript

1 ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ (19 ος & 20 ος αι.) ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13 ο - ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ ( ) ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΛΕΙΔΙΑ Μεταπολεμική περίοδος Μεταπολεμική λογοτεχνική παραγωγή Μεταπολεμικοί λογοτέχνες/μεταπολεμική λογοτεχνική γενιά Μεταπολεμικότητα Ιδεολογία Κοινωνική λειτουργία του ποιητικού λόγου Ποίηση της Αντίστασης Ποίηση της δοκιμασίας Ποίηση της ήττας Ποιητική και πολιτική ηθική Ποίηση της υπαρξιακής εμπειρίας Μετα-υπερρεαλιστική ποίηση Εξπρεσιονισμός Χρονολογικά όρια της μεταπολεµικής περιόδου Η μεταπολεμική περίοδος ξεκινάει το 1944, οπότε τερµατίζεται η γερμανική Κατοχή µε την απελευθέρωση των δύο μεγάλων ελληνικών πόλεων, της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης. Το τέλος της εντοπίζεται το 1974, χρονιά πτώσης του επταετούς δικτατορικού καθεστώτος. Μεταπολεμική λογοτεχνική γενιά Α. όσοι λογοτέχνες γεννήθηκαν μεταξύ των ετών Β. όσοι λογοτέχνες γεννήθηκαν μεταξύ των ετών

2 13.2.ΟΙ ΓΡΑΜΜΑΤΟΛΙΚΟΙ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΙ Μεταπολεμική Λογοτεχνία Στη μεταπολεμική λογοτεχνική παραγωγή εντάσσεται το σύνολο του λογοτεχνικού έργου που παρήχθη κατά τη διάρκεια της μεταπολεμικής περιόδου. Η μεταπολεμική λογοτεχνία περιλαμβάνει τόσο έργα λογοτεχνών του Μεσοπολέμου αλλά και της γενιάς του 30, τα οποία εκδόθηκαν μεταπολεμικά (π.χ. Κίχλη, Σεφέρη), όσο τα έργα των μεταπολεμικών λογοτεχνών που εμφανίστηκαν για πρώτη φορά, μεταπολεμικά, δηλ. μετά το Μεταπολεμικοί λογοτέχνες Οι λογοτέχνες που συγκροτούν την μεταπολεμική λογοτεχνική γενιά γεννήθηκαν ανάμεσα και εξέδωσαν για πρώτη δουλειά τους μεταπολεμικά. Σύμφωνα µε την αμφισβητήσιμη από άλλους μελετητές κατηγοριοποίηση του Αργυρίου διαιρούνται µε κριτήρια ηλικιακά: 1. στην 1η μεταπολεμική γενιά: στους παλιότερους λογοτέχνες, όσους δηλαδή γεννήθηκαν στην περίοδο στη 2η μεταπολεμική γενιά: στους νέους λογοτέχνες που γεννήθηκαν στο διάστημα Οι λογοτέχνες των δύο γενιών διαφοροποιούνται ως ένα βαθμό και όσον αφορά τη σχέση τους µε τα σημαντικά γεγονότα και την επίδραση που δέχτηκαν από αυτά. Έτσι, ενώ οι πρώτοι μεταπολεµικοί λογοτέχνες συμμετείχαν ενεργά στον Αγώνα της Αντίστασης και έζησαν τις διώξεις του Εμφυλίου, οι νεώτεροι έζησαν τον απόηχο αυτών των γεγονότων και γεύτηκαν τη διάψευση των οραμάτων και την αίσθηση της ήττας. Μεταπολεμικότητα (Λεοντάρης) το κοινό στίγμα που έφεραν οι μεταπολεμικοί λογοτέχνες που στην κρίσιμη ηλικία της νεότητας έζησαν τα οδυνηρά βιώματα του πολέμου και αποκόμισαν μια αίσθηση της «ήττας» του ανθρώπου και της καθολικής παρακμής των ηθικών αξιών. 2

3 Το ενοποιητικό αυτό σχήμα του Λεοντάρη έχει εκτοπίσει και καταδείξει την αδυναμία υποστήριξης των θέσεων του Αργυρίου ΓΕΝΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ Οι τάσεις στη μεταπολεμική ποίηση και οι κύριοι εκφραστές τους 1. Πολιτική ποίηση: 1. Η ποίηση στρέφεται σε θέματα κοινωνικοπολιτικού προβληματισμού, τον οποίο οι ποιητές προβάλλουν µε αμεσότητα. 2. Ωστόσο τα ποιήματα τους δεν είναι μονοδιάστατα και εκφράζουν ευρύτερα ανθρώπινα συναισθήματα. 3. Εκφραστές της είναι οι: Κατσαρός, Αναγνωστάκης., Πατρίκιος., Κατσαρός, Λειβαδίτης, Αλεξάνδρου, Θασίτης, Δούκαρης κ.ά. 2. Ποίηση της υπαρξιακής εμπειρίας: 1. Σινόπουλος, Καρούζος: το έργο τους αναδεικνύει την έντονη σύνδεση τους με την εποχή, μέσα από την υπαρξιακή αγωνία τους για την τύχη του μεταπολεμικού ανθρώπου 2. Δηµουλά, Ασλάνογλου (νεώτεροι): εσωτερικεύουν τα συμβάντα της εποχής και δίνουν έμφαση στα ανθρώπινα συναισθήματα του εσωτερικού βίου 3. Εκφραστές της είναι ακόμη οι: Σαχτούρης, Παπαδίτσας, Μέσκος. 4. Λειβαδίτης, Δούκαρης: στράφηκαν σε υπαρξιακές και μεταφυσικές αναζητήσεις διαψεύσθηκε η ιδεολογική τους πίστη. 5. Αναγνωστάκης: αν και πολιτικά ενταγμένος, έγραψε κυρίως υπαρξιακά και ερωτικά ποιήματα. 3. Μετα-υπερρεαλιστική ποίηση: 1. Εκφράζει τις υπερρεαλιστικές και άλλες μοντερνιστικές τάσεις. 2. Εκφραστές της είναι οι: Κακναβάτος, Χατζηλαζάρου κ.α. Η διάκριση των επιμέρους τάσεων είναι σχηματική, καθώς ο κοινωνικός προβληματισμός είναι κοινός για την μεγάλη πλειοψηφία των ποιητών της εποχής. 3

4 13.4.ΒΑΣΙΚΑ ΓΝΩΡΙΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΠΟΙΗΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗ -ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ: 1. Οι μεταπολεμικοί ποιητές παρουσιάζουν κοινή θεματική λόγω της ομοιότητας των βιωμάτων, των εμπειριών και της ιδεολογικής τους ένταξης. 2. Οι συμβολισμοί που χρησιμοποιούν προέρχονται από την καθημερινή ζωή, ο ποιητικός τους λόγος βρίθει ιδεολογικών, πολιτικών και κοινωνικών μηνυμάτων. 3. Η ποίησή τους εκφράζει άλλοτε την υποκειμενική θέαση του κόσμου και άλλοτε την πρόθεση επικοινωνίας µε τη συντροφική κοινότητα και υπηρεσίας της κοινωνικής αποστολής της. Η θεματική της μεταπολεμικής γενιάς επηρεάστηκε σαφώς από τα ιστορικά και κοινωνικά δεδομένα της εποχής. Σε αυτό το σημείο συγκλίνουν οι απόψεις που διατύπωσαν οι μελετητές: 1. Ο Μαρωνίτης απέδωσε την θεματική ομοιομορφία της γενιάς µε την έκφραση «κοινόβια τράπεζα στίχων και μοτίβων 2. Ο Κεχαγιόγλου αριθμεί τα κύρια σημεία της θεματολογίας τους: 1. Εμπειρία του πολεμικού και πολιτικού αγώνα 2. Εμπειρία της αντίστασης, του στρατοπέδου, της φυλακής, της εξορίας 3. Ειρήνη και προβλήματα προσαρμογής 4. Επιπτώσεις της ήττας, 5. Αντίδραση-αντιήττα 6. Πολιτική αμφισβήτηση, αίρεση ή κενό 7. Σχέσεις προσώπων και συντροφιάς ή ομάδων μέσα από την πολιτική διάσταση 8. Νοσταλγία της χαμένης ρώμης και αγωνιστικότητας 9. Έκπτωση από τον παράδεισο ή την ελπίδα 10. Επισήμανση της φθοράς ή αντίσταση στη φθορά του χρόνου και των πραγμάτων 11. Αναζήτηση της ατομικής και κοινωνικής αυθεντικότητας 12. Υπαρξιακή αγωνία μπροστά στη ζωή, τον θάνατο και τον έρωτα 4

5 13. Ατομικό και κοινωνικό άγχος και απελπισία 14. Αίσθημα ενοχής, αυτοτιμωρία και εξαγορά 15. Ατομικός και κοινωνικός πόνος ή διαμαρτυρία 16. Αίσθημα του αδιέξοδου και του παράλογου 17. Εφιαλτικότητα της σύγχρονης εποχής, 18. Μοναξιά και αλλοτρίωση, κ.α. 3. Ο Κεχαγιόγλου πάλι, εντοπίζει κοινά θεματικά στοιχεία και συμβολισμούς, προερχόμενα από την καθημερινή ιστορική εμπειρία: 1. Μόνωση 2. Στέρηση 3. Εγκλεισμός 4. Σιωπή 5. Νύχτα και σκοτάδι 6. Πίκρα 7. Δίψα 8. Μνήμη 9. Νεκροί 10. Φωνές και κραυγές 11. Παραισθήσεις 12. Επικοινωνία - χειραψία 13. Γράμμα 14. Τοίχος 15. Ερείπια 16. Λάσπη 17. Άνεμος 18. Φωτιά και φλόγα 19. Καρφί και πρόκα 20. Τέρατα 21. Μηχανές, κ.α. 4. Άλλα συχνά θέματα στο έργο των νεώτερων ποιητών (2 η μεταπολεµική γενιά) 1. Έλλειψη ιδεολογικής πίστης, 2. Κενό, 3. Αίσθηση αδιεξόδου στην κοινωνική ζωή και στις ανθρώπινες σχέσεις, 4. Ανορθόδοξες ερωτικές τάσεις. 5

6 ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΩΝ ΠΟΙΗΤΩΝ: 1. Άμεση ανάμειξη στην πολιτική 2. Αίσθημα ηθικής ευθύνης απέναντι στις ιστορικές εξελίξεις 1. Η ιδεολογική φόρτιση του ποιητικού λόγου αποτελεί ένα ακόμη διακριτικό γνώρισμα της μεταπολεμικής λογοτεχνίας. 2. Πολλές φορές το ποίημα είναι φορέας μηνυμάτων με έκδηλη πολιτική και κοινωνική σημασιοδότηση. 3. Οι περισσότεροι από τους μεταπολεμικούς ποιητές εμπλέκονται στην πολιτική πολύ πιο δραστικά απ ότι συνέβαινε στο παρελθόν. 4. Στάση του «κοινωνικού πόνου» (Θασίτης): το βίο τους χαρακτήρισε καθολικά και μια άλλη στάση ζωής: το αίσθημα ηθικής ευθύνης απέναντι στις ιστορικές εξελίξεις. 5. Διάχυτο το αίτημα σύνδεσης της τέχνης με τη ζωή: Οι πολιτικοί ποιητές αισθάνονται την ανάγκη να υπηρετήσουν την κοινωνική λειτουργία της τέχνης 6. Η συχνή χρήση του «εμείς», του α πληθυντικού, στις πρώτες ποιητικές συλλογές των αριστερών ποιητών: 1. δείχνει την πρόθεση τους να επικοινωνήσουν με τη συντροφική κοινότητα. 2. Ο λόγος απευθύνεται στην ομάδα με πνεύμα αγωνιστικότητας και αισιοδοξίας (Σημειωματάριο, Πατρίκιος Π.Π.) 7. Στην υιοθέτηση του «εγώ», του α ενικού, οδηγεί: 1. Η περιστολή της αγωνιστικής δράσης 2. Η δοκιμασία που ακολούθησε 3. Τότε άλλες φορές ο πολιτικός λόγος είναι: 1. Μαρτυρία ενός αυτόπτη μάρτυρα (Η μάχη, Σαχτούρης Υ.Π.) ή 2. Εξωτερικεύει δραματικά την υπαρξιακή αγωνία καθώς ομολογεί τη διάψευση του ιδεολόγου (Στους πέντε δρόμους, Δούκαρης, Π.Π.) 6

7 ΤΕΧΝΟΤΡΟΠΙΑ - ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ Τεχνοτροπία μεταπολεμικής ποίησης: 1. Κύριο χαρακτηριστικό της μεταπολεμικής ποίησης είναι η ρεαλιστική έκφραση, η πρόθεση δηλ. για πιστή αναπαράσταση της πραγματικότητας, 2. ως απόρροια του έντονου κοινωνικού προβληματισμού της εποχής και της σύνδεσης μεταξύ της ιστορικής και ποιητικής πραγματικότητας. Μορφολογία μεταπολεμικής ποίησης: 1. Ως προς τις ποιητικές φόρμες η μεταπολεμική ποίηση που ακολουθεί τα πρότυπα της σύγχρονης, μοντέρνας ποίησης: Ελεύθερος στίχος και συνειρμική γραφή της γενιάς του 30. Ένας νεωτερικός τρόπος έκφρασης, ικανός να συμβάλλει στην ανανέωση της ποίησης. 2. Διατηρεί ωστόσο και τους δεσμούς τους και µε την ελληνική ποιητική παράδοση, ενσωματώνοντας αρκετά συχνά παραδοσιακά μορφολογικά στοιχεία (κυρίως οι νεώτεροι), π.χ. τον δεκαπεντασύλλαβο. Ύφος μεταπολεμικής ποίησης: 1. Οι μεταπολεμικοί ποιητές είναι κοινωνικά και πολιτικά προβληματισμένοι και ακολουθούν το πρότυπο σοβιετικών επαναστατών ποιητών (π.χ. Μαγιακόβσκι) 2. Γράφουν σε ύφος απλό και κατανοητό, ικανό να εξασφαλίσει την απήχηση του έργου τους στον ευρύ αναγνωστικό κοινό. 3. Το ύφος αυτό, του προφορικού λόγου, αποσκοπεί να εκφράσει τα καθημερινά γεγονότα της ζωής και τις ανθρώπινες σχέσεις. 7

8 Γλώσσα μεταπολεμικής ποίησης: 1. Γλώσσα απλή, προφορική, λαϊκή, σε ύφος καθημερινής συνομιλίας με πρόθεση να περάσουν μηνύματα στο λαό, να αναδείξουν την ποίηση σε επαναστατικό μέσο, να αναδείξουν καθημερινά γεγονότα, να επιτείνουν τη δραματικότητα και να έρθουν σε επαφή µε τον απλό λαό. 2. Την απογυμνώνουν από εκφραστικά στολίδια του κατά παράδοση «ποιητικού λεξιλογίου» (σπάνιες λέξεις, μουσικότητα, κοσμητικά επίθετα) 3. Εμπλουτίζουν τη γλώσσα µε τολμηρούς γλωσσικούς, συντακτικούς και εκφραστικούς πειραματισμούς. Νέες λέξεις και φράσεις, χρήση ξενικών λέξεων. 4. Η καθαρεύουσα χρησιμοποιείται ειρωνικά, όταν θέλουν να θίξουν το ρητορικό ύφος και την επισημότητα της γραφειοκρατίας, καθώς υπενθυμίζει την αντίθεση της άρχουσας και της λαϊκής τάξης. Επιδράσεις που δέχτηκε η μεταπολεμική από προηγούμενες λογοτεχνικές γενιές: Περισσότερο επηρεάστηκαν οι ιδεολογικά στρατευμένοι από: 1. Την ποίηση του Ρίτσου: 1. του αποδίδεται η τάση να γράφονται μεγάλες ποιητικές συνθέσεις που διακρίνονται για τον επικό τόνο και την αγωνιστική τους αισιοδοξία 2. Η επίδραση οφείλεται στη δυνατότητα πολλών ποιητών να μαθητεύσουν κοντά στο Ρίτσο κατά τη διάρκεια της παραμονής του σε τόπους εξορίας 3. Όταν οι μεταπολεμικοί ποιητές συνειδητοποιούν σταδιακά την ιδεολογική κρίση υποχωρεί σταδιακά η επίδραση του Ρίτσου, όσον αφορά την κοινωνική λειτουργία του ποιητικού λόγου. 4. Ρίτσος: επιμένει να προβάλλει την ιδεολογική σημασία του ποιητικού λόγου 5. Λειβαδίτης: σκύβει πάνω στον ανθρώπινο πόνο του συντρόφου 6. Το ύφος της καθημερινής συνομιλίας διαδέχεται τους υψηλούς τόνους 8

9 7. Η ποίηση τώρα δεν πλάθει οράματα αλλά εκφράζει την ψυχολογική δοκιμασία των ανθρώπων που αγωνίζονται να μην συνθλιβούν μέσα στην κοινωνία. 2. Υπόλοιποι γενιάς του 30 (Σεφέρης, Ελύτης, Εγγονόπουλος κ.ά.): αυστηρά επιλεκτικοί. Τους επέκριναν για την έλλειψη κοινωνικής λειτουργίας και ιδεολογικού προβληματισμού. 3. Από δυτικά ποιητικά ρεύματα : τον αγγλοσαξονικό μοντερνισμό και τον υπερρεαλισμό, 4. Μεμονωμένες ποιητικές προσωπικότητες: Σολωμός, Κάλβος, Σικελιανός, 5. Ελάσσονες ποιητές του Μεσοπολέμου: Πορφύρας, Ουράνης, Φιλύρας, Λαπαθιώτης, κ.α., ίσως διέκριναν αντιστοιχίες ανάμεσα στον ψυχισμό τους (απογοήτευση, πικρία, κρίση των αξιών, ρομαντισμός, νοσταλγία, κ.α.) και τη διαταραγμένη συνείδηση του μεταπολεμικού ανθρώπου 6. Δύο συνετέλεσαν καθοριστικά στη διαμόρφωση και στη ωρίμανση τους: 1. Καρυωτάκης : που διακρίνεται για την κριτική και σατιρική του διάθεση, 2. Καβάφης : χαρακτηριστικά του οποίου είναι η ιστορική αίσθηση, ο φιλοσοφικός προβληματισμός και η ειρωνεία απέναντι σε φαινόμενα ηθικής παρακμής. 9

10 Σχέση μεταπολεμικής µε παραδοσιακή ποίηση: 1. Οι μεταπολεµικοί ποιητές διατήρησαν τους δεσμούς τους µε την ελληνική ποιητική παράδοση, ενσωματώνοντας αρκετά συχνά παραδοσιακά μορφολογικά στοιχεία, π.χ. τον δεκαπεντασύλλαβο 2. Χρησιμοποίησαν και ποικίλους τρόπους: μέσα από την επιλογή του λεξιλογίου τους, την ποιητική τους μυθολογία, την αίσθηση για τη σχέση του ανθρώπου µε τη φύση, την ανάμνηση του δημοτικού τραγουδιού (Ποίηση της Αντίστασης) κ.α. 3. Αυξημένη χρήση παραδοσιακών μορφολογικών στοιχείων παρατηρείται κυρίως στους νεώτερους μεταπολεμικούς ποιητές. Σε αντίθεση με την ποιητική γενιά του 30, που διέθετε ηγετικές μορφές διανοουμένων (Σεφέρης, Ελύτης) ανάμεσα στους μεταπολεμικούς ποιητές δεν αναδείχθηκαν κυρίαρχες φυσιογνωμίες, αλλά υπερίσχυσε το αίσθημα της συλλογικότητας και η πεποίθηση ότι το καλλιτεχνικό έργο θα πρέπει να παίρνει θέση απέναντι στα τρέχοντα γεγονότα της ζωής. Στάση που ανταποκρίνεται στην ιδεολογική πεποίθηση των νέων ποιητών, οι οποίοι δεν φιλοδοξούν να ξεχωρίσουν, απλά θέτουν τον εαυτό τους στην υπηρεσία του κοινωνικού συνόλου. Η ανανέωση του λεξιλογίου και οι ποικίλες γλωσσικές τάσεις που υιοθέτησαν οι μεταπολεμικοί ποιητές εμπλούτισαν τον σύγχρονο ποιητικό λόγο, εισήγαγαν έναν γόνιμο κριτικό προβληματισμό και επηρέασαν σημαντικά τη μεταγενέστερη λογοτεχνική παραγωγή. 10

11 13.5.ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ Πολιτική ποίηση: Δηλώνει τη μαχητική στράτευση του ποιητή στη μαρξιστική ιδεολογία Απαραίτητη διευκρίνιση, καθώς ο πολιτικός προβληματισμός είναι διάχυτος και κοινός σε όλους τους μεταπολεμικούς ποιητές. Απαραίτητη προϋπόθεση τα ποιήματα να μην είναι απλώς προπαγανδιστικά αλλά να έχουν και λογοτεχνική αξία. Πολιτικοί ποιητές: Οι μεγαλύτεροι (1 η μεταπολεμική γενιά ) συμμετείχαν ενεργά στην Αντίσταση και πλήρωσαν το τίμημα της στρατιωτικής ήττας της Αριστεράς Οι νεότεροι (2 η μεταπολεμική γενιά ) και πλήρωσαν το ίδιο τίμημα αλλά και η ψυχολογία τους τραυματίστηκε από το αίσθημα της στέρησης: στερήθηκαν το όραμα και τη δράση, χρεώθηκαν την ήττα για μια μάχη που δεν έδωσαν. Η «χαμένη γενιά» της μεταπολεμικής εποχής Η ΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ Ποίηση της Αντίστασης: 1. Αρχικά μια σειρά πατριωτικών ποιημάτων, που εμπνεύστηκαν επώνυμοι ποιητές (π.χ. Σικελιανός) από τον αγώνα εναντίον των κατακτητών, με σκοπό να ανυψώσουν το ηθικό των αγωνιστών και να υμνήσουν τα ιδανικά της ελευθερίας. 2. Παρόμοια ποιήματα με ιδεολογικό περιεχόμενο γράφτηκαν και ύστερα από τη απελευθέρωση με σκοπό να ενισχύσουν την πίστη στα οράματα της αριστερής ιδεολογίας (Άρης Αλεξάνδρου, Ακόμη τούτη η Άνοιξη). Τα ποιήματα αυτά σηματοδοτούν την είσοδο των μεταπολεμικών ποιητών στην αγωνιστική δράση και στην ποίηση. 3. Εκτός από τα αγωνιστικά ποιήματα συμπεριλαμβάνονται κι αυτά που μιλούν για την καθημερινή αγωνία του ανθρώπου στην Κατοχή και στον Εμφύλιο και την 11

12 παθητική αντίσταση του λαού τα κρίσιμα εκείνα χρόνια (Μάρκος Μέσκος: Επαρχιακό γήπεδο) Η ΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΔΟΚΙΜΑΣΙΑΣ Ποίηση της δοκιμασίας: Έργα µε θέμα την ήττα της αριστερής παράταξης, σε πολιτικό και σε ενδοπαραταξιακό επίπεδο. Τα ποιήματα αυτά γράφτηκαν στη διάρκεια της δεκαετίας του 50 από ποιητές που βίωσαν τις συνέπειες της διπλής ήττας και αναθεώρησαν τις απόψεις τους για την πολιτική και την ποιητική. Ποίηση της ήττας: Ο όρος διατυπώθηκε αρχικά από τον Λεοντάρη (Επιθεώρηση της Τέχνης, 1963), και αναφερόταν στη διάψευση που διακατέχει τη σύγχρονη ποίηση: ο σημερινός άνθρωπος βγαίνει καθημαγμένος από μια ήττα, που δε σημαδεύει ανεξίτηλα µόνο τον ελληνικό χώρο αλλά αποτελεί γενικότερα ήττα της ανθρωπότητας, του πολιτισμού. Η χρήση του παρερμηνεύτηκε, καθώς συσχετίστηκε με τη στρατιωτική ήττας της αριστερής παράταξης, και παρανοήθηκε ως συνώνυμη της ηττοπάθειας ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΗΘΙΚΗ Καθιέρωση του όρου «ποιητική και πολιτική ηθική» (Μαρωνίτης, 1976): 1. Η αλληλεπίδραση ανάμεσα στην ιδεολογική στάση και τον ποιητικό λόγο τους επηρέασε καθοριστικά το χαρακτήρα του λογοτεχνικού τους έργου 2. Από τη σύμπραξη ποιητικής πράξης και πολιτικής δράσης προκύπτει νέου τύπου ηθική. 3. Η νέα ηθική είχε εξαρχής συλλογικό χαρακτήρα, τόσο από πλευράς ιδεολογικοκοινωνικού προβληματισμού, όσο και ποιητικής λειτουργίας. 12

13 4. Η συλλογικότητα όμως γρήγορα διασπάστηκε και η πολιτική ποίηση τείνει να εκφράσει μια υποκειμενική θεώρηση του κόσμου, αναζητώντας την ιστορική αλήθεια για τα συμβάντα της μεταπολεμικής ηθικής. 5. Παράλληλα οι μεταπολεμικοί ποιητές φτάνουν σε ένα στάδιο ωριμότητας, πολιτικής και ποιητικής ηθικής. 6. Νέα θεματολογία: 1. Ο απολογισμός των πεπραγμένων και των θυσιών στο βωμό του ιδεολογικού αγώνα 2. Η ενοχή που βασανίζει τους επιζώντες 3. Οι κοινωνικές μεταβολές, 4. Η αστική καταναλωτική κοινωνία και η πολιτισμική αλλοτρίωση 5. Οι δυνατότητες παρέμβασης του ποιητικού λόγου 13

14 13.6. Η ΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΥΠΑΡΞΙΑΚΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ Ο όρος «ποίηση της υπαρξιακής εμπειρίας»: 1. Αναφέρεται στην ανάγκη πολλών μεταπολεμικών ποιητών να εκφράσουν τη σύγχρονη υπαρξιακή αγωνία: άγχος, φόβος, αβεβαιότητα και αίσθηση αδιεξόδου. 2. Κεντρική θέση στο έργο τους έχουν οι τραυματικές εμπειρίες από τον πόλεμο, το βίωμα του θανάτου, η διάψευση των οραμάτων, ο κλονισμός των ανθρωπιστικών αξιών, η (φυσική και ηθική) φθορά που συνεπάγεται το πέρασμα του χρόνου, η κοινωνική λειτουργία της ποίησης. 3. Οι μεταπολεμικοί αυτοί ποιητές δεν υπηρετούν κοινούς ποιητικούς στόχους. 4. Προσπάθεια να συνδυαστεί η υπαρξιακή εμπειρία της μεταπολεμικής εποχής με την εσωτερική ανάγκη της ποιητικής έκφρασης. 14

15 Η ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΣΙΝΟΠΟΥΛΟΥ ΚΑΙ ΤΟ «ΤΟΠΙΟ ΘΑΝΑΤΟΥ» Τάκης Σινόπουλος ( ): 1. Βίωσε άμεσα το «τοπίο θανάτου» της μεταπολεμικής εποχής. 2. Πήρε μέρος στον αλβανικό πόλεμο ως γιατρός και έζησε τον Εμφύλιο εκτίοντας τη στρατιωτική του θητεία. 3. Η πιο αντιπροσωπευτική του ποιητική του σύνθεση είναι ο «Νεκρόδειπνος» (1972): 1. Κεντρικό πρόσωπο είναι ο «επιζών», που βασανίζεται από το βίωμα του θανάτου, ενώ η ύπαρξή του είναι αξεδιάλυτα δεμένη µε το παρελθόν. 2. Κύριο γνώρισμα είναι η διχασμένη προσωπικότητα (όπως πολιτική ποίηση). 4. Ωστόσο η ποίηση του Σ. δεν έχει κοινές ιδεολογικές και πνευματικές καταβολές με τους πολιτικούς ποιητές. 5. Στο ξεκίνημα του ( ) καθοδηγήθηκε από την άμεση ποιητική επίδραση του Σεφέρη και την έμμεση της αγγλοσαξονικής σχολής και πιο συγκεκριμένα από τους T.S Eliot και Ezra Pound. 6. Με βάση αυτά τα ποιητικά πρότυπα ανέπτυξε αρχικά ένα «τοπίο θανάτου» με βάση την μυθική μέθοδο (πρόσωπα, συμβολισμοί, αρχέτυπα, κ.ά.), την οποία στη συνέχεια εγκατέλειψε. 7. Δίνει πλέον ιστορική διάσταση στις ποιητικές του αναζητήσεις, π.χ. Χρονικό (κοινωνικοπολιτική ατμόσφαιρα από δικτατορία έως εξέγερση Πολυτεχνείου) 8. «Τοπίο θανάτου»: κατοικείται από τα φαντάσματα των φίλων και γνωστών του που σκοτώθηκαν στον Πόλεμο και στον Εμφύλιο. Συχνά τα πρόσωπα αυτά ταυτίζονται µε μυθικά, εκφράζοντας την πρόθεσή του να μνηµονεύσει τα αφανή θύματα μιας πολεμικής κατάστασης που δεν προσφέρει περιθώρια για ηρωισμούς (Beaton). 15

16 ΟΙ ΡΟΜΑΝΤΙΚΕΣ ΥΠΑΡΞΙΑΚΕΣ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΚΑΡΟΥΖΟΥ 1. Η ποιητική φυσιογνωμία και δημιουργία του Καρούζου διαφοροποιείται από τους περισσότερους μεταπολεμικούς ποιητές, σε σημείο που να δυσχεραίνει την ένταξή του σε µια ομάδα. ακολουθώντας µια μοναχική πορεία (Beaton). 2. Η ποιητική του πορεία χαρακτηρίζεται από µια διαρκή μετάβαση σε διαφορετικά πεδία προβληματισμού και υπαρξιακών αναζητήσεων, οι οποίες συχνά αποδεικνύονται αντιφατικές μεταξύ τους. 3. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η στάση του απέναντι στο θρησκευτικό αίσθημα: ενώ στα πρώτα του ποιήματα κυριαρχεί η χριστιανική πίστη, αργότερα παραχωρεί τη θέση της σε ευρύτερες θρησκειολογικές ανησυχίες αλλά και την αθεΐα, στα ποιήματα της ωριμότητας του. 4. Ίδιο φαινόμενο και στις ιδεολογικές-μαρξιστικές αναζητήσεις του, οι οποίες διέπονται από µια ρομαντική ροπή προς την επαναστατικότητα (π.χ. Νεολιθική Νυκτωδία στην Κροστάνδη, 1987). 5. Ανάλογη ανατρεπτική διάθεση εκδηλώνει και απέναντι στο καθιερωμένο γλωσσικό σύστημα, διαμορφώνοντας µια ιδιόμορφη ποιητική γλώσσα, που συνδυάζει με εκφραστική τόλμη, λυρικά και δραματικά στοιχεία µε την αμεσότητα και την συναισθηματική φόρτιση του προφορικού λόγου ΕΡΩΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ & ΟΝΤΟΛΟΓΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΠΑΔΙΤΣΑ 1. Αντίθετα από τη γλωσσική εξωστρέφεια του Καρούζου ο ποιητικός λόγος του Παπαδίτσα χαρακτηρίζεται από εσωστρέφεια και λυρικότητα. 2. Η πρώτου του ποιητική συλλογή (1943) φανερώνει έναν ένθερμο υπερρεαλιστή, 16

17 3. Η συνέχεια αποκαλύπτει μια εκλεπτυσμένη γλωσσική συνείδηση ασκημένη σε όλα τα πεδία του λυρικού ποιητικού λόγου, κυρίως: τον έρωτα, την υπαρξιακή αγωνία του ανθρώπινου όντος και τη μεταφυσική αναζήτηση του θεού ΕΣΩΣΤΡΕΦΗΣ ΤΟΝΟΣ ΥΠΑΡΞΙΑΚΗΣ ΑΓΩΝΙΑΣ (2 η Μ.Γ.Π) Θεματική των νεότερων μεταπολεμικών ποιητών 1 η μεταπολεμική γενιά: σημείο αναφοράς ο κοινωνικοπολιτικός προβληματισμός 2 η μεταπολεμική γενιά: διακριτικό γνώρισμα της ποιητικής τους έκφρασης ο εσωστρεφής τόνος της υπαρξιακής αγωνίας Θεματική της 2 ης μεταπολεμικής γενιάς: 1. Στηρίζεται κυρίως στις ποικίλες εκφάνσεις του ανθρώπινου βίου: τη σχέση του ανθρώπου µε τον περιβάλλοντα κόσμο: φύση, πολιτισμός, κοινωνικές δομές, ανθρώπινες σχέσεις 2. Δίνει έμφαση στην αποτύπωση των συναισθηματικών αντιδράσεων μπροστά στις δραματικές κορυφώσεις της ζωής, π.χ. έρωτας, θάνατος 3. Υποχωρεί εμφανώς η ιδεολογική σημασιοδότηση του ποιητικού λόγου 4. Χαμηλόφωνη ποίηση που εκφράζει ενδόμυχα αισθήματα και υπογείωση της υπαρξιακής αγωνίας 5. Μοναχική η πορεία των νεώτερων ποιητών και η προσήλωσή τους στην ποίηση 6. Η σιωπηλή τους προσήλωση στην ποίηση είναι φορέας μιας ενδόμυχης συγκίνησης, διαποτισμένη από μία προσωπική μνήμη, κι όχι συλλογική όπωςμε της 1 η μεταπολεμικής γενιάς τους ποιητές. 7. Σε αυτό το συγκινησιακό κλίμα της μνήμης ακόμα και ο έρωτας ως θέμα, που τους απασχόλησε πολύ, «καταντά μια απελπισμένη χειρονομία» Νίκος Αλέξης Ασλάνογλου, Η ποίηση δε μας αλλάζει. Κική Δημουλά, Ο πληθυντικός αριθμός. Μάρκος Μέσκος 17

18 ΕΦΙΑΛΤΙΚΟΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ & ΠΑΡΑΛΟΓΟ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΣΑΧΤΟΥΡΗ 1. Ο Σαχτούρης είναι ο «συνεπέστερος διερευνητής του εφιαλτικού εσωτερικού κόσμου» (Beaton). 2. Βασικό γνώρισμα της σαχτουρικής ποίησης: εφιαλτικές εικόνες, σπαράγματα ενός παράλογου κόσμου μέσα στον οποίο κυριαρχεί το αίσθημα του φόβου και της απειλής. 3. Διαμορφώνει έναν περίκλειστο ποιητικό κόσμο. 4. Η ποίηση του είναι αμιγώς ατομική και δεν μπορεί να κατηγοριοποιηθεί. Ωστόσο κατά καιρούς η καταγωγής της έχει αναζητηθεί: 1. Στον παράλογο κόσμο και την υπαρξιακή αγωνία της μεταπολεμικής εποχής (Νόρα Αναγνωστάκη) 2. Στον υπερρεαλισμό (Αργυρίου) 3. Στα αρχετυπικά σύμβολα και την εξπρεσιονιστική συνείδηση του ποιητή (Δάλλας), Επιδράσεις στον Σαχτούρη άλλων ποιητικών γενεών/σχολών: 1. Η μορφή και το περιεχόμενο του έργου του επηρεάστηκε από τη συναναστροφή του µε υπερρεαλιστές (κυρίως τον Εγγονόπουλο), ειδικά στο επίπεδο της εικονοποιΐας. 2. Κύριο χαρακτηριστικό της ποιητικής εικόνας του Σαχτούρη είναι: 1. Η αποδέσμευση από τις συμβατικές παραστάσεις της καθημερινότητας και 18

19 2. η συνάρτησή της µε την εποχή και την αγωνιακή αίσθηση μέσα από την οποία ο ποιητής προσλαμβάνει τον κόσμο (μεταπολεμικότητα). Η γλώσσα του χαρακτηρίζεται από λιτότητα εκφραστικών μέσων και ευρηματικότητα στην εκλογή νέων λέξεων. Οικεία στην καθημερινή ανθρώπινη εμπειρία: 1. Η θεματική (περιορισμένη) του με βασικά: 1. τον έρωτα 2. την υπαρξιακή αγωνία 3. ο φόβος του θανάτου 4. η πάλη ανάμεσα στις δυνάμεις του καλού και του κακού 5. Ο ποιητικός του κόσμος παρουσιάζει αισθητές αναλογίες µε εικόνες της παιδικής φαντασίας και αντλεί θεματικά στοιχεία από τον κόσμο του παραμυθιού 2. Οι επιμέρους αρχετυπικοί συμβολισμοί του: ουρανός, φεγγάρι, δρόμος, κήπος κ.ά. Θεματική και αρχετυπικοί συμβολισμοί του Σαχτούρη: 1. Συγκροτούν έναν ιδιότυπο κόσμο προσωπικής ποιητικής μυθολογίας 2. Η ποιητική του μυθολογία αναπαριστά με εξπρεσιονιστικό τρόπο (εξωτερικεύοντας και δραματοποιώντας το υποκειμενικό συναίσθημα) τη διαταραγμένη ισορροπία της ζωής του μεταπολεμικού ανθρώπου. 19

20 13.7.ΜΕΤΑ-ΥΠΕΡΡΕΑΛΙΣΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΥΠΕΡΡΕΑΛΙΣΜΟ 1. Η τεχνοτροπία και η μορφολογία της μεταπολεμικής ποίησης προσδιορίστηκε αποφασιστικά από την αποδοχή των εκφραστικών μέσων της μοντέρνας ποίησης. 2. Εξαιρετικά σημαντική η προσφορά του υπερρεαλισμού, καθώς αποδέσμευσε τους μεταπολεμικούς ποιητές από τα παραδοσιακά ποιητικά πρότυπα. 3. Οι νέοι ποιητές επηρεάστηκαν από τον υπερρεαλισμό, τόσο στη γλώσσα όσο και στην εικονοποιΐα τους, μολονότι η αριστερή λογοτεχνική κριτική τον είχε χαρακτηρίσει ως εκδήλωση αστικής παρακμής. 4. Οι δεκαετίες 40 και 50 συμπίπτουν με την ακμή των υπερρεαλιστών της γενιάς του 30: : πρώτη νεανική εμφάνιση Κακναβάτου και Παπαδίτσα : πρώτες ποιητικές συλλογές Χατζηλαζάρου και Βαλαωρίτη 3. Κακναβάτος: συνεπής μετα-υπερρεαλιστής 4. Όχι το ίδιο ισχυρή η συνέχεια για τους περισσότερους, μολονότι διατήρησαν μοντερνιστικά στοιχεία: 1. Παπαδίτσας: στράφηκε σε εσωτερικές υπαρξιακές αναζητήσεις με μεταφυσικό περιεχόμενο 2. Βαλαωρίτης & Αραβαντινού: συνδύασαν την επίδραση του υπερρεαλισμού με άλλες μοντερνιστικές αναζητήσεις 3. Νικολαΐδης & Γονατάς: ακολούθησαν παράλληλες μοντερνιστικές τάσεις προσανατολισμένες περισσότερο προς την περιοχή της ψυχανάλυσης. 20

21 ΟΙ ΜΕΤΑ-ΥΠΕΡΡΕΑΛΙΣΤΕΣ ΠΟΙΗΤΕΣ Αισθητικές αρχές: Υπερρεαλιστών της γενιάς του 30: 1. Στόμφος 2. Ρητορεία 3. Ρομαντική διάθεση Μετα-υπερρεαλιστών μεταπολεμικής ποίησης: 1. Καθημερινό λεξιλόγιο 2. Μικρή έκταση 3. Αφηγηματικός χαρακτήρας 4. Νεωτερική τεχνοτροπία Οι περισσότεροι μεταπολεμικοί ποιητές κράτησαν μια αποστασιοποιημένη στάση απέναντι στον υπερρεαλισμό Κακναβάτος: 1. δεν έπαψε να διακηρύττει την πίστη του στις απεριόριστες δυνατότητες του υπερρεαλιστικού λόγου 2. αξιοποίησε γόνιμα την κληρονομιά του υπερρεαλισμού αποσκοπώντας στην κατάργηση των ορίων χάριν της μεγαλύτερης ελευθερίας. 21

22 Μίλτος Σαχτούρης: εφιαλτικές εικόνες, αίσθημα του φόβου, παράλογος κόσμος, υπερρεαλισμός, υπαρξιακή αγωνία, εικόνες από παιδικό παραμύθι, καθημερινά σύμβολα, εξπρεσιονισμός. Αναπαριστά τη διαταραγμένη ισορροπία της ζωής του μεταπολεμικού ανθρώπου. Πρώτοι μεταπολεμικοί ποιητές της μετα-υπερρεαλιστικής τάσης : λίγο πριν το τέλος της γερμανικής κατοχής, το 1943, ο Κακναβάτος με τη Fuga και ο Παπαδίτσας με Το φρέαρ μες τις φόρμιγγες, τέσσερα χρόνια μετά ο Βαλαωρίτης με Το ταξίδι των μάγων. Η επιρροή του υπερρεαλισμού στους ποιητές της μετα-υπερρεαλιστικής τάσης: στα πρώτα στάδια επηρεάστηκαν από τον υπερρεαλισμό, στη συνέχεια με εξαίρεση τον Κακναβάτο, συνδύασαν τον υπερρεαλισμό με τις σύγχρονες αναζητήσεις όπως εκφράστηκαν στο περιοδικό Πάλι (Βαλαωρίτης, Αραβαντινού), προσανατολίστηκαν στη ψυχανάλυση (Γονατάς) ή στράφηκαν σε εσωτερικές υπαρξιακές αναζητήσεις (Παπαδίτσας). Χαρακτηριστικά της μετα-υπερρεαλιστικής γραφής: μικρή έκταση, καθημερινό λεξιλόγιο, αφηγηματικός χαρακτήρας σε συνδυασμό με τις μοντερνιστικές τεχνοτροπικές τάσεις και η διαφοροποίηση από τις αισθητικές αρχές του υπερρεαλισμού της γενιάς του 30. Τη γενιά του υπερρεαλισμού την αξιοποίησε γόνιμα ο Κακναβάτος. 22

23 ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΑΝΘΟΛΟΓΙΟΥ 1.Μάτση Χατζηλαζάρου ( ): 1 η μεταπολεμική γενιά / μεταυπερρεαλιστική ποίηση 1. Σκέπτουμαι μια ζωή (587/90) 2. Η νύχτα έπεσε στο πέλαγος (587/90) 3. Οδυρμός (588/91) 2.Τάκης Σινόπουλος ( ): 1 η μεταπολεμική γενιά /ποίηση υπαρξιακής εμπειρίας 1. Σοφία και άλλα (590/84) 2. Νεκρόδειπνος (592/84) 3. Περίπου βιογραφία (1972) (596/85) 9 η δραστηριότητα (478) 4. Σημειώσεις, Ι (598) 5. Νυχτολόγιο (600) 3.Μιχάλης Κατσαρός ( ): 1 η μεταπολεμική γενιά / πολιτική ποίηση 1. Η διαθήκη μου (1953), (604/79) - 4 η δραστηριότητα (472) 4. Μίλτος Σαχτούρης ( ): 1 η μεταπολεμική γενιά / ποίηση υπαρξιακής εμπειρίας 1. Τα δώρα (1948), (607/86) 23

24 2. Πέτρος (608/86) 3. Η μάχη (1948), (609/86), (466) 4. Κάποτε οι γυναίκες (610/87) 5. Του θηρίου (611/87) 6. Ο τρελός λαγός (612/87) 2. Η ιστορία ενός παιδιού (1960), (612/87) - 13 η δραστηριότητα (482) 7. Κάτι επικίνδυνα κομμάτια (613/88) 5. Έκτωρ Κακναβάτος ( ): 1 η μεταπολεμική γενιά / μεταυπερρεαλιστική ποίηση 3. Φωνή μου ράτσα υψικάμινου (1981), (615/91) - 4 η δραστηριότητα (472) 1. Η φυλή μου εμένα με το ανέφικτο (616/91) 2. In perpetaum (617/91) 3. ]Όταν η γλώσσα] (618/91) 4. Εμβρυακά του 15σύλλαβου (618/92) 6. Άρης Αλεξάνδρου ( ): 1 η μεταπολεμική γενιά / πολιτική ποίηση 1. Η αναμμένη λάμπα (1959), (619/79) - 2 η δραστηριότητα (468) 7. Τάσος Λειβαδίτης ( ): 1 η μεταπολεμική γενιά / πολιτική ποίηση 1. Ιστορίες (1990, μ.θ.), (620/80) - 5 η δραστηριότητα (474) 2. Βραδινές σκέψεις (620/80) 3. Ο ποιητής (621/80) 4. Πολύτιμος στίχος (621/80) 8. Δημήτρης Παπαδίτσας ( ): 1 η μεταπολεμική γενιά / ποίηση υπαρξιακής εμπειρίας 1. Νυχτερινά (1945), (622/88) - 11 η δραστηριότητα (480) 24

25 9. Πάνος Θασίτης ( ): 1 η μεταπολεμική γενιά / πολιτική ποίηση 1. Ελληνική επαρχία μ.χ. (1971), (623/81) - 3 η δραστηριότητα (469) 10. Μανόλης Αναγνωστάκης ( ): 1 η μεταπολεμική γενιά / πολιτική ποίηση 1. Κι ήθελε ακόμη (1954), (624/81) - 8 η δραστηριότητα (477) 2. Αντί να φωνασκώ (624/81) 3. Όταν αποχαιρέτησα (626/82) 4. Μιλώ (1956), (627/82) - 1 η δραστηριότητα (466) 5. Στ' αστεία παίζαμε (629/82) 6. Ποιητική (630/83) 11. Δημήτρης Δούκαρης ( ): 1 η μεταπολεμική γενιά / πολιτική ποίηση 1. Στους πέντε δρόμους (1957), (631), (466) 12. Νίκος Καρούζος ( ): 1 η μεταπολεμική γενιά / ποίηση υπαρξιακής εμπειρίας 1. Ρομαντικός επίλογος (1969), (632/88) - 10 η δραστηριότητα (479) 13. Τίτος Πατρίκιος (1928): 2 η μεταπολεμική γενιά / πολιτική ποίηση 1. Σημειωματάριο (1954), (634/83), (466) 2. Ψυχρός άνεμος (635/83) 3. Γράμμα από την Αθήνα προς φίλον που έμεινε στην Καισαρεία, 350 μ.χ. (635/83) 25

26 4. Αλληγορία (636/84) 14. Νίκος-Αλέξης Ασλάνογλου ( ): 2 η μεταπολεμική γενιά / ποίηση υπαρξιακής εμπειρίας 1. Ερείπια της Παλμύρας (637) 2. Η ποίηση δε μας αλλάζει (1972), (638/89) - 12 η δραστηριότητα (481) 15. Κική Δημουλά (1931): 2 η μεταπολεμική γενιά / ποίηση υπαρξιακής εμπειρίας 1. Πάσχα, προς Σούνιον (639/89) 2. Ο πληθυντικός αριθμός (1971), (640/89) - 11 η δραστηριότητα (480) 3. Γας ομφαλός (641/89) 16. Μάρκος Μέσκος (1935): 2 η μεταπολεμική γενιά / ποίηση υπαρξιακής εμπειρίας 1. Μετανάστης (1958), (644/90) - 11 η δραστηριότητα (466) 2. Το άλογο (645/90) 26