ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΟΙ ΑΛΛΑΓΕΣ ΠΟΥ ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΘΗΚΑΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΓΙΑ ΤΟ ΝΕΟ ΡΟΛΟ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ. Εισαγωγή Στο κεφάλαιο αυτό πρώτα-πρώτα θα παρουσιαστεί η εποχή που ζούμε και τα χαρακτηριστικά της. Η εποχή της παγκοσμιοποίησης έχει φέρει του ανθρώπους τόσο κοντά όσο ποτέ άλλοτε. Το ζήτημα όμως εντοπίζεται στο αν η προσέγγιση αυτή έχει ποιοτική προοπτική. Θα εξεταστούν οι συνέπειες αυτού του γεγονότος όσον αφορά στη δομή της κοινωνίας, της ταυτότητας των ανθρώπων, αλλά και στο ρόλο που καλείται να αναλάβει η εκπαίδευση για την αρμονική, ειρηνική και χωρίς προκαταλήψεις συνύπαρξη όλων των ανθρώπων, χωρίς η όποια αντιμετώπιση να στηρίζεται αποκλειστικά στην κοινωνική ή εθνική τους προέλευση. Ακόμη θα παρουσιαστούν οι προσπάθειες που έχουν γίνει στο χώρο της εκπαίδευσης προς αυτή την κατεύθυνση, κάνοντας σύντομη αναφορά σε συνέδρια, διασκέψεις, σκέψεις και προβληματισμούς που έχουν πραγματοποιηθεί κατά καιρούς. 1. Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΕΠΟΧΗ ΚΑΙ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ Η νέα αυτή εποχή που θεωρείται ως μετανεωτερική είναι μια ιστορική περίοδος γιατί αποτελεί το τέλος της νεωτερικότητας, ως αποτέλεσμα των διαφορετικών κοινωνικών αναγκών και των αλλαγών που παρατηρούνται την περίοδο αυτή. Ως νεωτερικότητα θεωρείται η περίοδος εκείνη της ιστορίας η οποία ξεκινάει από τον 15 αιώνα και συνεχίζεται μέχρι το 19 αιώνα (εποχή του Διαφωτισμού). Την εποχή αυτή κυριαρχεί η έννοια της προόδου, η αντίληψη της καθολικότητας και η έννοια της κανονικότητας. 1 Η εποχή της μετανεωτερικότητας έχει χαρακτηριστεί «ως το τέλος του Διαφωτισμού, των μύθων και των μεγάλων ιστορικών αφηγήσεων» 2. Χαρακτηρίζεται από τη μετάβαση από τη βιομηχανική κοινωνία στην κοινωνία της γνώσης και της πληροφορίας, από την εθνικιστική στην πολυπολιτισμική κοινωνία. 1 Μ. Κουτσελίνη, «Σύγχρονες στάσεις και προοπτικές των αναλυτικών προγραμμάτων», σσ. 35-49. 2 G. Pasias &G. Flouris, «Modern Mythologies and Postmodern Realities», σ. 482. 43
Είναι γεγονός ότι κατά τη διάρκεια του 20 ου αιώνα πραγματοποιήθηκε ένα πλήθος οικονομικών, πολιτισμικών και ψυχολογικών αλλαγών, οι οποίες σχετίζονται με το ολοένα και αυξανόμενο φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης. Έχουμε περάσει σε μια νέα εποχή. Ο Α. Καζαμίας μας μιλάει για την ύπαρξη χαρακτηριστικών τα οποία προσδιορίζουν μια παγκόσμια κοινότητα. Παρατηρείται ένα πλήθος κοινωνικών σχέσεων, αλληλεπιδράσεων εξαρτήσεων και οικουμενικών διασυνδέσεων που φανερώνουν την ύπαρξη της. Η οικονομία έχει γίνει παγκόσμια και η παραγωγή και οι αγορές της πραγματοποιούνται σε παγκόσμιο επίπεδο. Αυτά είναι αποτέλεσμα της τεχνολογικής επανάστασης στις μεταφορές και στις επικοινωνίες, καθώς και της μακράς περιόδου ελευθερίας κινήσεων που είχαν οι κάτοχοι των μέσων παραγωγής σε μια μεγάλη περιοχή του κόσμου, η οποία αναπτύχθηκε μετά το 2 Παγκόσμιο πόλεμο. Την ίδια εποχή τα ευρωπαϊκά κράτη, χωρίς να χάνουν την ταυτότητα τους, παρουσιάζουν μια οικονομική και κοινωνική μεταβολή και ανάπτυξη. «Τα πάντα συντείνουν στον ειρηνισμό και στον εκσυγχρονισμό. Ο εθνικός άξονας μεταφέρεται ριζικά από το πατριωτικό στο οικονομικό επίπεδο» 3. Οι αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν στη δομή της κοινωνίας μεταπολεμικά οδήγησαν σε μια μεταμόρφωση και αλλαγή των παραδοσιακών ανθρωπολογικών αντικειμένων. Οι φυλές που χαρακτηρίζονταν ως εξωτικές, τα απομονωμένα και απομακρυσμένα χωριά και οι αυστηρά κλειστές συντεχνίες και ομάδες έχουν σχεδόν παύσει να υπάρχουν. Η αποδυνάμωση των παραδοσιακών μεγάλων δυνάμεων της Ευρώπης, καθώς και η κατάρρευση της αποικιοκρατικής κυριαρχίας οδήγησαν στην επίτευξη της σημαντικότερης ίσως εξέλιξης των τελευταίων πέντε δεκαετιών, που φυσικά δεν είναι άλλη από την ανάδυση νέων οικονομικών και πολιτικών δυνάμεων από τον αναπτυσσόμενο κόσμο. Επιπλέον, τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρήθηκε μια πάρα πολύ μεγάλη αύξηση της παγκόσμιας βιομηχανικής αλλά και της αγροτικής παραγωγής, η οποία με τη σειρά της επέφερε πρωτοφανείς κοινωνικές συνέπειες και αλλαγές. Μεταξύ αυτών μπορούμε να αναφέρουμε τη μετανάστευση και την αστικοποίηση, οι οποίες συνέβαλαν καθοριστικά στην αναμόρφωση των παραδοσιακών οικογενειακών δομών, καθώς και του ρόλου των δύο φύλων. «Παράλληλα, αρχικά δάμασαν και ακολούθως 3 Α. Καζαμίας,«Νέο-ευρωπαϊκός εκσυγχρονισμός και εκπαίδευση», σσ. 67-111. 44
ενίσχυσαν την εθνότητα, τον εθνοκεντρισμό και τη θρησκεία ως πηγές της ταυτότητας, καθώς έστρεψαν την προσοχή στην αξιοπιστία της πολιτισμικής δέσμευσης». 4 Η Μ. Ιωαννίδου-Κουτσελίνη, τονίζει «στη νέα αυτή εποχή η ιστορία να μην αντιμετωπίζεται ως μια ομοιόμορφη, χρονολογικά καθοριζόμενη και τελεολογική νοητή κατασκευή. Αντίθετα, υποστηρίζει μια θεώρηση της ιστορίας, η οποία είναι αποκεντρωτική, ασυνεχής, κατακερματισμένη και πολλαπλή»..5 Συντασσόμενος με την άποψη αυτή υποστηρίζω ότι είναι η συνέπεια όλων των μεταβολών και αλλαγών που πραγματοποιήθηκαν στη δομή και την οργάνωση της κοινωνίας. 2. ΟΙ ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ Οι αλλαγές που έλαβαν χώρα στην παγκόσμια κοινωνία, επηρέασαν και την ελληνική, η οποία έχει μετατραπεί σε μια πολυπολιτισμική κοινωνία. Όπως υποστηρίζει ο Μ. Δαμανάκης, μια κοινωνία είναι πολυπολιτισμική, «εφόσον περιλαμβάνει στους κόλπους της περισσότερες από μια πολιτισμικές κοινότητες, που θέλουν να επιβιώσουν» 6. Έτσι μπορεί να λεχθεί ότι η ελληνική κοινωνία ήταν πολυπολιτισμική από παλιά, δεδομένου ότι συνυπήρχαν τουλάχιστο δυο ιστορικές κοινότητες που ήθελαν να επιβιώσουν πολιτισμικά, η μουσουλμανική και εκείνη των Αθίγγανων. Τις τελευταίες όμως δεκαετίες του 20 ου αι. σ αυτές τις δυο κατηγορίες προστέθηκαν και νεότερες, όπως εκείνες των Αλβανών, των Πολωνών, των Φιλιππινέζων και των άλλων ομάδων που έχει έρθει και ζουν, τις περισσότερες φορές οικογενειακώς, στην Ελλάδα. 7 Η Ελένη Κανακίδου, σημειώνει ότι αρκεί να ρίξει κανείς μια ματιά στους δρόμους, στα εμπορικά καταστήματα, στα μέσα μαζικής επικοινωνίας, στα μέσα μαζικής συγκοινωνίας, θα διαπιστώσει ότι η ελληνική κοινωνία είναι πολυπολιτισμική. Επιπλέον, συνεχίζει η συγγραφέας, παρατηρείται ότι την τελευταία δεκαετία παρουσιάζονται έντονες μεταβολές στο φαινόμενο των πληθυσμιακών μετακινήσεων συγκριτικά και σχετικά με άλλες εποχές. Έτσι, εύκολα μπορεί να διαπιστωθεί ότι τα κοινωνικά, πολιτικά, οικονομικά και πολιτισμικά προβλήματα που προκύπτουν απ αυτές τις μετακινήσεις, γίνονται ολοένα και περισσότερο άμεσα αντιληπτά και βιώνονται εντονότερα από τους ανθρώπους και τις κοινωνικές ομάδες. Σ αυτό το 4 Γ. Αγγελόπουλος, «Εθνοτικές ομάδες και ταυτότητες», σσ. 18-25. 5 Μ. Ιωαννίδου -Κουτσελίνη, «Τα αναλυτικά προγράμματα σε μια μετανεωτερική εποχή», σσ. 21-35. 6 Μ. Δαμανάκης, Η Εκπαίδευση των Παλιννοστούντων, σ. 89. 7 Αυτόθι. 45
φαινόμενο είναι γεγονός ότι συμβάλλουν σημαντικοί παράγοντες, όπως η εξέλιξη των μέσων μαζικής επικοινωνίας, εξέλιξη που τα κατέστησε κύριους διαμορφωτές της κοινωνικής γνώμης, των αντιλήψεων και των στάσεων, καθώς και άλλοι που εμπλέκονται στις ιδεολογικές ανακατατάξεις που παρατηρούνται σε όλο τον κόσμο. 8 Από τα παραπάνω διαφαίνεται ότι ένα από τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά αυτής της εποχής είναι η συχνότερη πολιτισμική επαφή και οι πολιτισμικές ανταλλαγές που παρατηρούνται και είναι άμεση και αναπότρεπτη συνέπεια των επιρροών που έχουν επέλθει στη δομή της ελληνικής κοινωνίας. 8 Ε. Κανακίδου &Β. Παπαγιάννη, Διαπολιτισμική Αγωγή, σσ.7-10. 46
3. ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ Είναι φανερό ότι όλες αυτές οι αλλαγές οδήγησαν στο να γίνεται λόγος για την παγκοσμιοποίηση, αλλά και για άλλους συναφείς όρους προς αυτή (οικουμενικότητα, οικουμενισμό, παγκοσμιότητα) 9. Η παγκοσμιοποίηση είναι ένα φαινόμενο, πολύπλοκο που επεκτείνεται συνεχώς στο οικονομικό, πολιτικό και πολιτιστικό επίπεδο. Η κινητικότητα που παρατηρείται στην οικονομία επιφέρει μεταβολές και σε άλλους τομείς και καθίσταται το βασικότερο στοιχείο αυτό αυτού του φαινομένου. Άλλο χαρακτηριστικό της είναι ότι μηδενίζει τις αποστάσεις και το χρόνο. Το φαινόμενο αυτό, της παγκοσμιοποίησης, σύμφωνα με τον G. Mialaret μπορεί να παρατηρηθεί στην κοινωνία που ζούμε σε μια ποικιλία μορφών, όπως: - στην ενσωμάτωση των τοπικών, περιφερειακών και εθνικών οικονομιών σε μια παγκόσμια οικονομία, - στην αυξανόμενη αλληλεπίδραση των κοινωνιών, η οποία έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός παγκόσμιου πολιτισμού, ο οποίος συνυπάρχει παράλληλα με το σύνολο των τοπικών, εθνικών και περιφερειακών πολιτισμών, - στην ανάδυση ενός παγκόσμιου συστήματος το οποίο καταρρίπτει τα παραδοσιακά σύνορα που υπήρχαν ανάμεσα στην εγχώρια και τη διεθνή πολιτική, - στην πολύ μεγάλη εξέλιξη των υπερ-κρατικών και υπερ-ηπειρωτικών συστημάτων μεταφορών και επικοινωνίας - στην ολοένα αυξανόμενη επίδραση της ανθρώπινης δραστηριότητας στο οικοσύστημα του πλανήτη, καθώς και των αυξανόμενων περιορισμών που επιβάλλονται σ αυτήν από τα ίδια τα όρια αυτού του συστήματος, - στη εξάπλωση της οικουμενικής συνείδησης, η οποία εμπερικλείει τη συνειδητοποίηση των ταυτοτήτων μας, ως κατοίκων του πλανήτη / γη, και ως συμμετεχόντων σ ένα παγκόσμιο σύστημα.10 9 Οικουμενικότητα : η ιδιότητα του οικουμενικού, καθολικότητα, παγκοσμιότητα. Τεγόπουλος- Φυτράκης, Μείζον ελληνικό λεξικό, σελ. 811. Οικουμενισμός : πολιτική θεωρία που υποστηρίζει την ένωση του κόσμου υπό κοινή πολιτική ηγεσία. Γ. Μπαμπινιώτης, Λεξικό νέας ελληνικής γλώσσας, σελ. 1241.Παγκοσμιοποίηση : η δημιουργία μιας παγκόσμιας οικονομικής ζώνης, μιας παγκόσμιας αγοράς, όπου τα προϊόντα θα κινούνται ελεύθερα. Η μετατροπή της οικουμένης σε μια ενιαία οικονομική, πολιτική και πολιτιστική επικράτεια. Γ. Μπαμπινιώτης, Λεξικό νέας ελληνικής γλώσσας, σελ. 1296. Παγκοσμιότητα : η ιδιότητα του παγκόσμιου, το να είναι κάτι παγκόσμιο. Γ. Μπαμπινιώτης, Λεξικό νέας ελληνικής γλώσσας, σελ. 1296. 47
Η αντίληψη της ύπαρξης πολλών και διαφορετικών πολιτισμών, η οποία χρησίμευε για την κατηγοριοποίηση των λαών, των κοινωνικών ομάδων και των ατόμων γενικότερα, φαίνεται ότι δεν ισχύει στην εποχή που ζούμε, γιατί αγνοεί την καθολικότητα και τις ομοιότητες που παρουσιάζουν αρκετά πολιτισμικά στοιχεία πολλών πολιτισμών. Όλα συμβάλλουν στο να γίνεται τεκμηριωμένος λόγος για οικουμενικό πολιτισμό, η ύπαρξη του οποίου, μπορεί να δρα αφενός αναζωογονητικά, αλλά και αφετέρου περιοριστικά. Η πρώτη περίπτωση αναφέρεται στις οποιεσδήποτε δυνατότητες επέκτασης και αναπαραγωγής συγκεκριμένων στοιχείων ενός ή περισσότερων πολιτισμών, η οποία ενθαρρύνεται λόγω της ανάπτυξης και της εξέλιξης συγκεκριμένων τεχνολογικών επιτευγμάτων. Οι περιορισμοί από την άλλη μεριά αφορούν την αναμφισβήτητη ύπαρξη ανυπέρβλητων διαφορών αναφορικά με τη δυνατότητα πρόσβασης των διαφόρων πολιτισμών στις νέες πηγές τεχνολογίας, παραγωγής και γνώσης που εμφανίζονται στη διεθνή σκηνή ως απόρροια του φαινομένου της οικουμενοποίησης. Καθοριστικό ρόλο στην διαδικασία ενσωμάτωσης διαφόρων στοιχείων ενός ξένου πολιτισμού στην καθημερινή ζωή παίζει η δυναμική που ο πολιτισμός αυτός έχει στην εκάστοτε συγκυρία 11. Στο σημείο αυτό, σύμφωνα με την Ε. Κανακίδου, τίθεται ένα μεγάλο δίλημμα : «Εθνοκεντρικός ή οικουμενικότητα; Αφομοίωση και πολιτισμική ομοιογενοποίηση ή διατήρηση της πολιτισμικής ταυτότητας»; Είναι το μεγάλο δίλημμα και ερωτηματικό που μπαίνει στις επιλογές πολιτικών, στρατηγικών, σχεδιασμών και προγραμμάτων, που μπορούν να τοποθετηθούν σε μια ευθεία, στης οποίας το ένα άκρο βρίσκεται στην απόρριψη και τον αρνητισμό των «άλλων» και το άλλο βρίσκεται στην ανοχή, στην κατανόηση και αποδοχή των διαφορών μεταξύ των πολιτισμών. 12 Η άποψή μου είναι ότι η λύση σ αυτό το ζήτημα βρίσκεται στο μέσο αυτής της ευθείας και μ αυτό το σκεπτικό αντιμετωπίζω το θέμα του εθνοκεντρισμού και της παγκοσμιοποίησης. Με άλλα λόγια θα πρέπει η εκπαίδευση από τη μια πλευρά να διατηρεί και να ενδυναμώνει την εθνοπολιτισμική ταυτότητα των μαθητών, αλλά και από την άλλη να προβάλλει μέσα από την αντικειμενική παρουσίαση άλλους λαούς και πολιτισμούς. Δεν είναι δυνατόν να μην καλλιεργηθεί η ελληνική εθνική ταυτότητα των μαθητών, γιατί τότε «θα χαθούμε ως ελληνικό έθνος» αλλά ούτε και είναι δυνατόν στην νέα κατάσταση που έχει διαμορφωθεί με την παρουσία στην Ελλάδα ανθρώπων προερχόμενων από άλλες χώρες, αλλά και με τις 10 G. Malialaret, «Η Ευρώπη και η Εκπαίδευση», σσ.49-60. 11 Ε. Κανακίδου &Β. Παπαγιάννη, Διαπολιτισμική Αγωγή, σσ.7-10. 12 Αυτόθι. 48
παγκόσμιες μεταβολές που έχουν συμβεί να μην επιχειρεί η εκπαίδευση άνοιγμα και σε άλλους λαούς και πολιτισμούς. Μια από τις σημαντικότερες αλλαγές που λαμβάνουν χώρα σε διεθνές επίπεδο είναι ότι όλο και περισσότεροι άνθρωποι έρχονται σε επαφή με περισσότερες από μια κουλτούρα και ένα πολιτισμό, με αποτέλεσμα να αυξάνονται σημαντικά τα πρακτικά προβλήματα της διαπολιτιστικής επικοινωνίας. Σύμφωνα με τον Μ. Κασσωτάκη, με την οικουμενοποίηση το άτομο που ως τώρα άνηκε σε μια διαφορετική ομάδα γίνεται νοητά γείτονας, με αποτέλεσμα να καθίσταται δυσλειτουργική (αν όχι ανωφελής) η διάκριση μέλους /μη μέλους της ομάδας. Το γεγονός αυτό είναι δυνατόν να οδηγήσει τόσο στη δημιουργία μιας νέας πραγματικότητας και ενός νέου πολιτισμού, του «κοσμοπολιτισμού», όσο και στην ανοχή καθώς και στην διεθνοποίηση στην οποία όλοι οι άνθρωποι αποτελούν μέλη της, καθώς και στην εμφάνιση αντιστάσεων απέναντι στην οικουμενοποίηση με την μορφή διαφόρων κινημάτων. 13 Είναι γεγονός ότι και από παλιότερα διάφοροι πολιτισμοί συνυπήρχαν για μεγάλα χρονικά διαστήματα και επηρέαζαν ο ένας τον άλλο, άλλοτε σε μικρότερο και άλλοτε σε μεγαλύτερο βαθμό. Τα τελευταία χρόνια, όμως, πραγματοποιήθηκαν πολλές αλλαγές που θέτουν υπό αμφισβήτηση την ομογενοποιητική φύση του πολιτισμού και του έθνους κράτους, λόγω της εμφάνισης νέων μορφών κοινωνικής συμβίωσης που προκύπτουν από την παγκοσμιοποίηση και την όλο και περισσότερο διαπιστούμενη πολυπολιτισμικότητα 14 των σύγχρονων κοινωνιών. Η πολυπολιτισμικότητα συνιστά ένα νέο και διαφορετικό τρόπο σκέψης και συνειδητοποίησης ή αποδοχής της πολιτισμικής ετερότητας, συνέπεια τόσο της ύπαρξης των παραδοσιακών μειονοτήτων όσο και εκείνης των νέων μεταναστευτικών ομάδων. Είναι γεγονός ότι η έννοια της πολυπολιτισμικότητας ταυτίζεται με την ανοχή του «άλλου», του διαφορετικού, καθώς και με την αποδοχή της ύπαρξης των πολιτισμικών διαφορών. 15 13 Μ. Κασσωτάκης, «Οι προκλήσεις της εποχής μας», σσ. 435-462. 14 Ο Μ. Δαμανάκης, «Πολυπολιτισμική-Διαπολιτισμική αγωγή», σσ. 75-87, υποστηρίζει ότι η πολυπολιτισμικότητα αναφέρεται κυρίως στην έννοια του «άλλου» και παράλληλα επιθυμεί τη διατήρηση της υπάρχουσας δομής της κοινωνίας. Λέγοντας διαπολιτισμικότητα εννοούμε την συνύπαρξη σε μια συγκεκριμένη εδαφική περιοχή διαφορετικών εθνικών και θρησκευτικών ομάδων μεταξύ των οποίων αναπτύσσονται σχέσεις, αλληλοεπιδράσεις, ανταλλαγές και αλληλοσεβασμός. Άρα μπορούμε να πούμε ότι η πολυπολιτισμικότητα πρέπει να προϋπάρχει για να δημιουργηθεί η διαπολιτισμικότητα 15 H. Giroux, The politics of national identity», σ. 178-194. 49
Κατά τον Ν Chomsky 16, είναι δυνατόν να υποστηριχθεί ότι τα πολυπολιτισμικά κράτη, τα οποία είναι πάρα πολλά στην εποχή που ζούμε, θα πρέπει να αναπτύξουν τους μηχανισμούς εκείνους που θα τους επιτρέψουν να ενσωματώσουν τόσο την έννοια του «εμείς», όσο και την έννοια του «αυτοί». Θα πρέπει με άλλα λόγια να εξετάσουν αντικειμενικά την κουλτούρα, τον πολιτισμό, τον τρόπο σκέψης και τον τρόπο ζωής των «άλλων», έτσι ώστε να βρεθούν τα σημεία επαφής τους, αλλά και τα σημεία που τους απομακρύνουν. Όσο αφορά την έννοια της ταυτότητας στο σύγχρονο κόσμο αξιολογείται ότι «γίνεται πολλαπλή και λιγότερο διακριτή στα πλαίσια του οικουμενικού πολιτισμού. Δεν εξαρτάται αποκλειστικά από την έμμεση επικοινωνία και αλληλοεπίδραση των μελών μιας κοινωνικής ομάδας μεταξύ τους, αλλά και από τις σχέσεις που αναπτύσσουν με τα ευρύτερα και πιο σφαιρικά πλαίσια κοινωνικής δόμησης». 17 Επεκτείνοντας τη σκέψη αυτή ο Ν. Θεοφιλίδης κάνει λόγο για ύπαρξη πολλαπλής ταυτότητας. Καθώς δηλαδή, οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται όλο και περισσότερο το βαθύτερο νόημα των όρων φυλετικές ανισότητες, ταυτότητες, εθνικές κατηγορίες, κοινωνικός αποκλεισμός, ξενοφοβία, και άλλα συναφή, είναι ικανοί να υιοθετούν, και να χρησιμοποιούν ένα σύνολο ταυτοτήτων ανάλογα με το περιβάλλον στο οποίο βρίσκονται. Επομένως, το κάθε άτομο είναι ικανό να διαθέτει ένα σύνολο ταυτοτήτων, όπως εθνική, υπερεθνική, περιφερειακή κ.ά., η ύπαρξη των οποίων θα εξαρτάται από το χώρο και το εκάστοτε κοινωνικό περιβάλλον που θα βρίσκεται. Δημιουργείται έτσι μια καινούρια μετα-εθνική ταυτότητα, η οποία ανάμεσα στα άλλα θα χαρακτηρίζεται και από την αποδοχή του διαφορετικού σε πολιτισμικό επίπεδο. 18 Η αποδοχή αυτή θα πρέπει να αποτελέσει πρωταρχικό σκοπό του σύγχρονου ελληνικού κράτους, έτσι ώστε να μπορέσουν να συνυπάρξουν και να ζήσουν αρμονικά οι διαφορετικές εθνικές και κοινωνικές ομάδες από τις οποίες αποτελείται η σημερινή Ελλάδα, να διασφαλιστούν τα ανθρώπινα δικαιώματα, να υπάρχει ειρήνη και 16 Παρβλ N. Chomsky, «Εθνικισμός και νέα παγκόσμια τάξη», σσ. 11-18. Γ. Μπαμπινιώτης, Θεωρητική γλωσσολογία, σσ. 12 κ.ε. 17 Χ. Κωνσταντόπουλος, «Εισαγωγή : Αναφορά στην έννοια και στις όψεις των σύγχρονων αποκλεισμών», σσ.11-30. 18 Χ. Θεοφιλίδης, 1993, «Εκπαίδευση για το 2020 : Διαγραφόμενες προοπτικές και η μεθόδευση της αλλαγής», Παιδαγωγική Επιθεώρηση, 19, σσ.239-253. 50
ασφάλεια, να υπάρχει συνεργασία όχι μόνο σε οικονομικό επίπεδο αλλά και όπου χρειάζεται έτσι ώστε να ζήσουν όλοι μαζί αρμονικά σε μια καλύτερη κοινωνία, μια κοινωνία που θα έχει ως κέντρο τον άνθρωπο και θα προσπαθεί ανά πάσα στιγμή να αντιμετωπίσει και να λύνει τα προβλήματα του. Ως προς αυτό, σημαντικό ρόλο καλείται να αναλάβει η εκπαίδευση, ρόλο για τον οποίο εκτενής μελέτη θα γίνει στο επόμενο κεφάλαιο. 51
4. Ο ΝΕΟΣ ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ Με την ταχύτατη εξάπλωση της επικοινωνίας και της μετάδοσης των πληροφοριών η αλληλεξάρτηση των ανθρώπων είναι πάρα πολύ μεγάλη. Έτσι σχεδόν καμιά χώρα και καμιά κοινωνική ομάδα δεν ζει απομονωμένη από τις άλλες. Άρα, είναι επιτακτική ανάγκη η επαφή, η γνωριμία, η αλληλεξάρτηση και η αρμονική συνύπαρξη με τους «άλλους» 19. Ωστόσο, πολλές φορές χαρακτηρίζουμε τους πολιτισμούς άλλων με προκατάληψη, και έτσι δημιουργούμε εθνοκεντρικά και άλλα αρνητικά συναισθήματα γι αυτούς. Όμως, αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν και ασφαλώς ομοιότητες. Όλοι μας είμαστε κάτοικοι του ίδιου πλανήτη, τον οποίο μοιραζόμαστε, έχουμε κοινές ανθρώπινες αξίες και ανάγκες. Πιστεύω ότι η κατανόηση είναι εκείνη η οποία θα μας βοηθήσει να θεωρήσουμε τους «άλλους» ως υποκείμενα προκειμένου να είμαστε σε θέση να κατανοήσουμε τα συναισθήματα και τις αντιδράσεις τους. Ωστόσο, στην κατανόηση ενός ξένου πολιτισμού παρουσιάζονται δυο βασικά εμπόδια. Το πρώτο είναι η προσκόλλησή στο δικό μας πολιτιστικό σύστημα και το δεύτερο είναι το ότι η προσκόλληση αυτή δεν μας επιτρέπει να δούμε τις άλλες πολιτισμικές πραγματικότητες όπως ακριβώς είναι 20. Επιπλέον, πολλές φορές όμως ο διάλογος των πολιτισμών και η οικοδόμηση πλανητικής συνείδησης υπονομεύονται από τον ανταγωνισμό, τις αντιπαραθέσεις και την έλλειψη κατανόησης μεταξύ τους. Πέρα από αυτό, η υποτίμηση των «άλλων», η ανάπτυξη κοινωνικού και πολιτισμικού σωβινισμού, η καλλιέργεια προκαταλήψεων και εχθροτήτων, αλλά και η προβολή εκλεκτιστικά μόνο της δικής μας πολιτισμικής ταυτότητας δημιουργούν πρόσθετα προβλήματα προς την κατεύθυνση αυτή. «Η έξαρση των εθνικών ταυτοτήτων, η αναζωπύρωση του εθνικισμού και του θρησκευτικού φανατισμού, του τοπικισμού και του ρατσισμού, τροφοδοτούν τις εντάσεις και υποσκάπτουν την παγκόσμια ειρήνη» 21. Πολλές φορές όλα αυτά τα 19 Η αναζήτηση τρόπων ειρηνικής συνύπαρξης, συμβίωσης και συνεργασίας όλων των ανθρώπων αποτελεί το μεγάλο ζητούμενο και θα πρέπει να είναι προτεραιότητα των καιρών μας και να βρίσκεται στο στόχαστρο κάθε πολιτικής δραστηριότητας σε παγκόσμιο επίπεδο, γιατί παρατηρείται ότι σήμερα, κάτω από τις ασφυκτικές πιέσεις των νέων συνθηκών στις διεθνείς σχέσεις, εμφανίζεται περισσότερο επιτακτική η ανάγκη εκδημοκρατισμού των δομών επαφής και επικοινωνίας των πολιτισμών και των λαών. Παρβλ Ε. Κανακίδου & Β. Παπαγιάννη, Διαπολιτισμική Αγωγή, σελ. 109, Γ. Κοντογιώργης, «Πολιτισμός και πολιτεία», σσ.61-72. 20 Χ. Αντωνίου, «Εκπαίδευση και Εκπαιδευτικός», σσ. 17-26. 20.Γ. Κοντογιώργης, «Η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση», σσ.27-41. 21.Γ. Κοντογιώργης, «Η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση», σσ.27-44. 52
φαινόμενα είναι δυνατόν να οδηγήσουν ακόμα και σε πολεμικές συρράξεις και σε όλες αυτές τις περιπτώσεις υπεύθυνοι θεωρούνται οι «άλλοι». Είναι γεγονός ότι η αποδοχή και κατανόηση των «άλλων» τα τελευταία χρόνια υπάρχει ως προβληματισμός σε όλο και περισσότερους λαούς. Απαραίτητη προϋπόθεση είναι να εξαλειφθεί ο εθνοκεντρισμός 22 και τα αρνητικά συναισθήματα που πηγάζουν από αυτόν. Τότε μόνο καλλιεργείται η ανεκτικότητα στην ετερότητα και εν τέλει η αποδοχή, στοιχεία απαραίτητα για να ζήσουν οι άνθρωποι αρμονικά και να προσπαθήσουν όλοι μαζί για ένα καλύτερο αύριο και μια κοινωνία που θα έχει ως κέντρο τον άνθρωπο και τα προβλήματα που τον απασχολούν. Η Ε. Κανακίδου υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι, όπως απόδημοι ή πρόσφυγες, που έρχονται σε επαφή και αφομοιώνουν στοιχεία από περισσότερους από ένα πολιτισμούς, έχουν την ικανότητα και μπορούν να φέρουν τους ανθρώπους πιο κοντά, να μπορούν να συζητούν σχετικά θέματα και κοινά προβλήματα που τους απασχολούν, να ανταλλάζουν απόψεις και σκέψεις και τέλος να μαθαίνουν να έχει εμπιστοσύνη ο ένας τον άλλο. Γι όλους αυτούς τους λόγους, είναι απαραίτητο στις μέρες μας τα νέα στην ηλικία άτομα κάθε κοινωνίας να μάθουν να ανέχονται και να αναγνωρίζουν τον «άλλο», με τον οποίο κάποια στιγμή στη ζωή τους θα χρειαστεί να συνυπάρξουν. Και αυτό θα επιτευχθεί μόνο στην περίπτωση που γίνει κατανοητός ο λόγος για τον οποίο ο «άλλος» συνειδητά ή ασυνείδητα είναι διαφορετικός. 23 Με άλλα λόγια, οι προβληματιζόμενοι άνθρωποι αντιλαμβάνονται ή οφείλουν «να ερμηνεύουν τη διαφορά και την ποικιλία των πολιτισμών όχι ως απειλή για την ταυτότητα τους, αλλά ως πολιτισμικό πλούτο, αν θέλουν να επικοινωνήσουν δημιουργικά στο μέλλον με τους άλλους» 24. Η αναγνώριση του δικαιώματος του «άλλου» να είναι διαφορετικός, όπως και η κατανόηση της σημασίας και της αξίας που έχει ο κάθε πολιτισμός για αυτούς στους οποίους τους είναι οικείος αλλά και για την ανθρωπότητα γενικότερα, ενισχύει την ουσιαστικότερη κατανόηση και αξιολόγηση του οικείου πολιτισμού και παρέχει στο άτομο τα κατάλληλα μέσα για να διατηρήσει την πολιτισμική του ταυτότητα και να αντισταθεί σε μια παθητική αφομοίωσή του. 22 Όπως υποστηρίζει ο Κ. Κατσιμάνης, «Ο αγώνας του σχολείου κατά της ξενοφοβίας», σσ. 15-19, παρατηρείται ακόμα και στις μέρες μας σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήματα να παραμένουν εθνοκεντρικά εξαιτίας του γεγονότος ότι αποτελούν προϊόντα της ιστορικής διαμόρφωσης του έθνους-κράτους και του ότι ως κρατικοί μηχανισμοί και ως δημόσια ιδρύματα εξυπηρετούν την εκάστοτε ιδεολογία, και τις εθνικές ανάγκες και συμφέροντα. 23 Ε. Κανακίδου & Β. Παπαγιάννη, Διαπολιτισμική Αγωγή, σ,σ. 109-111. 24 Γ. Φλουρής & Π. Καλογιανννάκη, «Εθνοκεντρισμός και Εκπαίδευση», σσ. 207-211. 53
Στο σημείο αυτό τον πρωταρχικό ρόλο καλείται να αναλάβει η εκπαίδευση. Στόχο της ελληνικής εκπαίδευσης να αποτελεί όχι μόνο η διασφάλιση της γνώσης και η κατανόηση του ελληνικού πολιτισμού και η καλλιέργεια της εθνοπολιτισμικής ταυτότητας των μαθητών, αλλά κυρίως να δίνεται η δυνατότητα στους μαθητές να γνωρίζουν και τους «άλλους» διαφορετικούς πολιτισμούς με τους οποίους έρχονται όλο και πιο συχνά σε επαφή στην σημερινή εποχή, δεδομένου ότι η ελληνική κοινωνία έχει πάρει τη μορφή μιας πολυπολιτισμικής κοινωνίας. Είναι χρέος της εκπαίδευσης να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις εκείνες έτσι ώστε οι άνθρωποι να μπορούν να ξεπερνούν τα εμπόδια που υπάρχουν όσο αφορά στην επαφή τους, αλλά και στην κατανόηση και αποδοχή 25 των διαφορετικών πολιτισμών. Κανένας πολιτισμός δεν θα πρέπει να χρησιμοποιείται για δημιουργία διακρίσεων και κατηγοριοποιήσεων «άλλων» πολιτισμών και λαών. «Είναι γεγονός ότι η γνώση και κατανόηση των άλλων πολιτισμών αποτελεί το μοναδικό αντίδοτο στον εθνοκεντρισμό. Πέρα από αυτό η ύπαρξη της ειρήνης προϋποθέτει τον σεβασμό και την κατανόηση των «άλλων» και την αποφυγή εθνοκεντρικών και άλλων αρνητικών συναισθημάτων» 26. Με άλλα λόγια, η εκπαίδευση θα πρέπει να βοηθήσει τους μαθητές να κατανοήσουν και να εκτιμήσουν τους «άλλους», είτε αυτοί βρίσκονται στην Ελλάδα είτα έξω απ αυτή, να υιοθετήσουν αξίες και ιδανικά που θα βοηθήσουν προς αυτή την κατεύθυνση, αλλά και συνθήκες που θα ευνοούν τη συνεργασία μέσω της ανάληψης κοινών πρωτοβουλιών, λαμβάνοντας υπόψη ότι και η ίδια η επιβίωση μας εξαρτάται άμεσα από τους «άλλους». Βέβαια αυτό δεν είναι εύκολο, όπως έχει εμπεριστατωμένα λεχθεί και δεν επιτυγχάνεται από τη μια μέρα στην άλλη. Είναι θέμα παιδείας και συνειδητής προσπάθειας διαφόρων φορέων που εμπλέκονται στην κοινωνικοποίηση των μαθητών, αλλά είναι γεγονός ότι τον πρωταρχικό ρόλο τον έχει η εκπαίδευση. Το αποτέλεσμα αυτής της συνειδητής προσπάθειας θα είναι η αναγνώριση της ύπαρξης της διαφοράς (και όχι της ανωτερότητας και κατωτερότητας), η κατανόηση του περιβάλλοντος από το 25 Κατά τους Α. Χουρδάκη &Δ. Καραγιώργο, «Θεωρητικές προσεγγίσεις», σσ. 127-152, είναι γεγονός ότι η επαφή μας με «άλλους» πολιτισμούς, η κατανόησή τους και η αποδοχή τους μας επιτρέπει να κατανοήσουμε καλύτερα το δικό μας πολιτισμό και να αποβάλλουμε τον εγωκεντρισμό μας. Επιπλέον με αυτό τον τρόπο κατανοούμε ότι οι διαφορές οφείλονται σε περιβαλλοντικούς παράγοντες και όχι σε βιολογικές διαφορές. Επιβάλλεται ο σεβασμός της παράδοσης και της πολιτισμικής ταυτότητας του «άλλου», διαδικασία που πρέπει να χαρακτηρίζεται και από μια επιλεκτική και δημιουργική αφομοίωση ορισμένων «αξιόλογων» ξένων στοιχείων, με σκοπό τη δημιουργία νέων πολιτισμικών μορφών. 26 Γ. Φλουρής & Π. Καλογιανννάκη, «Εθνοκεντρισμός και Εκπαίδευση», σσ. 207-211. 54
οποίο προέρχεται ο «άλλος» καθώς και η ανάπτυξη μιας ικανότητας για επικοινωνία και συνύπαρξη μέσα στο πλαίσιο της υπάρχουσας αυτής διαφοροποίησης. 27 Ο Γ. Μάρκου θεωρεί σκόπιμο να αλλάξει στο ελληνικό σχολείο ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζεται ο υπόλοιπος κόσμος και οι «άλλοι» πολιτισμοί μέσα από την επίσημη εκπαίδευση του κράτους, από τη στιγμή που οι νέες τεχνολογίες στις επικοινωνίες φέρνουν πάρα πολύ κοντά τους ανθρώπους και επηρεάζουν τη σκέψη τους και τη ζωή τους γενικότερα. Το σύγχρονο ελληνικό σχολείο θα πρέπει να προσαρμόσει τα περιεχόμενα των σχολικών εγχειριδίων προς την κατεύθυνση αυτή καθώς και τη νοοτροπία και τον τρόπο σκέψης των εκπαιδευτικών. Χρειάζονται βέβαια ριζικές αλλαγές και βαθιές τομές γιατί το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα εξακολουθεί να παραμένει συγκεντρωτικό, ομοιόμορφο και εθνοκεντρικό και να θέτει εμπόδια προς αυτή την κατεύθυνση. Θεωρείται επιτακτική ανάγκη, να γίνει ένα άνοιγμα σε νέες δομές, σε νέα περιεχόμενα σπουδών και σε νέες αρχές. 28 Είναι βέβαια γεγονός ότι στις μέρες μας, ακούγονται περισσότερες απόψεις και γνώμες οι οποίες εκφράζουν ανθρώπινες αξίες, γεγονός που δεν παρατηρούνταν σε παλιότερες εποχές, γιατί αυτές αποσιωπούνταν από την ιδεολογία που κάθε φορά επικρατούσε στην κοινωνία. 29 Με το συγκεκριμένο σκεπτικό, αποδεικνύεται ότι είναι σπουδαίος ο ρόλος της εκπαίδευσης όσον αφορά την διαδικασία κατανόησης του κόσμου από την πλευρά του ατόμου 30. Το σχολείο όμως, αναπτυσσόμενο στην κοινωνία των πληροφοριών καλείται εκ των πραγμάτων να αναλάβει πολυδιάστατο ρόλο, έτσι ώστε να ασκήσει το παιδί στο να αξιολογεί τα μηνύματα και τις γνώμες που δέχεται από πολλές πλευρές προκειμένου να κατανοήσει σωστά τους «άλλους» λαούς με τους οποίους καλείται να συνυπάρξει και να ενταχθεί σε μια κοινωνία ουσιαστικά χωρίς σύνορα. Με άλλα λόγια, «η αποστολή της εκπαίδευσης δεν θα πρέπει να είναι αυτή που ήταν παλιότερα, δηλαδή η αναπαραγωγή και μετάδοση της υπάρχουσας γνώσης και δομής, αλλά ο μετασχηματισμός της κοινωνίας». 31 Οι Έλληνες, αλλά και γενικά όλοι οι μαθητές, να ενισχύονται με ικανότητες και δεξιότητες που είναι απαραίτητες έτσι ώστε να μπορούν να αξιολογούν τη γνώση και την πληροφορία και όχι να δέχονται παθητικά αυτά που λαμβάνουν και προσλαμβάνουν από το σχολείο και από τους διάφορους φορείς κοινωνικοποίησης. Έτσι το παιδί και εν δυνάμει πολίτης οδηγείται στην απόρριψη των 27 Γ. Τσιάκαλος, Οδηγός αντιρατσιστικής εκπαίδευσης, σσ. 139-176. 28 Γ. Μάρκου, «Η σύγχρονη εκπαιδευτική πρόκληση», σσ. 19-27. 29 Χ. Αντωνίου, «Εκπαίδευση και εκπαιδευτικός», σσ. 17-26. 30 Μ. Κασσωτάκης, «Οι προκλήσεις της εποχής μας», σσ.435-462. 31 S. Ozbaran, «Η εικόνα του «άλλου» στα σχολικά εγχειρίδια ιστορίας, σσ.351-360. 55
αρνητικών στάσεων που καλλιεργούνται απέναντι στους «άλλους» 32 πράγμα που εμποδίσει την ειρηνική συνύπαρξη και συνεργασία των λαών της γης οι οποίοι έρχονται όλο και πιο κοντά εξαιτίας της παγκοσμιοποίησης και των μεταβολών στην κοινωνία που αυτή επιφέρει. Με αυτά τα δεδομένα καθίσταται αυτονόητη η κρισιμότητα της φοίτησης των μαθητών στο δημοτικό σχολείο όσον αφορά στη διαμόρφωση αντικειμενικών στάσεων και αντιλήψεων απέναντι στους εθνικά «άλλους», αλλά και όσον αφορά στην απόκτηση δεξιοτήτων και ικανοτήτων καθώς και στην αλλαγή στάσεων και νοοτροπιών για να μπορούν να κρίνουν και να αξιολογούν αντικειμενικά και σωστά. Χρέος του σχολείου είναι να σέβεται και να αξιοποιεί τη διαφορά και να τη λαμβάνει υπόψη ως πολιτισμικό πλούτο και όχι ως αρνητικό στοιχείο. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι θα πρέπει να υποτιμηθεί και να παραμεληθεί η ελληνική εθνική ταυτότητα. Απεναντίας θα πρέπει οπωσδήποτε να τονίζονται οι θετικές όψεις της οικοδομώντας αισθήματα αγάπης και υπερηφάνειας για το ελληνικό έθνος χρησιμοποιώντας βέβαια ορθό λόγο και νηφάλια κρίση. Παράλληλα όμως θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη, ότι «η πολιτισμική ετερότητα αποτελεί κανόνα και όχι εξαίρεση» 33. Βασικό στόχο της εκπαίδευσης να αποτελέσει η μείωση των παρεξηγήσεων μέσω της παροχής μιας μορφής εκπαίδευσης στα άτομα, η οποία θα τους επιτρέψει να κατανοήσουν και να αποδεχτούν τη διαφορετικότητα και να αποφύγουν την κατηγοριοποίηση των «άλλων» σύμφωνα με τα δικά τους εθνικά κριτήρια. Με άλλα λόγια κρίνεται αναγκαίο η ελληνική, αλλά και η παγκόσμια εκπαίδευση, παράλληλα με την καλλιέργεια της εθνοπολιτισμικής ταυτότητας να προβάλει τόσο τις πολιτισμικές όσο και τις κοινωνικές πλευρές της ζωής των «άλλων» λαών. 32 Η εκπαίδευση στην εποχή που ζούμε καλείται να διασφαλίσει την αντικειμενική παρουσίαση των «άλλων»,να περάσει το μήνυμα ότι όλοι θα πρέπει να συνεργαζόμαστε γιατί έχουμε κοινά προβλήματα και ανάγκες και έχουμε έρθει πάρα πολύ κοντά όσο σε καμιά άλλη εποχή έχοντας ανάγκη ο ένας από τον άλλο και ο εθνοκεντρισμός θα πρέπει να μείνει στο περιθώριο και να αποτελέσει παρελθόν. 33 Μ. Δαμανάκης, «Ενδογενείς και εξωγενείς δυσκολίες», σσ. 66-73. 56
5. ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΣΥΝΑΝΤΗΣΕΙΣ ΜΕ ΘΕΜΑ ΤΟ ΡΟΛΟ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΙΡΗΝΙΚΗ ΣΥΝΥΠΑΡΞΗ ΚΑΙ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΛΑΩΝ. 5.1. Σύσταση για την εκπαίδευση της ΟΥΝΕΣΚΟ Η Γενική Διάσκεψη του ΟΗΕ για την εκπαίδευση, την επιστήμη και τον πολιτισμό στις 17 Οκτωβρίου 1974, για να αντιμετωπίσει τις εθνικιστικές στάσεις στην εκπαίδευση και να προάγει το πνεύμα συνεργασίας και ειρηνικής συμβίωσης μεταξύ των λαών, διατύπωσε τη λεγόμενη «Σύσταση για την Εκπαίδευση» της ΟΥΝΕΣΚΟ, που περιλαμβάνει διάφορα άρθρα, σύμφωνα με τα οποία θα πρέπει να γράφονται τα σχολικά εγχειρίδια ιστορίας και γεωγραφίας και να διδάσκονται στους μαθητές, με στόχο «η διδασκαλία αυτή να συμβάλλει στην κατανόηση, στην συνεργασία, στην παγκόσμια ειρήνη και σε μια εκπαίδευση, που να υπηρετεί τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις ανθρώπινες ελευθερίες». 34 Για τα σχολικά εγχειρίδια η Σύσταση συμπερασματικά προτρέπει: - Να εμφορούνται από πνεύμα σεβασμού στα δικαιώματα και στον πολιτισμό των άλλων λαών, εθνοτήτων και των εθνικών μειονοτήτων. - Να συντάσσονται κατά τρόπο που να καταδεικνύεται ότι η ιστορική εξέλιξη στηρίζεται, ιδιαίτερα σήμερα, στην αλληλεπίδραση των λαών-εθνών και να προωθείται με την επικοινωνία και τις φιλικές σχέσεις. - Να καλλιεργούν στα νεαρά άτομα το αίσθημα ευθύνης, δικαιώματα και υποχρεώσεις σε ατομικό και εθνικό επίπεδο, απέναντι στον συνάνθρωπο. - Να στηλιτεύουν τον επεκτατισμό, τη βία, τον πόλεμο, τον φανατισμό, τις φυλετικές διακρίσεις και κάθε ιδεολογία εθνικής ή φυλετικής αντιπαλότητας. 35 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα άρθρα 4,5,και 6 36 της Σύστασης όπου γίνεται λόγος για τη διεθνή διάσταση και παγκόσμια θεώρηση της εκπαίδευσης, για την κατανόηση και το σεβασμό όλων των λαών, των πολιτισμών, των αξιών και του τρόπου 34 θ. Κατσουλάκος & Κ. Τσαντίνης, Προβλήματα ιστοριογραφίας στα σχολικά εγχειρίδια, σσ. 16-20. 35 Βλ. και Δ. Μελάς, «Βιβλία Ιστορίας : Θεώρηση ή αναθεώρηση», σσ. 20-28. 36 Όπως αναφέρουν οι θ. Κατσουλάκος & Κ. Τσαντίνης, Προβλήματα ιστοριογραφίας στα σχολικά εγχειρίδια σσ. 16-20, το άρθρο 6, αναφέρει ότι «η εκπαίδευση θα πρέπει να ρίχνει το βάρος της στο απαράδεκτο των επεκτατικών, επιθετικών και κατακτητικών πολέμων, του εξαναγκασμού και της κατασταλτικής βίας και να βοηθήσει κάθε άνθρωπο να κατανοήσει και να αναλάβει τις ευθύνες που του αναλογούν για τη διαφύλαξη της ειρήνη». Έτσι θα δημιουργηθούν οι βάσεις για τη διεθνή κατανόηση και θα ενισχυθεί η παγκόσμια ειρήνη που αποτελεί σημαντικό παράγοντα για την μείωση των φυλετικών διακρίσεων, και του ρατσισμού. 57
ζωής τους. Σύμφωνα με τα άρθρα 14 και 15, υποχρέωση των σχολικών βιβλίων είναι η παρουσίαση και η πολυδιάστατη ανάλυση των παραγόντων και των καταστάσεων που αποτελούν σημεία δυσαρεσκειών και αντιθέσεων, εντάσεων και προστριβών σε διακρατικό επίπεδο. Έτσι, μπορούμε να ανακαλύψουμε τα πραγματικά συμφέροντα των λαών, και εκείνα «των ομάδων που μονοπωλούν την οικονομική και πολιτική εξουσία, ασκούν την εκμετάλλευση και υποθάλπουν τον πόλεμο». Ένας τρόπος για να ξεκινήσει μια τέτοια απόπειρα στην εκπαίδευση, είναι η στενή συνεργασία ανάμεσα στην ΟΥΝΕΣΚΟ και τα κράτη-μέλη ώστε να ξεπεραστούν οι παρεξηγήσεις των λαών και να αντικατασταθούν για την καλύτερη γνώση του καθενός και για μια καλύτερη αλληλοκατανόηση και αλληλοεκτίμηση. Η συνάντηση των εμπειρογνωμόνων όλων των βαλκανικών κρατών που έλαβε χώρα στην Πάτρα, μεταξύ 15-18 Νοεμβρίου 1988 με σκοπό να αξιολογήσει τα σχολικά εγχειρίδια ιστορίας και γεωγραφίας των χωρών τους ήταν αποτέλεσα της προσπάθειας εφαρμογής των αρχών της Σύστασης και του πνεύματος της ΟΥΝΕΣΚΟ για το χώρο της Βαλκανικής. Πριν από αυτήν είχε προηγηθεί η συνάντηση στην Κωνσταντινούπολη, το Νοέμβριο του 1986, υπό την αιγίδα της ΟΥΝΕΣΚΟ. Στη συνάντηση αυτή κυριάρχησε πνεύμα φιλίας και συνεργασίας και συμφωνήθηκε να απαλειφθούν τα αρνητικά στοιχεία που καλλιεργούν ή ενδέχεται να θεωρηθεί ότι καλλιεργούν το μίσος και διαιωνίζουν στερεότυπα. Οι διακηρύξεις όμως αυτές, σύμφωνα με το Θ. Κατσουλάκο, παρέμειναν στα χαρτιά. 37 Πέρα από την Σύσταση της ΟΥΝΕΣΚΟ έχουν διατυπωθεί και άλλα κείμενα που αναφέρονται στο νέο ρόλο της εκπαίδευσης, μέσα από τον οποίο πρέπει να καταδικάζονται ο ρατσισμός, οι φυλετικές διακρίσεις, η βία, οι ποικίλες προκαταλήψεις και να τονίζεται η ύπαρξη αμοιβαίου σεβασμού, πολιτισμικής αποδοχής και σεβασμός όλων των εθνικών ταυτοτήτων. Τέτοια κείμενα είναι η Συνθήκη του Μάαστριχτ (1992), η Πράσινη Βίβλος (1993), η Λευκή Βίβλος (1995), η Συνθήκη του Άμστερνταμ (1997) και άλλες. 38 5. 2. Διαπολιτισμική και πολυπολιτισμική εκπαίδευση Στα πλαίσια του προβληματισμού για το νέο ρόλο της εκπαίδευσης μέσα από τα κείμενα που αναφέρθηκαν παραπάνω, έγινε λόγος για την διαπολιτισμική εκπαίδευση, αφού οι κοινωνίες που ζούμε (και η ελληνική) είναι πολυπολιτισμικές. 37. Κατσουλάκος & Κ. Τσαντίνης, Προβλήματα ιστοριογραφίας στα σχολικά εγχειρίδια, σσ. 16-20. 38 Ι. Πυργιωτάκης, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική Επιστήμη, σσ. 438-441. 58
Οι όροι διαπολιτισμικότητα και πολυπολιτισμικότητα δεν είναι ταυτόσημοι. «Η πολυπολιτισμικότητα είναι το δεδομένο και η διαπολιτισμικότητα είναι το ζητούμενο. Η διαπολιτισμικότητα προϋποθέτει την πολυπολιτισμικότητα, αλλά δεν απορρέει αυτόματα από αυτή». 39 Βασικές της αρχές είναι ότι ο κάθε πολιτισμός έχει τη δική του σύσταση, και τα δικά του χαρακτηριστικά που τον προσδιορίζουν και τον κάνουν να διαφέρει από τους άλλους πολιτισμούς, και έτσι μπορούμε να πούμε ότι κανένας πολιτισμός από τη φύση του δεν είναι ανώτερος ή κατώτερος από κάποιον άλλο και ότι όλα τα άτομα είναι «πολιτισμικά προσδιορισμένα», σύμφωνα με το δικό τους πολιτισμό. 40 Στόχος της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης, που απευθύνεται σε μαθητές με διαφορετική γλωσσική, εθνική ή θρησκευτική καταγωγή θα πρέπει να είναι η ευαισθητοποίηση της κοινωνίας σύμφωνα με τις αρχές: 41 προέλευσης. -Της ισότιμης αντιμετώπισης των πολιτισμών. -Της αποδοχής του μορφωτικού κεφαλαίου των παιδιών διαφορετικής πολιτισμικής -Της παροχής ίσων ευκαιριών. Όπως υποστηρίζει ο Μ. Δαμανάκης, «η διαπολιτισμική εκπαίδευση έχει ως στόχο την κατανόηση του «άλλου», τον σεβασμό των διαφορετικών πολιτισμικών ομάδων, την καταπολέμηση του ρατσισμού και του εθνοκεντρισμού». Ως μορφή παιδείας επιβλήθηκε προοδευτικά στα περισσότερα κράτη-μέλη και προϋποθέτει την αναγνώριση της ανομοιογένειας ως πραγματικότητας σε κάθε ανθρώπινη ομάδα. 42. Με άλλα λόγια, η διαπολιτισμική εκπαίδευση τοποθετεί στο κέντρο τον άνθρωπο, τα δικαιώματα του, την αξιοπρέπεια του και την αξία του διαφορετικού πολιτισμού και προσπαθεί να πετύχει τη διεθνή κατανόηση και να συμβάλλει στη παγκόσμια ειρήνη αποφεύγοντας την ιεράρχηση των πολιτισμών και αντιμετωπίζοντας τους όλους ως ίσους. Κατά τον Μ. Νικητάκη, βασικός προσανατολισμός της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης είναι να δώσει στους μαθητές τα εφόδια που είναι απαραίτητα, έτσι ώστε να μπορούν να κατανοούν και να αποδέχονται την ύπαρξη πολλών και διαφορετικών τρόπων ζωής και πολιτισμών. Έτσι οι μαθητές θα είναι ικανοί να ανακαλύψουν κοινωνικά στοιχεία προς το παρόν αποστασιωποιητικά, αλλά κυρίως σημεία σύνθεσης, 39 Μ. Δαμανάκης, Η εκπαίδευση των Παλιννοστούντων, σσ.38-39. 40 Γ. Νικολάου, «Παιδαγωγικές προσεγγίσεις της πολυπολιτισμικότητας», σσ.123-134. 41 Παρβλ. Μ. Δαμανάκης, Η Εκπαίδευση των Παλινοστούντων, σσ. 89-112, Γ. Φωτίου, 2002, Πολυπολιτισμική εκπαιδευτική πραγματικότητα, σσ.12-13 42 Παρβλ. Μ. Δαμανάκης, «Πολυπολιτισμική-Διαπολιτισμική αγωγή», σσ.75-87, Μ. Δαμανάκης, «θεωρητική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης», σσ. 15-48. 59
προκειμένου να είναι σε θέση να αυτοπροσδιορίζονται στο πλαίσιο οποιουδήποτε πολιτισμού, να εκφράζουν την κρίση τους και να είναι σε θέση να κάνουν λογικές επιλογές. 43 Όσο αφορά την Ελληνική πραγματικότητα, 44 επισημαίνονται τα εξής: Πάρα πολλοί μετανάστες που έρχονται στην Ελλάδα και αφού εξασφαλίσουν κάποιες κατάλληλες συνθήκες, προχωρούν σε μια πιο μόνιμη εγκατάσταση, με αποτέλεσμα το ελληνικό σχολείο να δέχεται όλο και μεγαλύτερο αριθμό αλλοδαπών μαθητών. Είναι γεγονός ότι η κινητικότητα αυτή, σύμφωνα με τον Η. Ματσαγγούρα, συμβάλλει στη δημιουργία πολυπολιτισμικών και πολυεθνικών κοινωνιών. 45 Οι αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν στην ελληνική κοινωνία, υπαγορεύουν στο σημερινό σχολείο, αλλά και στην εκπαίδευση γενικότερα, να ακολουθήσουν την πορεία που επιβάλλουν τα νέα κοινωνικά δεδομένα και οι αλλαγές που συντελούνται στην σύγχρονη κοινωνία, προβαίνοντας σε επανεξέταση των διδακτικών τους πρακτικών και υιοθετώντας τα κατάλληλα προγράμματα και τις διαδικασίες εκείνες που θα διευκολύνουν την ένταξη των διαφορετικών μαθητών στη μαθητική κοινότητα. Με άλλα λόγια, το σχολείο έχει χρέος να προάγει τον πολιτισμικό πλουραλισμό, ο οποίος είναι απαραίτητος για τον περιορισμό των ρατσιστικών αντιλήψεων. Έτσι η εκπαίδευση 46 καλείται να αναλάβει τις πρωτοβουλίες εκείνες που είναι απαραίτητες για να διατηρήσουν τις πολιτισμικές ιδιαιτερότητες και ταυτότητες των διαφορετικών κοινωνικών ομάδων. Η σημερινή κοινωνική πραγματικότητα έτσι όπως διαμορφώνεται απαιτεί τη συνεργασία, αλλά και την αποδοχή. Προς την κατεύθυνση της αποδοχής των πολιτισμικά διαφορετικών ομάδων καθώς και των πολιτισμικών τους ιδιαιτεροτήτων καλείται να εναρμονιστεί η εκπαίδευση, προκειμένου να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της νέας πολυπολιτισμικής κοινωνίας, η οποία καθορίζεται από την συνύπαρξη διαφορετικών κοινωνικών ομάδων. 47 43 Μ. Νικητάκης, «Βήματα προς την διαπολιτισμική εκπαίδευση», σσ.36-39. 44 Οι τεράστιες κοινωνικοοικονομικές εξελίξεις στην Ευρώπη επηρέασαν και την Ελλάδα και από χώρα προέλευσης μεταναστών, έγινε χώρα υποδοχής μεταναστών. Υπάρχουν μετανάστες από τις γειτονικές χώρες, από τον Τρίτο Κόσμο, πολλοί ομογενείς οι οποίοι επαναπατρίζονται και πάρα πολλοί που έρχονται στην χώρα μας ως υπάλληλοι τόσο κρατικών υπηρεσιών, όσο και ως υπάλληλοι πολυεθνικών εταιριών. 45 Η. Ματσαγγούρας, Ομαδοσυνεργατική διδασκαλία και μάθηση, σελ.29. 46 Λέγοντας γενικά εκπαίδευση εννοώ την επίσημη πολιτεία που χαράσσει τα Α.Π.Σ. και είναι επίσης υπεύθυνη για τα σχολικά βιβλία με τα οποία θα επιτευχθούν οι στόχοι των Α.Π.Σ. Επίσης σημαντική παράμετρο αποτελούν ο λόγος και οι στάσεις των εκπαιδευτικών, τους οποίους η επίσημη πολιτεία πρέπει να επιμορφώνει. 47 Δ. Καύκα., «Το μάθημα της γενικής και της τοπικής ιστορίας», σσ. 268-271. 60
Το θέμα της μετανάστευσης στην Ελλάδα σχετίζεται άμεσα με το εκπαιδευτικό μας σύστημα. Επιπλέον, η νέα δομή της κοινωνίας και ο νέος ρόλος που υπαγορεύει στην εκπαίδευση αφορά όχι μόνο τους αλλοδαπούς μαθητές, αλλά και τους γηγενείς που με την είσοδο τους στο σχολείο έρχονται αντιμέτωποι με μια πολυπολιτισμική πραγματικότητα, την οποία και καλούνται να αντιμετωπίσουν ως δεδομένη και στην οποία πρέπει να μάθουν να συνυπάρχουν. Όπως αναφέρει η Γιώτα Φωτίου, «η νέα αυτή πραγματικότητα αποτελεί πρόκληση όχι μόνο για το σύνολο της ελληνικής κοινωνίας, αλλά κυρίως για το σχολείο, που πολλές φορές αποδεικνύεται κατεξοχήν χώρος όπου βιώνονται οι διαφορές, η διάκριση και ο αποκλεισμός» 48. Έτσι η είσοδος της εκπαιδευτικής διαπολιτισμικής θεωρίας, η οποία πραγματοποιήθηκε με το νόμο 2413/96 στην ελληνική εκπαίδευση, ήταν πλέον αναγκαιότητα. 5. 3. Ευρωπαϊκή και Οικουμενική διάσταση στην εκπαίδευση Ως συνέχεια των προβληματισμών για το νέο ρόλο της εκπαίδευσης αποτελεί ο λόγος που έγινε για την ευρωπαϊκή και οικουμενική διάσταση της εκπαίδευσης. Η ιδέα της Ευρωπαϊκής διάστασης στην εκπαίδευση εμφανίστηκε για πρώτη φορά σε μια έκθεση του Συμβουλίου Υπουργών Παιδείας της τότε ΕΟΚ το 1976, όταν συμφωνήθηκε να δοθεί Ευρωπαϊκή διάσταση στην εκπαίδευση μαθητών και εκπαιδευτικών της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Από τότε ακολούθησαν πολλές διακηρύξεις για το ίδιο θέμα όπως η Διακήρυξη της Κοπεγχάγης 1978, η σύνοδος των υπουργών παιδείας στο Μάαστριχτ της Ολλανδίας 1987, η Λευκή Βίβλος 1993, η Πράσινη Βίβλος 1993 και άλλα. Το ιδεολογικόπολιτικό υπόβαθρο της εκπαιδευτικής αυτής πολιτικής, είναι ότι το σχολείο καλείται να λειτουργήσει ως μοχλός όχι μόνο των προβλημάτων που απασχολούν την Ευρωπαϊκή Κοινότητα, αλλά παράλληλα να συμβάλλει και στον εξοπλισμό των ατόμων με εκείνα τα εφόδια που θα τα καταστήσουν ικανά να ανταποκριθούν στον ανταγωνισμό της Ευρωπαϊκής οικονομίας. Επιπλέον, γίνεται λόγος για την ενίσχυση της ευρωπαϊκής ταυτότητας των νέων, την κατανόηση της αξίας του ευρωπαϊκού πολιτισμού, τη σημασία της συνεργασίας όχι μόνο των κρατών της Ευρώπης, αλλά και όλου του κόσμου (στοιχείο της οικουμενικής διάστασης) κ.ά. Για την πραγματοποίηση της ευρωπαϊκής πολιτικής έχουν θεσπιστεί διάφορα ευρωπαϊκά 48 Γ. Φωτίου, Πολυπολιτισμική Εκπαιδευτική Πραγματικότητα, σ.σ. 14-17. 61
προγράμματα, όπως το Erasmous και το Comenius και διάφορα δίκτυα συνεργασίας (RIF) καθώς και ευρωπαϊκές εκπαιδευτικές δράσεις (Δράση Jean Monnet). 49 Στο σημείο αυτό κρίνουμε σκόπιμο να παρουσιαστεί η διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στην ευρωπαϊκή και στην διαπολιτισμική διάσταση στην εκπαίδευση. Σύμφωνα με το Μ. Δαμανάκη, «η ευρωπαϊκή διάσταση γεννήθηκε στα πολιτικά και γραφειοκρατικά όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης». Προέρχεται δηλαδή «άνωθεν», κινείται σε συγκεκριμένα θεσμικά πλαίσια, έχει συγκεκριμένους πολιτικούς και κυρίως οικονομικούς στόχους και χρηματοδοτείται γενναία από Επιτροπή της Ε.Ε. Αντίθετα, η διαπολιτισμική εκπαίδευση στην οικουμενική της διάσταση, εμφανίστηκε καταρχάς στην Ευρώπη, από την αναγκαιότητα για εξεύρεση των λύσεων που απαιτούνταν στα πολλαπλά εκπαιδευτικά προβλήματα, και γενικότερα στα προβλήματα κοινωνικοποίησης, των παιδιών των διακινούμενων πληθυσμών, οι οποίοι στην συντριπτική τους πλειοψηφία προέρχονται από τα λεγόμενα μη προνομιούχα κοινωνικά στρώματα, έχει συγκεκριμένους στόχους, οι οποίοι, όπως συνεχίζει να αναφέρει ο Μ. Δαμανάκης, συνήθως δεν υλοποιούνται πλήρως ή δε γίνονται εν μέρει ή στο σύνολό τους αποδεκτοί από την πολιτική εξουσία, και φυσικά στερείται πόρων. Συνεχίζοντας ο ίδιος λέει ότι η ευρωπαϊκή διάσταση στοχεύει στη διαμόρφωση μιας νέας ταυτότητας την οποία μπορούμε να την χαρακτηρίσουμε ευρωκεντρική 50, και δε θα μπορούσε να είναι και αλλιώς, αφού είναι πολιτικό προϊόν των διαδικασιών ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Αντίθετα, η διαπολιτισμική εκπαίδευση, λαμβάνοντας σοβαρά υπόψη της ότι στις ευρωπαϊκές κοινωνίες ζουν και άτομα που δεν προέρχονται από ευρωπαϊκές χώρες και δεν είναι φορείς της «ευρωπαϊκής πολιτισμικής παράδοσης», δεν περιορίζεται μόνο σε ευρωπαϊκούς πολιτισμούς, αλλά ικανοποιεί το αίτημα για μια ελεύθερη αλληλεπίδραση και διακίνηση των πολιτισμών, στη βάση της ισοτιμίας, αμοιβαιότητας και αποδοχής ανεξάρτητα αν αυτοί προέρχονται ή όχι από την Ευρώπη. 51 Ακόλουθο της Ευρωπαϊκής διάστασης στην εκπαίδευση ήταν η οικουμενική διάσταση. Η ταχύτατα αυξανόμενη οικονομική, πολιτική, πολιτιστική και κοινωνική αλληλεξάρτηση στο κόσμο, η ύπαρξη διεθνών εντάσεων, αλλά και συγκρούσεων, η 49 Παπβλ Γ. Φλουρής, «Προς ένα κοινό αναλυτικό πρόγραμμα στην ενωμένη Ευρώπη», σσ.191-194, Ι. Πυργιωτάκης, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική Επιστήμη, σσ. 438-441. 50 Σύμφωνα με τον Ι. Πυργιωτάκη, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική Επιστήμη, σελ. 444,ο ευρωκεντρισμός θεωρεί κάθε δυτικό στοιχείο θετικό, αξιολογικά ανώτερο του ανατολικού χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι ιστορικές διαφορές. Έτσι υιοθετείται η δυτική κουλτούρα, η οποία εισρέει και στην ελληνική, πράγμα που οδηγεί στην αλλοτρίωση και ενδεχομένως στην αφομοίωση του ελληνικού από τον δυτικό πολιτισμό. 51 Βλέπε εκτενώς : Μ. Δαμανάκης, Η εκπαίδευση των παλιννοστούντων, σσ.111-112. 62