ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ Μ Μ ΟΑΟΠΚΗ ΘΕΠΡΙΑΚΑΙΣΧΕΜΣΜΟΣ

ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ Μ Μ ΟΑΟΠΚΗ ΘΕΠΡΙΑΚΑΙΣΧΕΜΣΜΟΣ

ΠΟΑΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΕΣΣΕΡΑ ΚΕΙΜΕΝΑ TOY MANUEL CASTELLS ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ εκδόσεις νεα σύνορα α.λιβανης

Τά κείμενα αύτού τού τόμου: 1. <Υ a-(-il unc Sociologic Urbaine?», Sociologie du Travail I, 1968 2. «Vers unc Thcoric Sociologiquc de la Planification Urbaine» Sociologie du Travail 4. 1969 3. "Thcorie el ideologic dans la sociologie urbaine» ή -La sociologie et la question urbaine» Architecture d ' au'jourd'hui IS7, 1971 4. -Pratique epistemologiquc el sciences sociales». Theorie et Politique I, 1973. Σελιδοποίηση: ΔΗΜΗΤΡΑ ΑΣΗΜΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Φωτοσύνθεση - έκτύπωση: -ΕΚΤΥΠΩΤΙΚΗ» Ο.Ε. Άνδρέου Γεωργίου 22 Θεσσαλονίκη τηλ. 515.779 Εξώφυλλο: Π.Γ. ΛΑΖΑΡ1ΔΗΣ Βιβλιοδεσία: Μ.ΜΠΑΚΙΡΤΖΙΔΗΣ. Παπάφη 3 Θεσσαλονίκη τηλ. 845.010 Εκδόσεις: ΑΝΤ. ΛΙΒΑΝΗΣ καί ΣΙΑ Ε.Ε., Σόλωνος 94 Αθήνα τηλ. 36.10.589

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ σελ. Π ρ ό λ ο γ ο ς...9 1.'Υ π ά ρ χει κοινω νιολογία τής π ό λ η ς ;...11 2. Π ρός μία κοινω νιολογική θεωρία τοΰ σχεδιασμοΰ - προγραμματισμού τής πόλης...63 3. Θ εωρία καί Ιδεολογία σ τήν κοινω νιολογία τής πόλης ή ή κοινω νιολογία καί τό ζήτημα τής π ό λ η ς... 121 4. Ε πιστημολογική πρακτική καί κοινω νικές έ π ισ τ ή μ ε ς... 161

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Τά τέσσερα κείμενα τοΰ M anuel Castells πού συνιστοΰν αύτόν τόν τόμο Εχουν έπιλεγεΐ γιά τό γενικό τους περιεχόμενο (δέν είναι είδικές κοινω νιολογικές μελέτες) κι έπίσ ης έπειδή άποδίδουν παραστατικά άλλά καί συνοπτικά τό θεμελιώδη χαρακτήρα τής σκέψης του (σάν έκφραση, έρμηνεία, παραλλαγή άλλά καί υπέρβαση τής σχολής τοΰ Althusser) καθώς καί τίς μεθοδολογικές προεκτάσεις της, μέ τίς πιθανές δυνατότητες καί τά πιθανά άδιέξοδά τους. Τά κείμενα αύτά, πού δέν θά ίπ ρεπ ε νά θεωρηθούν άπλώς ώς εισαγω γικά γιά τήν άνάγνω ση τών πιό έκτεταμμένω ν καί πιό είδικών μελετών τού Ισπανογάλλου κοινω νιολόγου, είναι δλα τους προϊόντα τής έποχής μέ έντονο κοινω νιολογικό ένδιαφέρον πού άκολούθησε, στή Γαλλία, τό «Μάη τοΰ 68» καί έκφράζουν ώς ένα μεγάλο βαθμό τόν Ιδεολογικό τουλά χιστο άναβρασμό πού δημιούργησε σ τήν έπισ τημονική σκέψη έκείνη ή έκρηξη.

Ή άπόδοση στά έλληνικά Εθετε (4 priori γιά όσους γνω ρίζουν τά προβλήματα όρολογίας καί τό είδος γραφής τοΰ Castells) δισεπίλυτα προβλήματα πού έπιχειρήθη κε νά άντιμετω πιστοΰν μέ μιά διπλή μεταφραστική προσπάθεια. ' Η μία Εγινε άπό τήν άρχιτέκτονα Βίλμα Χ αστάογλου, στήν όποία όφείλονται θερμές ευχαριστίες, ένώ ή δεύτερη άπό τόν έπιμελητή τής Εκδοσης, ό όποιος Εγραψε καί τό τελικό κείμενο. Π.Γ.Λ.

ΥΠΑΡΧΕΙ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛ ΟΓΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ;

«Η όριοοέτηση τών τομέων τής έπιστημονικής έργασίας δέν γίνεται στή βάση τών «υλικών» σχέσεων τών πραγμάτων, άλλά στή βάση τών έννοιολογικών σχέσεων τών προβλημάτων: μόνο έκ εΐ δπου καταπιάνεται κανείς μ ' ενα νέο πρόβλημα μέσ άπό μιά νέα μέθοδο. κι δπου άνακαλύπτει μ ' αυτόν τόν τρόπο άλήοειες πού άνοίγουν νέους σπουδαίους ορίζοντες, μόνο έκεΐ γεννιέται μιά νέα «έπιστήμη*' MAX WEBER /. ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΑΙΤΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ ΣΤΟ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ Δέν είναι καθόλου άγνω στο ότι υπάρχουν μόδες, άκόμη καί κοινω νιολογικές, πού υποκινούνται άπό κά ποιο κοινω νικό αίτημα. Ή σ υνειδητοπ οίηση πού συντελεΐται στή Γαλλία γύρω άπό τά προβλήματα πού θέτει ή άνάπτυξη τών πόλεων, προκαλεϊ μιά ολοένα καί πιό μεγάλη άπαίτησ η γιά έρευνες σ τόν τομέα αύτό. Συνέπειά της, έδώ κι άρκετό καιρό, είναι μιά αληθινή άνθηση αύτοΰ πού ονομάζεται «κοινω νιολογία τής πόλης» (ή «άστ(υ)ική κοινωνιολογία»), μιά άνθηση πού δέν συγκεκριμενοποιείται τόσο σέ ολοκληρω μένες καί δημοσιευμένες έρευνες όσο σέ προγράμματα μελέτης. Πιστεύουμε ότι μιά συστηματική έκτίμηση αυτής τής προσπάθειας ό χι μόνο είναι πρώϊμη άλλά ότι, άκόμη, ξεπερνάει καί τίς δυνατότητές μας. "Ο,τι θά έπιχειρηθεΐ είναι νά 13

άναρωτηθοΰμε κατά πόσο στέκεται επισ τημονικά ή πνευματική αύτή ή τάση πού γεννήθηκε βασικά μέσα άπό τήν κοινωνική εξέλιξη. Τό ζήτημα μπαίνει άκόμη πιό έντονα καθώς ή άνάπτυξη αύτή τής κοινω νιολογίας τής πόλης στή Γαλλία, συμπίπτει μέ τήν έξαφάνισή της σ χεδόν, σάν αύτόνομης ενότητας, άπό τήν άγγλο-σαξω νική έρευνα πράγμα πού όφείλεται περισ σότερο στον κατατεμαχισμό τής κοινω νιολογίας τής πόλης σέ πολλά, διακεκριμένα μεταξύ τους, αντικείμενα μελέτης παρά σ τήν έλλειψ η ενδιαφέροντος γιά τά «προβλήματα τών πόλεων» («problemes urbains»). Σέ γενικές γραμμές, άν έξαιρέσουμε τό πλήθος τών τεχνικών, τών οικονομικώ ν καί τών πολεοδομικώ ν μελετών πάνω σέ προβλήματα χω ροταξίας, οί κοινω νιολογικές ή παρα-κοινω νιολογικές έργα σίες πού υπάγονται στήν κατηγορία τών μελετών πού πραγματεύονται τά φαινόμενα τής πόλης, περιλαμβάνουν: άπό τή μιά πλευρά τίς μελέτες πάνω σ τήν όλική διαδικασία «πολεοποίησης», (άσ τ(υ)ικοποίησης, -urbanisation), πούγίνονται μέ σ χεδόν άποκλειστικά δημογραφική άντιμετώ πιση σύμφωνα μέ τόν τρόπο τοΰ Hauser ή, καλύτερα, σύμφωνα μέ τίς μελέτες τοΰ In tern atio n al Urban Research (Berkeley) πού διευθύνει ό Kingsley D avis- κατόπιν, τίς έρευνες πάνω στήν κοινωνική άποδιοργάνωση καί τή δημιουργία κοινωνικών άδιεξόδω ν άναπροσ αρμογής πού γίνονται στό πνεύμα τής σ χο λ ή ς τού Σ ικάγου1, καί τίς όποιες συνεχίζουν σέ νέοσ τύ λ έρευνητές όπως οί Leo Srole-', C linard, Killian4 ή Ruth G lass5 καί άλλοι τέλος, ή παλιά παράδοση τής «μελέτης τής κοινότητας» (Community studies) άπόκτησε μιά δική της επιστημονική υπόσ ταση, κι αύτό εΐτε πρόκειται γιά τήν εξαντλητική μελέτη.μιας μ ικρής πόλης είτε π ρόκειΐα ι γιά μιάν ολόκληρη οικ ισ τική ενότητα, πράγμα πού συνηθίζεται πιά περισσότερο. Οί έργα σίες τού ' Ινστιτούτου Μ ελετών τής Κ οινότητας στό Λ ονδίνο, " είναι άντιπροσω πευτικές μιάς συσ τηματικής προσέγγισ η ς τών προβλημάτω ν τής κοινω νικότητας (sociabilite) μέσα σ ' ένα δοσμένο πλαίσ ιο χώρου. 'Α ντίθετα, σ τίς άμερικάνικες μελέτες γιά τή ζωή στά προάστεια καί ιδιαίτερα σ '

εκείνες τών Seeley7, Berger" καί Dorbiner1' κυριαρχεί ή διάθεση νά διερευνηθεΐ ή ίδ ια ή ενότητα χώρου, «καθεαυτή», παρόλο πού τά πορίσματά τους θέτουν σέ άμφισβήτησ η τήν άξιοπ ισ τία μιάς τέτοιας προσ έγγισης." Ά π ό τήν άλλη πλευρά, ή πολιτική έπισ τήμη βρήκε στήν οικ ισ τική κοινότητα πολύ πρόσφορο έδαφος γιά νά μελετήσει έκεΐ τίς διαδικασίες μέ τίς όποιες παίρνονται άποφάσεις, καταλήγοντας άλλοτε στήν ανάλυση τής τοπικής έξουσίας κι άλλοτε στόν προσδιορισμό τών συστημάτω ν έπ ιρ ρ ο ή ς." Λίγο περιθω ριακά ώς πρός τόν καθεαυτό κοινω νιολογικό τομέα, ή οικ ολογία τοΰ άνθρώπου (human ecology) ξαναβρήκε μέ τόν Leo F. Schnore καί τούς ερευνητές τοΰ Πανεπιστημίου τοΰ Wisconsin μιά νέα λάμψη μέ ουσιασ τικότερο περιεχόμενο ά π ' ό,τι άφήνει νά διαφανεϊ ό περιγραφικός σέ πρώτη όψη χαρακτήρας αυτών τών έργα σ ιώ ν.ι: Αλλά αυτό βάζει Ενα βαθύτερο πρόβλημα, στό όποιο θά έπανέλθουμε, πού άφορά τήν ίδ ια τή θεω ρητική υπόσταση τής οικ ολογίας τοΰ άνθρώπου. Τό σύντομο αύτό πανόραμα, πού σ τόχος του είναι άπλά καί μόνο νά δείξει τό θεω ρητικό κατατεμαχισμό σέ πολλούς κλάδους μέ εντελώς διαφορετικά επισ τημονικά άντικείμενα ό καθένας,1 τών μελετών πάνω στά φαινόμενα τής πόλης, δίνει άκριβώ ς μ έσ ' άπό αύτή τήν ποικιλία, τήν ψεύτικη εντύπωση ότι υπάρχει μεγάλη άφθονία τέτοιου είδους μελετών. Μιά γρήγορη όμως άνασ κόπησ η τής πρόσφατης άγγλο-σ αξω νικής παραγω γής δείχνει πόσο μικρή είναι ή άναλογία άρθρων πού πραγματεύονται τά φαινόμενα τών πόλεων στά σ ημαντικότερα περιοδικά, καθώς καί τόν μικρό άριθμό τών δημοσιευμένων πρωτότυπων ερευνών. 'Α ντίθετα, βρίσκει κανείς πολυάριθμα εγχειρίδια καί σ υλλογές πάνω στή ζωή τών πόλεων πού, σ τήν ουσία, είναι έργασίες πάνω σ τίς γενικές κοινω νικές διαδικασίες, καί πού άλλες τους έχουν τή μορφή σ υσ τηματικής έκθεσης τής «κοινω νικής πραγματικότητας», ή όποία κω δικοποιεΐται σύμφωνα μέ τίς κλασ σικές φ ονξιοναλιστικές κ α τή γ ο ρ ο ς ", ένώ άλλες τείνουν πρός μιά ίσ τορι(κι)στική 15

αντιμετώ πιση τής κοινω νικ ής έξέλιξη ς.1 1 'Α κ ριβώ ς αύτή ή ευκολία μέ τήν όποια γίνεται ή μετάβαση από τήν «κοινωνία τών πόλεων» («societe u rb a in e» )o ^ «συνολική κοινωνία» («soci6t globale») άπεικονίζει καθαρά, μέσα άπό μιά Αλλη όπτική γω νία, τήν έξαφάνιση τής κοινω νιολογίας τής πόλης ώς αυτόνομου άντικείμενου έρευνας. Γιατί ή ταύτιση τοΰ άντικείμβνου τής έρευνας μέ τήν «κοινω νία τών πόλεω ν»,τή ν άστ(υ)- ική κοινω νία», («societe urbaine») έχει ώς συνέπεια νά έπεκτείνεται τό πεδίο μελέτης του ούτε λίγο οϋτε πολύ σ ' ολ ό κ λ η ρη τήν κοινωνία. Αύτό ακριβώ ς τόνιζε καί ό M artindale όταν συσ χέτιζε τήν έξαφάνιση τής π ό λ η ςσ ά ν α υ τό ν ο μ η ς κοινω νικής ενότητας μέ τήν έξαφάνιση τής κοινω νιολογίας τής πόλης σάν αύτόνομης θεωρητικής οντότητας.is Ή κρίση πού περνά ή κοινω νιολογία τής πόλης στό επισ τημονικ ό έπίπεδο είναι πιά γεγονός καί υπογραμμίζεται έντονα άπό ένα άπό τά πρώτα ονόματα σ τίς Η Π Α, τόν Albert J. Reiss Jr, σ τήν εισαγω γή του σ ένα άπό τά πιό γνω στά κείμενα πάνω σ αύτό τό θέμ α.16 Τό Ίδιο αύτό γεγονός άναλύει ό Scott G reer έκθέτοντας μέ μοναδικό τρόπο τήν άντίληψ ή του ότι πρόκειται γιά μιά άληθινή κρίση στό έπίπεδο τής δια νό η σ η ς.17 Ό π ω ς τό είχε δείξει άνάγλυφα ό ίδ ιο ς ό Luis Wirth καί όπως πιό πρόσφατα, τό έπισήμανε ένας νέος έγγλέζος κοινω νιολόγος, ό Peter M ann, πρόκειται σέ τελευταία άνάλυση γιά τό πρόβλημα τής βασικής υπόθεσης, ότι υπάρχει έπισ τημονικ ό άντικείμενο. 'Ε ντούτοις, ακόμη καί συγγραφείς σάν αύτούς πού άναφέραμε παραπάνω, σ υγγραφείς πού ήξεραν νά θέσουν τό πρόβλημα, δέν μπόρεσαν νά φθάσουν σέ μιά ικανοποιητική άπάντηση. Π ράγμα πού μοιάζει νά σημαίνει ότι δέν πρόκειται γιά έλλ ειψ η κοινω νιολογικής φαντασίας άλλά γιά μιά πραγματική δυσκολία. Τό πρόβλημα δέν είναι άπλά καί μόνο άκαδημαϊκό. Τό νά γνω ρίζει κανείς ά ν ή πόλη είναι, άπλά, ένα πραγματικό άντικείμενο πού πρέπει νά άνασυντεθεϊ μέ τή βοήθεια καί διαμέσου καθαρά έπιστημονικών άντικειμένω ν ή άν έχει μιά καθαρά κοινωνιολογική οντότητα, άποτελεϊ βασική προϋπόθεση πού 16

καθορίζει ολόκληρη τήν σ τρατηγική τής ερευνάς. Ηπειδή μιά καθαρά άφαιρετική. επαγω γική, προσ έγγισ η μάς φαίνεται καί ελά χιστα χρήσιμη άλλά καί πολύ φιλόδοξη γιά τή σημερινή κατάσταση, πρέπει νά άνατρέξουμε σέ ό.τι έχει πράγματι γίνει μέχρι τώρα σ τήν περιοχή τής Κ οινω νιολογίας τής Π όλης» καί νά εξετάσουμε μέ ιδιαίτερη προσ οχή τή συνεισφορά άπό τις πρόσφατες έρευνες στή Γαλλία, οί όποιες θά αποκτήσουν τό νόημά τους καθώς Οά σ υσ χετίζονται μέ τήν προβληματική πού προσπαθούμε νά σκιαγραφήσουμε. 17

II. Η ΠΟΛΗ ΣΑΝ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛ ΟΓΙΚΗ ΜΕΤΑΒΛΗΤΗ ' Ελάχιστες επιστήμης υπήρξαν τόσο εξαρτημένες άπό μιάν ορισμένη θεω ρητική σ χολή όσο ή κοινω νιολογία τής πόλης άπό τή σ χολή τοΰ Σικάγου. Δέν είναι λ οιπόν καθόλου περίεργο τό ότι οί δυό βασικές θεω ρητικές κατευθύνσεις πού κυριάρχησ αν μέχρι σήμερα άποτέλεσαν τή λογική ανάπτυξη όι ο πρω τοπόρων κειμένων αυτής τής σ χολής. Τό ένα είναι να κείμενο τοΰ R. Park μέ τίτλο < Ή πόλη- προτάσεις γιά τή ι ίερεύνηση τής ανθρώπινης συμπεριφοράς στό άστικό περιβάλλον»."1 Τό άλλο είναι ένα κείμενο τοΰ Ε. Burgess: Ή Ανάπτυξη τής πύλης: Εισαγωγή σ ' ένα σ χέδιο έρευνας». g Θά μπορούσαμε νά τά συνοψίσουμε χρησιμοποιώ ντας.> ο όρους: < άστ(υ)ισμός» (urbanism e) καί «άστ(υ)ικοποίηση» ή «πολεοποίηση» (urbanisation). Ό <<άστ(υ)ισμός» σάν ένας τρόπος ζωής «as a way of lil'e». ή «πολεοποίηση» σάν διαδικασία οργανωμένη άπό ένα σύστημα p attern - άλληλεπιόράσι:ων ανάμεσα στόν άνθρωπο καί τό περιβάλλον. Αύτό είναι, σέ καθαρά κοινω νιολογικούς όρους, τό πραγματικό αντικείμενο u τοΰ πού υπήρξε καί αύτοΰ πού υπάρχει σάν «κοινω νιολογία τής πόλης». I. Η πόλη σάν ανεξάρτητη μεταβλητή.-'" Στό ερευνητικό πρόγραμμα πού είχε προτείνει άναλυτικά ο R. Park μπορούμε νά άνακαλύψουμε όλες σ χεδόν τίς πραγ-

ματικές διαδικασίες τής ζωής τις όποιες προσπάθησε νά κατανοήσει ή κοινω νιολογία. Α ντικείμενο μελέτης είναι ό.τιδήποτε συμβαίνει στό περιβάλλον μιας πόλης. "Ετσι λοιπόν, μέ δεδομένη τή διαρκή αύξηση τοΰ πληθυσμού τών. πόλεων σ τις β ιομηχανικ ές κοινω νίες, ύ λόκληρη ή έπισ τήμη τής κ ο ι νωνίας θά ήταν μία κοινω νιολογία τής πόλης. Π ρόκειται λίγο-πολΰ γιά τή γραμμή πού ακολούθησαν οί μελέτες τής Κ οινότητας. (Com m unity Studies) καί ιδιαίτερα οί πρώτες μεγάλες μελέτες (Lynd, W arner, Hollingshead. William F. W hyte, κ.ά.). Δηλαδή: έξαντλητική ανάλυση μια τοπ ικής κοινωνίας σύμφωνα μέ μιά καθαρά εθνολογική παράδοση. Εντούτοις, άν εξετάσει κανείς τις κυριότερες έργασίες τής σ χο λ ή ς τοΰ Σικάγου άποδεικνύεται ότι τό κεντρικό θέμα τους δέν είναι άκριβώ ς τό κάθετί πού συμβαίνει μέσα σέ μιά πόλη, άλλά... οί διαδικ ασίες κοινω νικής αποδιοργάνω σης καί μή προσαρμογής τών άτόμων, ή διατήρησ η τών αυτόνομων ύπο-συστημάτων πού μπορούσαν νά ύποστούν ή όχι διαφοροποιήσεις καί ή άντίσ τασ ή τους σ τις τάσεις αφομοίω σης. Μ πορούμε εύκολα νά φανταστούμε τήν έντονη εντύπωση πού πρέπει νά προκάλεσε στούς παρατητές τής κοινω νικής ζω ής ή πόλη τού Σικάγου όπου. στά χρόνια ανάμεσα στό 1900 καί τό 1930, καταγράφηκε μιά αύξηση 500.000 κατοίκων γιά κάθε δεκαετία, κατοίκων οί όποιοι ήταν στήν πλειοψηφία τους μετανάστες. Ό μ ω ς αυτή ή κάθε άλλο παρά σ υνηθισ μένη φ όρτιση πού είχε ΰποστεϊ άπό τό φαινόμενο αυτό ή παρατήρησή τους δέν είχε σάν μοναδικό άποτέλεσμα τόν ίδιάζοντα προσδιορισμό τής πραγματικότητας, άλλά είχε έπίσ ης σάν αποτέλεσμα καί ένα εντελώς ιδιαίτερο θεωρητικό προσανατολισμό. Ό Λ. Ο υίρθ,ιδιαίτερα, μπόρεσε νά έξηγήσει μέ σαφήνεια ό,τι υπονοούνταν χωρίς νά γίνεται εντελώς φανερό στις κλασσ ικές έργα σίες τών Zorbaugh. A nderson. T hrasher. Rcckless, κ.ά.-'1 Ή πόλη (σύμφωνα μ ' αύτό τόν προσ ανατολισμ ό) δέν είναι μόνο ένα πλαίσ ιο μελέτης ή ένα βολικό έργα στήρι, γιά νά χρησιμοποιήσουμε τήν έκφραση τοΰ Park. ' Η πόλη. ερμηνευμένη κοινωνιολογικά σάν κουλτούρα τής πόλης (culture urbaine) 19

είναι (οι.μφωνα μέ τήν Εκφραση πού χρησιμ οποιήθηκε προηγουμένως: < άστ(υ)ισμός σάν τρόπος ζωής»*) μιά μετρήσιμη μεταβλητή. ' II μόνιμη εγκα τά σ τα σ η μ ιά ςα νθρώ π ινη ς κοινότητας μέ ΰψηλη πι κνότητα καί άρκετή έτερογένεια. εξασφαλίζει τήν ί.ριίχη η. ι μκΐς νέας κουλτούρας μέ κύριο χαρακτηρισ τικό τή }.».Γά 1<ΐπη (i/tii τις πρω τογενείς σ χέσ εις τών αρχικώ ν πληθυσμών ηι. δευτερογενείς σ χέσ εις, τόν κατακερματισμό τών ρόλων. τήν ανωνυμία, τήν άπομόνωση, τίς περιστασιακές. διατεταγμένες. σ χέσ εις, τήν έλλειψ η άμεσου κοινω νικού έλεγχου. π.λι.μιιρφία κκί τήν προσω ρινότητα τών κοινωνικών > πι>/, πι >,ν. τή χαλάρωση κΐινοίκογενειακώ νόεσ μ ώ νκ αί τόν άτομικ.) συναγωνισμό. Ί ο κοινω νικ ο-πολιτισ τικ ό αύτό πλαίσιο.'ςηγεί. τι./.ικά, τίςνέι.*, μορφές τής ανθρώ πινης συμπεριφοράς.-'- Ι1ροφ<ί' ως λοιπόν πρέπει νά άντιτάξουμε σ ' αυτήν τήν «.ιι λ t.n ).< μιά άλλη πού προυπήρχε, τήν άγροτική κουλτούρα. 1Itipii ιή σαορότητα μιάς τέτοια ςθέσ η ς ό. κατά κύριολόγο, μαχητικός χαρακτήρας τών κριτικώ ν πού τής απευθύνθηκαν δέν έπέτρεψε νά φωτιστεί άρκετά μιά συγκεκριμένη παρεξήγηση. Π ράγματι, πολλοί κοινω νιολόγοι άφοΰ άπέδειξαν τήν έλλειψ η επισ τη μ ονικ ή ς βάσης σ ' αυτές τίς έργασίες άντέδραouv cviivuu στον παθητικό καί ιδεολογικό χαρακτήρα τών έργω ν τοΰ Wirih ή ενάντια στό βουκολισμό ενός Red Held χο>ρίς όμως παρόλα αύτά νά φθάνουν σέ μιά καθαρά θεω ρητική κριτική Ιίτσ ι. ό Wilcnsk) άφοΰ έπεσήμανε τή σ ύγχυση πού εκιινε ο Wirih ανάμεσα σ τις συνέπειες τής εκβιομηχά νισ ης καί ιίς συνεπειες τής πολεοποίησης, άρκεΐται τελικά νά άρνηπεί τίς συνέπειες τής κοινω νικής άποήιοργάνοισης τών πόλεων, έξετά- ^.ντιις ιις νέες μορφές κοινω νικού ελέγχου, καί συνδέει έτσι ο ύ οικσ τικά ιή σ χολή τοΰ Σικάγου μέ τή θεωρία τής κοινω νίας τών μαζώ ν.-1 Τό καί ph) σ ημείο, λ οιπόν, είναι τόέξή ς: αύτό πού στή θέση τοΰ Wirih άποτελεϊ τήν «κουλτούρα τών πόλεων» είναι στήν πραγματικότητα ή πολιτιστική ερμηνεία τής κα πιταλισ τικ ής εκβιομηχά νισ η ς, ή εμφάνιση τής οικονομ ίας τής άγοράς καί ή διαδικασία όρο ολογικοποίησης τής σ ύγχρονης κοινωνίας. 20

Είνας συγγραφέας όπως ό Stein αναλύοντας τις έργα σίες τών πρωτοπόρο>ν στή «Μ ελέτες τής Κ οινότητας (Park. l.ynt. W arner), δείχνει πώς αύτοί ουσιαστικά μελέτησαν, α ντίσ τοιχα, τις διαδικασίες πολεοποίησης, εκβιομηχά νισ ης καί γριπρειοκρατικοποίη σ η ς-4 τής αμερικάνικης κοινωνίας. Οί G m καί Fava δέν (διστάζουν νά ενοποιήσουν τους όρους πολεοποίηση καί εκσ υγχρονισμ ό' τό περιεχόμενο αΰτοΰ τοΰ τελευταίου όρου μάλιστα ξεκαθαρίζει απόλυτα όταν χρησιμ οποιείται ισοδύναμα μέ τόν όρο «δυτικοποίηση» (westernization) σ ' αναφορά μέ τή διαδικασία ανάπτυξης τών μή εκσ υγχρονισμ ένω ν καί μή «πολεοποιημένω ν» κοινωνιών.- ' Μέ λιγότερο ή περισσότερο φανερό τρόπο όλη ή «κουλτουραλιστική» κοινω νιολογία τής πόλης, οπλισμένη μέ τήν άμεση άναφορά της «στό πλαίσ ιο τής πύλης» (contexte urbain) βασίζεται πάνω σ ' αυτή τήν άρχή. ιδιαίτερα μάλιστα όταν άσχολεΐτα ι μέ προβλήματα κοινω νικής άποόιοργάνω σης. Τό λογικό συμπέρασμα ά π ' όλα αυτά είναι λοιπόν τό εξής: δέν πρόκειται μόνο γιά έλλειψη ενός είδικοΰ καί προσδιορισμένου ι.πιατημονικοΐ) άντικι:ίμι:\ ου (ό.τιδήποτε συμβαίνει μέσ α'στά πλαίσια τής πόλης) άλλά πρόκειται γιά τήν ύπαρξη ενός διαφορετικού καί οχι ρητά διατυπωμένου επιστημονικού άντικειμένου. Π ρόκειται γιά τή διαδικασία πολιτισ τική ς άποσ τέρησ ης στή «σύγχρονη κοινωνία», δηλ. τήν άμερικάνικη κοινωνία. Αυτό άκριβώ ς είναι πού διαφοροποιεί τήν κοινω νιολογία τής πύλης άπό τή βιομηχανικ ή κοινω νιολογία γιά παράδειγμα. Στήν πραγματικύτητα ένα μέρος τής κριτικής πού γίνεται ενάντια σ τήν κοινω νιολογία τής πύλης Οά μπορούσε νά ίσχύσει γιά όποιονόήποτε κοινω νιολογικό κλάδο πού εξειδικεύεται μέ βάση τό «πραγματικύ κι όχι μέ βάση ένα θεω ρητικό πεδίο. Ε ν το ύ τ ο ις μπορεϊ κανείς νά έπικαλεσ τεί έδώ τήν εύκολία καί τή βολικύτητα πού προσφέρει μιά ορισ μένη ύργάνω ση τής έρευνας κατά τήν όποια οί ερευνητές «κοινωνιολόγοι τής πόλης» εξειδικεύονται σύμφωνα μέ τις άπαιτήσεις μιας συγκεκριμένης οντότητας (πού είναι ή πύλη γενικά) καί ή όποια πρέπει 21

νά αποσυντεθεί καί νά άνασυντεοεϊ θεω ρητικά, άνάλογα μέ τούς στόχους τής ερευνάς. Αΰτό βέβαια δένγίνεται χωρίς προβλήματα όπως Οά δούμε παρακάτω. Ό μ ω ς άκόμη κι αν δεχθούμε αΰτό τό κριτήριο, ένα μεγάλο μέρος άπό τίς μελέτες πού εμπίπτουν σ τήν κοινω νιολογία τής πόλης έχουν άντικείμενο έπιστημονικό καί όχι μόνο πραγματικό αύτή τή φορά. πού δέν έχει καμιά σ χέσ η μέ τήν πύλη. Πρόκι.ιτω. τι./.ικά. γιά μιά κοηονιολο/ίιι τής όλοκ/.ήροαης (integration). Αντίθετα μ 'δ,τι Οά μπορούσε ίσως νά φανεί, δέν κατηγορούμε καϋύλου τήν. έκδηλη εξάλλου, ίδεολογικοποίηση μιας τέτοιας κοινω νιολογίας. Ή κοινω νική ύ λοκλήρω σ η είναι ένα άπύλυτα νύμιμο αντικείμενο μελέτης. Μ όνο πού δέν πρέπει νά πιστεύει κανείς πώς άκόμη καί μ ' αυτής τή μελέτη εξαντλεί τήν κατανόηση τής κοινωνικής ζωής στήν πόλη. Σ ' ένα πιό χαμηλύ έπίπεδο θεωρητικοποίησης, ή χρησιμοποίηση τού «πλαίσιου τής πόλης» (contexte urbain) σάν άνεξάρτητης μεταβλητής Οά μπορούσε νά προέρχεται άπό κάποια διαφορά σ υμπεριφοράς άνάλογα μέ τόν τύπο τών ζωνών τής πύλης. 'Α λ λά τά συμπεράσματα πού διαθέτουμε πρύς αύτή τήν κατεύθυνση τείνουν μάλλον νά δείξουν ότι τό «πλαίσιο» (contexte) δέν είναι μετρήσιμη μεταβλητή. "Ετσι, άν πάρουμε σάν παράδειγμα τόν κλασσικό τρόπο μελέτης τής κοινωνικότητας άνάλογα μέ τύ «πλαίσ ιο τής πύλης», βλέπουμε ότι, ύ Sweoiser βρήκε πώς οί κα θοριστικοί παράγοντες τής κοινωνικύτητας μέσα στή μονάδα γειτονιάς (unite de voisinage) είναι ή ήλικία καί τύ φύλο- ". Ό Form εδειξε πώς ή Ενταση τών σχέσεων ποικίλει άνάλογα μέ τήν κοινω νική θέση (statut) τής ζώ νης κατοικίας-, ενώ ό Dotson παρατήρησε ότι τό μοντέλο τής κοινω νικής σ υμμετοχής σέ τοπικές δραστηριότητες προσ ζ ο ρ ιζό τα ν άπύ τίς μεσαίες καί υψηλές κοινω νικές τάξεις-'11. Οί WjMmntt καί Young άπό τήν άλλη πλευρά έδειξαν τή διαφορά οι.τεριψορας τών κοινω νικώ ν τάξεων ώς πρός τό θέμα τών φ ιλικώ ν Kui τών οικογενειακώ ν σ χέσεω ν, άκόμη καί μέσα στό ϊ<ϊιο πλαίσιο πόλης- ", ενώ ό D orbiner. στή θαυμάσια μελέτη του νκί τά.-προάστια, βεβαιώνει ότι τά χαρακτηριστικά τών ζωνών 22

τής πόλης έάι/ιτώντιιι άπύ τά κοινω νικά χαρακτηριστικά κι όχι τό αντίθετο"1. Ανάλογα συμπεράσματα, πού Οά μακρηγορούσαμε πολύ άπαριομώντας τα, βρίσκουμε επίσ η ς σ τίς έργασίες τών Ross, Cation καί Smircich. Axelrod, σχετικά μέ τήν κοινωνική σ υμ μ ετοχή ", σ τήν ερευνά τοΰ Boggs γιά τίς ζώνες τοΰ εγκ λ ή μ α το ς -', καθώς καί σ τήν πολύ ενδιαφέρουσα σ υγκριτική μελέτη «πλαισίων» τών Elias καί Scotson". Μ όλις τό «πλαίσιο τής πύλης άποσυντεοεϊ άκύμη καί σέ τύσο γενικές κα τηγορίες όπως οί κοινωνικές τάξεις, ή ήλικία ή «τά συμφέροντα», οί διαδικασ ίες πού έμοιαζαν νά χαρακτηρίζουν τήν ένύτητα «πολη» (unite urbaine) άρχίζουν νά εξειδικεύονται σέ σχέση μέ διάφορους παράγοντες. Πάντως, όταν ή κοινω νική ένύτητα καί ή ένύτητα τοΰ χώρου συμπίπτουν, έμφανίζεται ενα ειδικό μοντέλο κοινω νικότητας. Γιά τόν William Η. Whyte τύ μοντέλο κοινων ικύτητας «m orning - KulTcc - Klatsch pattern» πού εντοπίσ τηκε σ τή μεσαία τάξη πού κατοικεί στύ Park Forest, ά ντισ τοιχεϊ στή σύμπτωση μιάς καί τής αύτής κοινω νικο- οικ ονομ ικής τάξης καί ομάδων ηλικιώ ν πού γειτνιάζουν στύ χώρο κι έχουν ύμοιύτητες σ τήν κ α το ικ ία. 4. Π αράλληλα συμπεράσματα γιά τή μεσαία τάξη βρίσκουμε σ τήν ερευνά τοΰ Seeley στύ T oronto, ένώ γιά τήν έβγατική τάξη στύ βιβλίο τοΰ Berger. Οί τελευταίες αύτές πα ρατηρήσεις δείχνουν ότι Οά ήταν ίσ ω ς λάθος ν* άπορρίψουμε κατευθείαν όποιαδήποτε έπίδραση τών συνθηκώ ν τού χώρου πάνω στή συμπεριφορά τών άνορώπων. Ό μ ω ς αύτύ πού φαίνεται καθαρά πιά. είναι ή ανάγκη νά περιλάβουμε αύτύν τύν χώρο μέσα στύν ίστύ τών κοινωνικών δομών ό χι σάν μιά μεταβλητή καθαυτή, άλλά σάν να σ τοιχείο τής πραγματικύτητας πού πρέπει κάθε φορά νά μεταγράφεται σέ όρους τοΰ κοινωνικού προτσές. 2. ' Η πόλη σάν εξαρτημένη μεταβλητή ' Η έργασία τοΰ Burgess γιά τύ μοντέλο αύξησης τής πύλης κατά όμύκεντρες ζώνες άποτελεϊ τύ σ ημείο άφ ετηριας μιάς 23

ά λλης θεω ρητικής προοπτικής πού προχω ρά πιο πέρα άπό τήν καθαυτό οικ ολογία τής πόλης. Πράγματι μί: τό νά θεωρείται ή πόλη σάν τό προϊόν δράσης τοΰ οικ ολογικ ού συμπλέγματος (άλληλοεξαρτώ μενο σύστημα περιβάλλοντος, πληθυσμός, τεχνολογία καί κοινω νική ο ργά νω σ η )1' σημαίνει ότι αναλύεται σάν προϊόν τής κοινω νικής δυναμικής ενός ιδιαίτερου ίστορικο-γεοιγραφικοΰ σ χηματισμού. Τό ενοχλ ητικό σ ημείο στή διατύπωση τού Burgess είναι πώς παρουσιάζει (μέ Εμμεσο τρόπο) σάν πανανθρώπινο γενικό χαρακτηριστικό κάτι πού στήν ουσία δέν άποτελεί παρά μιά καθορισμένη κοινω νική διαδικασία. Στήν πραγματικότητα, ή ανάλυση αυτή παίρνει ΰπόψη της μιά ορισμένη δυναμική τής πόλης, όπως υποδεικνύεται άπό ορισμένες μελέτες πού εγιναν σέ άλλες χώ ρες" καί κύρια στό Π αρίσι άπό τόν Chom burt de Lauwe.1' Ό Leo F. Schnore μελέτησε πρόσφατα τήν προσαρμογή τών λατινο-αμερικάνικω ν πόλεων στό μοντέλο τού Burgess.Μ ελετώντας σ υστηματικά 7 περιπτώ σεις κι αναλύοντας γενικότερα άλλες 50" Εφθασε στό αρκετά Ενδιαφέρον συμπέρασμα ότι υπάρχει κι Evu άλλο άκόμη μοντέλο πόλεων (μέ τήν ανώτερη τάξη σ τό κέντρο τής πόλης καί τά «εξω άπό τήν κοινω νία άτομα > σ τήν περιφ έρεια) πού άποτελεί όμως άπλά μιά άλλη στιγμή τής ίδ ια ς διαδικασίας: μιας διαδικασίας γρήγορης εκβιομηχά νισ ης, μέσα σέ μιά οικονομία τής αγοράς καί χω ρίς νά υπάρχει ή βούληση γιά κοινω νικό Ελεγχο σ τήν α ύξηση τών πόλεων. Στήν ούσϊα οί θέσεις τού Burgess βασίζονται σέ ορισμένες Εμμεσες παραδοχές, πού τίς Εκθέτει μέ σαφήνεια ό Quinn, ό (πιό) ο ρθόδοξος τών ο ίκολόγω ν: τήν κοινωνική Ετερογένεια, τήν Εμπορική-βιομηχανική πύλη, τήν άτομική ιδιοκτησία, τήν Ελλειψη σ ημαντικώ ν διαφορών στά μέσα συγκοινω νίας, τήν ύπαρξη διαθέσιμης φθηνής γής σ τήν περιφέρεια τής πύλης, τήν Ελευθερία έγκατάσ τασ ης πού ύπύκειται. βέβαια, στούς κανόνες τής άγοράς. Στά πλαίσια τού ίδ ιο υ αυτού προσανατολισμού ή κριτική πού κάνει ό Sjoberg δείχνοντας, μετά τόν Weber, τή ν ά ντισ το ι- χία πού υπάρχει άνάμεσα στούς προ-βιομ ηχανικούς τύπους 24

πόλεων κιιί τίς κοινω νικές άξιης. δέν έχει άλλοά ποτέλεσ μα από τό νά υποχρεώσει άπλά τήν Οικολογία τοΰάνθρώπουνά χρονολογήσει Ιστορικά αυτές τίς υποτιθέμενες βιολογικές διαδικασίες. Ο W aller Firey. πάντως, εχει δείξει μέ εύστοχο τρόπο τήν επιρροή τών πολιτιστικώ ν «προτύπων (ραΐΐογη)στή χρήση τού εδάφους στό κέντρο τής Βοστώνης*' "Ε τσ ι.ότα ν ό Κ οιόάναλύει τή δυναμική δομή μιας πύλης θεωρώντας την σάν έκφραση τού προσανατολισμού πρύς τίς πανανϋρωπινοφέρνουσες άξιες πού σ τοχεύουν σ τήν έπιτυχία ". αύτύ δέν άποτελεί καούλου μιά άντιστροψ ή οπτικής, ακόμη κι αν πρέπει νά αναγνω ρίσουμε ότι είναι χρήσιμο νά προστεθεί καί «ένας επιπλέον παράγοντας στή διαμόρφωση τού χώρου τής πύλης: οί κοινωνικές άξιες. Νΰμαστε λ οιπύν σ ' ένα σ ημείο όπου ξαναβρίσκουμε μιά τάση πολύ ίσ τορικισ τικ ή, πολύ εύρω παϊκή, πολύ γαλλική: ή πύλη είναι τύ προϊόν τής Ιστορίας, τύ άντικατόπτρισμα τής Κ οινωνίας, ή δράση τοΰ Ανθρώπου πάνω στό χώρο γιά νά κατασκευάσει τήν κατοικία του καί κα θησυχάζοντας έτσι τόν εαυτό μας ξανασυνδέουμε τήν κοινω νιολογία τής πόλης μέ τό μέλλον τής άνορωπότητας. Πραγματικά, τί θά μπορούσε νά προσάψει κανείς σέ τόσο φρόνιμα λόγια; Τίποτα,άκριβώς τίποτα δέν μπορεί νά ειπω θεί πέρα άπότή συμφωνία μας μέ τό καλοπροαίρετο γενικά αύτής τής διακήρυξης άρχών. Τό αληθινό πρύβλημα άρχίζει μετά, όταν πρέπει νά ορίσουμε τό αντικείμενο μελέτης ή. άκριβέστερα, όταν πρέπει νά διατυπώσουμε μιά υπόθεση. Ά π ύ τή στιγμή πού δεχθήκαμε τήν υπερβολικά γενική έξαγγελία πώς υπάρχει μιά στενή σ χέσ η άνάμεσα στήν κοινω νική διαδικασία καί τύ χώρο (στήν περίπτωση μας τό χώρο τής πόλης) πρέπει νά προσδιοριστεί καί ό ειδικός χαρακτήρας αύτής τής σ χέσ ης. Είναι ό χώ ρος τής πύλης μιά λευκή σελίδα όπου ή κοινωνική δράση εκφράζεται μόνο μέ τή μεσολάβηση τών γεγονότω ν τής κάθε συγκυρίας; Η, άντίθετα, ύπάρχουν ορισμένες κανονικότητες σ ' αύτή τή διαλεκτική διαδικασία όπου ή κοινω νική δράση διαμορφώνει ένα πλαίσιο, ένα περιβάλλον καί ταυτόχρονα δέχεται τήν έπιρροή τών ήδη σχηματισμένων μορφών; Η ύπύθεση πού δέχεται ότι ό χώρος 25

είναι μιά καθαρά κοινωνική κατασκευή ίσοδυναμεϊ μέ τήν παραδοχή ότι ή φύση γεννήθηκε άπό τήν κουλτούρα όπως οί πολύ πρώτες καί πολύ απλοϊκές διατυπώ σεις τής οικ ολογίας τοΰ ανθρώπου μιλούν γιά ένα άμεσο καθορισμό τής κουλτούρας άπό τή φύση. Σήμερα όμως άποδεχόμαστε γενικά πώς ή κοινω νιολογία υπάρχει ακριβώ ς άπό τή στιγμή πού ό κοινω νικός κόσμος κατανοεϊται σάν σ ύνολο τό όποιο ολοκληρώ νεται άπό «φυσικά** καί «κατασκευασμένα» σ τοιχεία σέ μιά διάρθρω ση πού δέν είναι μόνο άδιάρρηκτη στό έπίπεδο τού πραγματικού άλλά πού είναι επίσης αδιάσπαστη στό έπίπεδο τής άνάλυσης. Τά στοιχεία γιά νά προφυλαχθεϊ κανείς ά π ' αύτό τό διπλό κίνδυνο μιάς φ υσικής ισ τορίας τών κοινωνιώ ν ή μιας ΐδεα λισ τικ ής ερμηνείας τοΰ κόσμου, υπάρχουν μέσα σ τή ν ΐδ ια τή διατύπωση τοΰ Robert Park. «' Η πόλη ένέχει μιά οργάνω ση τόσο ηθική όσο καί φ υσική οί δυό αύτές οργανώ σεις βρίσκονται μέσα σέ μιά διαδικασία άλ ληλεπίδρασ ης πού τίς διαμορφώνει καί μετασχηματίζει τή μιά σέ σ χέσ η μέ τήν άλλη. ' Η δομή τής πόλης είναι αύτό πού άντιλαμβανόμαστε πρώτο, έξ αιτίας τής ευρύτητας καί τής πολυπλοκότητά ς της. Ό μ ω ς αύτή ή δομή θεμελιώνεται ή ίδια πάνω στήν άνθρώπινη φύση τής όποίας άποτελεί μιά άπό τίς μορφές έκφρασης. "Α λλωστε, αύτή ή εκτεταμένη οργάνωση προέκυψε σάν άπάντηση σ τίς άνάγκες τών κατοίκων. Ό μ ω ς άπό τή στιγμή πού σ χη ματίζεται, τούς επιβάλλεται σάν ένα βάναυσο εξω τερικό γεγονός καί τούς διαμορφώ νει, μέ τή σειρά της, άνάλογα μέ τίς προθέσεις καί τά συμφέροντα πού έκδηλώνει. Δομή καί παράδοση δέν άποτελοΰν λοιπόν παρά διαφορετικές όψεις ενός ενιαίου πολιτιστικού πλέγματος, τό όποιο καθορίζει τό χαρακτήρα καί τήν ιδιαιτερότητα τής πόλης».j- "Εχουμε άπομακρυνθεϊ πολύ άπό τά σίγουρα έδάφη τής ά π λής σ υλλογής γεγονότω ν πού τόσο πολύ κα λλιέργη σε ή κοινω νιολογία τής πόλης. Ν ομίζουμε όμως πώς μόνο σ ένα ορισ μένο έπίπεδο θεω ρητικοποίησης είναι δυνατό νά άνακαλύψουμε έρευνητικές κατευθύνσεις πού νά μάς επιτρέψ ουν νά άντιληφθοΰμε τί τό έπισ τημονικ ό μπορεϊ νά υπάρχει μέσα σ ' 26

αύτό τό συνονθύλευμα τών μελετών γιά τήν πόλη. 'Α σ φαλώ ς όμως οί διαστάσεις αΰτοΰ τοΰ σημειώματος είναι πολύ πιό ταπεινές. Τό σημείωμα αύτό επιδιώκει νά θέσει ορισμένα προβλήματα χω ρίς νά μπορεΐ νά δώσει κάποια λύση. Καί άλλω στε, γιά ν ' άναταράξουμε λίγο τό τέλμα τής γα λ λικ ή ς κοινω νιολογίας τής πύλης, τί καλύτερο θά μπορούσαμε νά κάνουμε πέρα άπό μιά «καλοπροαίρετη» εξέταση τών τελευταίω ν προϊόντω ν τοΰ εργοσ τασ ίου της; 27

III. ΜΕΡΙΚΑ ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΕΠΙΤΕΥΓ ΜΑΤΑ ΤΗΣ ΓΑΛΛΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝ ΙΟ ΛΟΓΙΑΣ ' Η ερώ τηση σ την ό ποια δέν ϋά απαντήσουμε είναι ή εξής: ή όλο καί μεγαλύτερη διεύρυνση τών μελετών πάνω σ τήν«κοινω - νιολογία τής πόλης, πού συμβαίνει στή Γαλλία, εχει άλλο νόημα εκτός άπό τή χρησιμ οποίη σ η τών (σχετικά) άφθονων ερευνητικών κονδυλίων πού διατίθενται γι" αυτά τά προβλήματα; Σέ ποιό βαθμό βρίσκει κανείς σ τις τελευταίες γαλλικές έργασίες θεω ρητικά συμπεράσματα καί σ τοιχεία πού επιτρέπουν τή χάραξη καινούργιω ν δρόμων; Η μήπως άντίθετα, όλες αυτές οί έρευνες άποτελοΰν, άπλά, τήν επιβεβαίω ση μιάς άποτυχίας τής διανόη σης; Βλέπουμε εύκολα πώς είναι πολύ δύσκολο νά δωθεϊ μιά άμεση άπάντηση. Θά προτιμήσουμε, σάν ένα «έμπειρικό ξεκίνημα, νά διατρέξουμε βιαστικά τίς πιό ένδιαφέρουσες άπό τίς μελέτες πού δημοσιεύθηκαν στή Γαλλία τά δυό τελευταία χρόνια. ' Η άνάγνω ση τών εργασιώ ν αύτών θά γίνει στή βάση μιάς διπλής επιλογής: Κατά πρώτο λ ό γο ά νά λ ο γα μέ τόν ερευνητικό μας στόχο. Σκοπός μας θά είναι τό θεω ρητικό έρεισμα τής κάθε έργασίας καί ό χι μ ονάχα μιά περιγραφή τών άνακαλύψεων τους. περιγραφή πού θά ήταν εξάλλου άναγκαστικά σχη ματικ ή στά πλαίσ ια αύτής της πα ρουσ ίαση ς41. Κατά δεύτερο λόγο ή έπιλογή θά γίνει χω ρίς νά έξετάσουμε έδώ οϋτε τή μεγάλη μάζα τών πολεοδομικώ ν μελετών καί τών 28

περιγραφών τής κοινω νικής δομής τής πόλης44, οϋτε ορισμένα εργα πολύ σημαντικά πού δέν σχετίζονται όμω ςμέ τούς στόχους μας.4' Αρχίζοντας, ας βγούμε άπό τήν πόλη. Στήν σκιά τής ιστορική ς πόλης, πλάι σ τόν παλιό πυρήνα, διαγράφεται ένας καινούργιος πολιτισμός. Ό μ ω ς αύτό τό προάστιο είναι πράγματι αυτόνομο; ' Υπάρχουν άραγε πολλές πόλεις; "Η.άντίθετα υπάρχει μιά πόλη καί ΰπο-πόλεις; Ή όμάδα τού C.E.G.S. (τό σ ημερινό Κέντρο Κ οινω νιολογίας τής Π όλης (C entredc Sofiologie Urbaine) γιά νά μετρήσει τήν έλξη πού άσκεΐ τύ Π αρίσι στά προάστιά του4' έκανε μιά έρευνα μέ ερω τηματολόγια σέ 1.053 νοικοκυριά χρησιμοποιώ ντας ένα δείγμα τοΰ πληθυσμού στρω ματοποιημένο στή βάση πέντε μεταβλητών πού ήταν οί εξής: άπόσταση άπό τό Π αρίσι, ευκολίες σύνδεσης μέ τό κέντρο, τύπος κατοικίας, ήλικία καί τέλος κοινω νικο-έπαγγελματική κατηγορία. Τόσο ό τρόπος πού εγινε όσο καί ή επεξεργασία τών δεδομένων τής ερευνάς ήταν, άπό τεχνική άποψη, πολύ άνώτερες άπό τό μέσο γαλλικό επίπεδο. Ό, Β. Lamy μελετά τήν εικόνα τοΰ Π αρισιού σέ συνάρτηση μέ τήν κατοικία καί τίς κοινω νικο-έπαγγελματικές κατηγορίες. Τά προάστια προτιμώνται σάν περιβάλλον κατοικίας, οί κεντρικές περιοχές τοΰ Παρισιού σάν πυρήνας εμπορίου καί άναψυχής. Τό μνημειακό Π αρίσι δέν άσκεΐ καμιά έλξη. Τό κέντρο λοιπόν τοΰ οικ ιστικού συγκροτήματος (agglom eration) παρουσιάζεται καθαρά λειτουργικό παρά τή διαβεβαίωση τού συγγραφέα, στό μή δημοσιευμένο πολυγραφημένο κείμενο, ότι εχει συμβολικό χαρακτήρα. Ό Β. Lamy προσπάθησε, σέ μιά μεταγενέστερη εργασία του4', νά δείξει πώς ό βαθμός σ τόν όποιο συχνάζει κανείς στό κέντρο είναι κάτι πού συνδέεται μέ τήν κοινωνική καί οικονομική στρωματοποίηση. Πρός τήν ίδια αύτή κατεύθυνση προσανατολίζεται έπίσ ης ή ερευνά τού Μ. Imbert πάνω στό πώς ξοδεύεται ό ελεύθερος χρόνος (loisir). Οί κάτοικοι τών προαστίων συχνάζουν βέβαια λιγότερο στούς χώρους άναψυχής, άφού είναι δεδομένη ή υπανάπτυξη άπό τήν όποια υποφέρουν. Η άπόσταση όμως άπό τό κέντρο ένισχύει άκόμη περισ 29