Γιώβος Χρήστος Εκπαιδευτικός ΠΕ01, Γυμνάσιο Λ.Τ. Δονούσας

Ζητήματα Διδακτικής των Θρησκευτικών eissn 2585-3791 Τομ. 3 Πρακτικά 3ου Πανελληνίου Συνεδρίου Θεολόγων: Θρησκευτική Εκπαίδευση: εκπαίδευση για το μέλλον Η σπουδαιότητα των δημιουργικών κατασκευών στο μάθημα των Θρησκευτικών: Η διδακτική αξιοποίηση των τεχνημάτων στο νέο Πρόγραμμα Σπουδών και στους Γιώβος Χρήστος Εκπαιδευτικός ΠΕ01, Γυμνάσιο Λ.Τ. Δονούσας giovcri@hotmail.com Περίληψη Η διαδικασία μάθησης αποτελεί τον κύριο κορμό του νέου Προγράμματος Σπουδών των Θρησκευτικών του Γυμνασίου. Οι μαθητές καλούνται να εκφράσουν βιώματα και να διερευνήσουν τη γνώση φτάνοντας σε έναν θρησκευτικό γραμματισμό. Σ αυτό το πλαίσιο η ανάδειξη των δημιουργικών δεξιοτήτων των μαθητών είναι προϋπόθεση της κινητοποίησης και της αυτενέργειάς τους. «Το μαθαίνω πράττοντας» (Learn by doing) γίνεται πραγματικότητα μέσω των δραστηριοτήτων δημιουργικής έκφρασης του νέου Προγράμματος Σπουδών των Θρησκευτικών του Γυμνασίου. Η παρούσα εργασία στοχεύει να παρουσιάσει τη σημασία την οποία αποκτούν οι δημιουργικές κατασκευές στη διδακτική διαδικασία των Θρησκευτικών και να προβάλει την αξία του μαθήματος των Θρησκευτικών στην καλλιέργεια δεξιοτήτων δημιουργικότητας των μαθητών μέσω του νέου Προγράμματος Σπουδών του Γυμνασίου. Το υπό εξέταση υλικό περιλαμβάνει το νέο Πρόγραμμα Σπουδών και τους στα Θρησκευτικά. Η ερευνητική μέθοδος στηρίζεται στην βιβλιογραφική επισκόπηση αλλά και στην ποσοτική και ποιοτική ανάλυση των δημιουργικών δραστηριοτήτων. Τα ερευνητικά συμπεράσματα τονίζουν τη διαθεματικότητα και την ποικιλομορφία των δημιουργικών κατασκευών, οι οποίες προτείνονται τόσο ως διδακτικές ενέργειες κατά την πορεία του μαθήματος όσο και ως αναστοχασμός στο τέλος του μαθήματος. Επιπλέον μέσα από τις κατασκευές το μάθημα των Θρησκευτικών συμβάλλει άμεσα στην ανάπτυξη δημιουργικών δεξιοτήτων των μαθητών και της καλαισθησίας των. Στο τέλος της παρούσας εργασίας θα παρουσιαστούν ορισμένα παραδείγματα αξιοποίησης των δημιουργικών κατασκευών, τα οποία θα κάνουν φανερό τον τρόπο με τον οποίο το νέο Πρόγραμμα Σπουδών του Γυμνασίου και οι Φάκελοι Μαθήματος αξιοποιούν τη δημιουργικότητα και κινητοποιούν τους μαθητές. Λέξεις κλειδιά: Θρησκευτικά Γυμνασίου, νέο Πρόγραμμα Σπουδών, τέχνη, δημιουργικές κατασκευές, δημιουργικές δεξιότητες 1. Εισαγωγή Στα νέα Προγράμματα Σπουδών των Θρησκευτικών όλων των βαθμίδων υπάρχει άμεση συσχέτιση της Τέχνης με τα Θρησκευτικά. Ποίηση, μουσική, εικαστικές τέχνες, θέατρο κλπ. αλληλεπιδρούν με τα Θρησκευτικά ως προς το περιεχόμενο αλλά και τις τεχνικές διδασκαλίας. Τα περισσότερα έργα τέχνης σε όλα τα νέα Προγράμματα Σπουδών των Θρησκευτικών προσεγγίζονται με το πρόγραμμα της «Έντεχνης συλλογιστικής» (Artful Thinking) του Harvard. Το πρόγραμμα αυτό εφαρμόστηκε στις ΗΠΑ με στόχο την ένταξη της τέχνης στη διδακτική διαδικασία και βοηθάει τους μαθητές να συνδέσουν έργα τέχνης με το διδακτικό υλικό (Αβέλλα, 2018: 359). Από τη διερεύνηση των τετρακοσίων πέντε εικόνων των Φακέλων Μαθήματος και των

τριών τάξεων του Λυκείου, πρόεκυψε ότι «η προσέγγιση των εικόνων γίνεται πάντοτε με το πρόγραμμα του έντεχνου συλλογισμού (Art ful thinking) και με βάση τα 6 μοτίβα και τις διάφορες παραλλαγές του» (Στράντζαλης, 2019: 512). Ωστόσο, η συσχέτιση Τέχνης και Θρησκευτικών γίνεται στα νέα Προγράμματα Σπουδών και με άλλες μορφές δημιουργικής έκφρασης (δραματοποίηση, ποίηση, δημιουργική γραφή, δημιουργικές κατασκευές κλπ. ). Ειδικότερα οι δημιουργικές κατασκευές, είτε είναι εικαστικές χειροτεχνίες είτε ψηφιακές δημιουργίες, αποκτούν ιδιαίτερη διδακτική αξία, επειδή τείνουν προς το τέχνημα. Είναι μέρος της βιωματικής μάθησης και συμφωνούν με τη νέα φιλοσοφική βάση της Θρησκευτικής Εκπαίδευσης, όπως διαμορφώθηκε από τα νέα Προγράμματα Σπουδών. Η βιωματική μάθηση ενεργοποιεί τον μαθητή καθώς στηρίζεται στις προσωπικές του εμπειρίες αλλά και στις νέες εμπειρίες της διδασκαλίας (Κουκουνάρας Λιάγκης, 2018: 11). «Το μαθαίνω πράττοντας» (Learn by doing) του Dewey, το οποίο είναι το μότο της βιωματικής μάθησης, ενυπάρχει σε όλες τις δραστηριότητες της δημιουργικής έκφρασης των Θρησκευτικών. Οι δημιουργικές κατασκευές αποτελούν το πρακτικό κομμάτι της βιωματικότητας. Παράλληλα συνδράμουν στην επίτευξη των γενικών σκοπών του νέου Προγράμματος Σπουδών του ΜτΘ στο Δημοτικό και το Γυμνάσιο, όπου μεταξύ άλλων αναφέρεται ως στοχοθέτηση η ολόπλευρη, αισθητική και δημιουργική, ανάπτυξη των μαθητών (Π.Σ., 2017: 4). Επιπλέον οι δημιουργικές κατασκευές υποστηρίζουν τη διαθεματικότητα, η οποία ενυπάρχει στη σύγχρονη Θρησκευτική Εκπαίδευση. Η διαθεματική προσέγγιση απαιτεί ενοποιημένο περιεχόμενο μάθησης και εργαστηριακή και διερευνητική μορφή διδασκαλίας (Θεοφυλίδης, 1997). Οι δημιουργικές κατασκευές συνδυάζουν τα Θρησκευτικά με την Εικαστική Αγωγή στο περιεχόμενο και στη διδακτική μεθοδολογία. Η εικαστική διάσταση των κατασκευών οδηγεί τον μαθητή από το «βλέπω» τέχνη στο «πράττω» τέχνη, γεγονός το οποίο τον καθιστά δημιουργό (Κωνσταντίνου, 2016: 15). Η δημιουργικότητα αυτή είναι πολύ σημαντική στον χώρο της διαπαιδαγώγησης, καθώς ο μαθητής βιώνει την αναγνώριση του έργου του (τεχνήματα), αισθάνεται μέρος του εκάστοτε πολιτισμού και βοηθάει στην ανάπτυξή του. Επίσης μέσω των τεχνημάτων τα οποία είναι έκφραση του κάλους και της αρμονίας, καλλιεργεί την ανθρώπινη αισθητική, την καλαισθησία. Η παρούσα εργασία διερευνά στα Θρησκευτικά του Γυμνασίου μόνο τις προτάσεις για δραστηριότητες εικαστικού χαρακτήρα, οι οποίες έχουν δημιουργικό περιεχόμενο και εν δυνάμει οδηγούν σε κάποια μορφή τεχνήματος. Τα τεχνήματα, τα οποία είναι το αποτέλεσμα που προέκυψε από έντεχνη ή καλλιτεχνική εργασία (Μπαμπινιώτης, 2002: 1759), ξεπερνούν την απλή δημιουργική έκφραση και εμπλέκουν τον μαθητή στα οφέλη τις ανθρώπινης αισθητικής. Βεβαίως τεχνήματα μπορούν να προέλθουν και από άλλες μορφές τέχνης, μουσική, θέατρο, χορό κλπ. οι οποίες αξιοποιούνται σε μεγάλο βαθμό και έκταση στα Θρησκευτικά όλων των βαθμίδων. Ωστόσο, λόγω της πληθώρας και του μεγέθους των διδακτικών προτάσεων σχεδόν από όλες τις μορφές τέχνης η εργασία αυτή επικεντρώνεται μόνο στις εικαστικές δημιουργίες. Επομένως δεν διερευνώνται δραστηριότητες οι οποίες γίνονται ως δημιουργική έκφραση αλλά μόνο οι δημιουργικές κατασκευές οι οποίες μπορούν να τείνουν προς το τέχνημα. Από τη βιβλιογραφική επισκόπηση διαπιστώνεται ότι υπάρχουν πολλές έρευνες οι οποίες εξετάζουν τη θέση των εικαστικών και της χειροτεχνίας στην 89

προσχολική αγωγή και στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Ελάχιστες μελέτες εξειδικεύονται στα Θρησκευτικά. Ιδιαίτερα για το νέο Πρόγραμμα Σπουδών και τις δημιουργικές κατασκευές στο Γυμνάσιο δεν έχει γίνει καμία έρευνα. Στόχος της παρούσας εργασίας είναι να αναδείξει τη συμβολή των δημιουργικών κατασκευών του μαθήματος των Θρησκευτικών του Γυμνασίου στην ανάπτυξη των δημιουργικών δεξιοτήτων των μαθητών και της ανθρώπινης αισθητικής, μέσω των προτεινόμενων δραστηριοτήτων του νέου Προγράμματος Σπουδών και των Φακέλων Μαθήματος του Γυμνασίου. 2. Μέθοδος Η παρούσα εργασία αποτελεί μια ποιοτική και ποσοτική έρευνα στις προτάσεις δημιουργικών κατασκευών των «εικαστικών τεχνών» του νέου Προγράμματος Σπουδών του Γυμνασίου και των Φακέλων Μαθήματος των Θρησκευτικών Γυμνασίου. Επί της ουσίας η έρευνα περιλάμβανε τις προτάσεις από τη στήλη «Δραστηριότητες δημιουργικής έκφρασης» του νέου Προγράμματος Σπουδών του Γυμνασίου και τις προτάσεις για «Δραστηριότητες» από τους τρεις Φακέλους Μαθήματος του Γυμνασίου, οι οποίες μελετήθηκαν ως προς τις δημιουργικές κατασκευές που περιείχαν: Υπουργείο Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής, Πρόγραμμα Σπουδών στα Θρησκευτικά Δημοτικού Γυμνασίου, ΥΠΠΕΘ/ΙΕΠ, Αθήνα. Υπουργείο Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής, Φάκελος Μαθήματος, Η θρησκεία στη ζωή, στην ιστορία και στον πολιτισμό. Πορεία και ανάπτυξη, Έντυπο υλικό στα Θρησκευτικά Α Γυμνασίου, Ινστιτούτο Τεχνολογίας Υπολογιστών και Εκδόσεων «Διόφαντος», Αθήνα. Υπουργείο Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής, Φάκελος Μαθήματος, Η θρησκεία στη ζωή, στην ιστορία και στον πολιτισμό. Πορεία μέσα από αντιθέσεις, Έντυπο υλικό στα Θρησκευτικά Β Γυμνασίου, Ινστιτούτο Τεχνολογίας Υπολογιστών και Εκδόσεων «Διόφαντος», Αθήνα. Υπουργείο Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής, Φάκελος Μαθήματος, Η θρησκεία στη ζωή, στην ιστορία και στον πολιτισμό. Από το τοπικό στο οικουμενικό, Έντυπο υλικό στα Θρησκευτικά Γ Γυμνασίου, Ινστιτούτο Τεχνολογίας Υπολογιστών και Εκδόσεων «Διόφαντος», Αθήνα. Τρία στάδια ολοκληρώνουν την έρευνα. Στο πρώτο στάδιο καταγράφηκαν οι προτάσεις για δημιουργικές κατασκευές στο πρόγραμμα σπουδών και στους τρεις φακέλους μαθήματος. Στη συνέχεια έγινε ταξινόμησή των προτάσεων σε δεκαεννέα κατηγορίες. Στο τελευταίο στάδιο έγινε αξιολόγηση των προτάσεων και ανάδειξη του τρόπου προσέγγισης των δημιουργικών κατασκευών. Επιπλέον παρουσιάστηκαν ορισμένα παραδείγματα προσέγγισης των δημιουργικών κατασκευών προκειμένου να αναδειχθεί η προσφορά των Θρησκευτικών στην καλλιέργεια των δημιουργικών δεξιοτήτων. Για την ανάλυση και την ερμηνεία των δεδομένων επιλέχθηκε η περιγραφική μέθοδος. Στόχος της ανάλυσης αυτής ήταν να γίνει φανερό ότι το μάθημα των Θρησκευτικών του Γυμνασίου βοηθάει στην ανάπτυξη των δημιουργικών δεξιοτήτων των μαθητών και της καλαισθησίας τους. 90

3. Τα είδη των δημιουργικών κατασκευών που εμπεριέχονται στο νέο Πρόγραμμα Σπουδών και στους Φακέλους Μαθήματος των Θρησκευτικών του Γυμνασίου. Από την έρευνα και την ανάλυση των δημιουργικών κατασκευών προέκυψε ότι υπάρχει ένας αρκετά ικανοποιητικός αριθμός προτάσεων δημιουργικών κατασκευών στο νέο Πρόγραμμα Σπουδών του Γυμνασίου και στους δύο από τους τρεις Φακέλους Μαθήματος. Ο Φάκελος Μαθήματος της Β Γυμνασίου υπολείπεται σε προτάσεις των άλλων δύο τάξεων. Συνολικά καταγράφηκαν 66 προτάσεις στις τρεις τάξεις του Γυμνασίου. Για τις ανάγκες τις μελέτης οι δημιουργικές κατασκευές ταξινομήθηκαν σε αρκετές κατηγορίες, συνολικά δεκαεννιά: Αρκετές από τις κατηγορίες ανήκουν στις «καλές τέχνες» όπως η ζωγραφική, το σκίτσο, το κολλάζ και η χαρτοκοπτική. Το κολλάζ ως τεχνική στην οποία χρησιμοποιούνται ετερόκλητα υλικά (Μπαμπινιώτης, 2002: 917) και η χαρτοκοπτική ως η κατασκευή σχεδίων και μικρών αντικειμένων από χαρτί η χαρτόνι (Μπαμπινιώτης, 2002: 1940), είναι πολύ δημοφιλή στους μαθητές. Οι χάρτες και οι εννοιολογικοί χάρτες είναι οι επόμενες κατηγορίες. Η δημιουργία ενός χάρτη αν ξεπεράσει τα όρια της δημιουργικής έκφρασης μπορεί να τείνει προς το τέχνημα. Το ίδιο και ο εννοιολογικός χάρτης ως μια παράσταση με συσχετισμούς ανάμεσα σε έννοιες (Οδηγός εκπαιδευτικού Δημοτικού Γυμνασίου, 2014: 122), με τη χρήση των ΤΠΕ μπορεί να είναι κάτι παραπάνω από δημιουργική έκφραση. Το πόστερ, η αφίσα, το κόμικ, το ημερολόγιο και το λεύκωμα είναι οι επόμενες κατηγορίες οι οποίες απαιτούν επίμονη δημιουργικότητα και φαντασία. Σχεδόν όλες συνδυάζουν την εικόνα με τον γραπτό λόγο. Οι υπόλοιπες κατηγορίες προσεγγίζονται μόνο με μία πρόταση αλλά έχουν τη δική τους εκφραστική αξία όπως το ψηφιδωτό, η κάτοψη ναού, ο θρησκευτικός οδηγός, η σκηνογραφία, τα στολίδια-κάρτες, το σύνθημα-λογότυπο, η ψηφιακή παρουσίαση και η έκθεση τεχνημάτων. Όλες οι κατηγορίες με την κατάλληλη αξιοποίηση μπορούν να οδηγήσουν στη δημιουργία τεχνημάτων. 3.1. Δημιουργικές κατασκευές στο ΝΠΣ και στον ΦΜ της Α Γυμνασίου Η έρευνα και η μελέτη του νέου Προγράμματος Σπουδών κατέδειξε ότι στις θεματικές ενότητες της Α Γυμνασίου εμπεριέχονται συνολικά 18 προτάσεις δημιουργικών κατασκευών. Εικόνα 1. Δημιουργικές κατασκευές στο ΝΠΣ στα Θρησκευτικά Α Γυμνασίου Στην Εικόνα 1. καταγράφεται ο αριθμός των δημιουργικών κατασκευών οι οποίες προτείνονται ως διδακτικές δραστηριότητες στις θεματικές ενότητες του νέου 91

Προγράμματος Σπουδών της Α Γυμνασίου. Σε κάποιες ενότητες ο αριθμός των κατασκευών είναι ικανοποιητικός και σε ορισμένες ελάχιστος. Συνολικά υπάρχουν 2 Θ.Ε. με 5 δημιουργικές κατασκευές, 1 Θ.Ε. με 3 δημιουργικές κατασκευές, 2 Θ.Ε. με 2 δημιουργικές κατασκευές και 1 Θ.Ε. με 1 δημιουργική κατασκευή. Από την έρευνα του Φακέλου Μαθήματος της Α Γυμνασίου διαπιστώθηκε ότι οι προτάσεις για δημιουργικές κατασκευές είναι σαφώς λιγότερες από αυτές του νέου Προγράμματος Σπουδών και καταγράφονται μόνο 5 προτάσεις. Εικόνα 2. Δημιουργικές κατασκευές στον ΦΜ στα Θρησκευτικά Α Γυμνασίου Στην Εικόνα 2. αποτυπώνονται οι μόλις 5 προτάσεις δημιουργικών κατασκευών του φακέλου Μαθήματος της Α Γυμνασίου οι οποίες είναι ελάχιστες σε σχέση με αυτές του νέου Προγράμματος Σπουδών. Υπάρχουν θεματικές ενότητες με μία ή καμία σχετική πρόταση. Έχουν επισημανθεί 2 Θ.Ε. με 0 δημιουργικές κατασκευές, 3 Θ.Ε. με 1 δημιουργική κατασκευή και μόλις 1 Θ.Ε. με 2 δημιουργικές κατασκευές. Εικόνα 3. Είδη δημιουργικών κατασκευών στο ΝΠΣ και στον ΦΜ της Α Γυμνασίου Στην Εικόνα 3. αναφέρονται οι κατηγορίες στις οποίες ταξινομούνται τα είδη των δημιουργικών κατασκευών του νέου Προγράμματος Σπουδών και του Φακέλου Μαθήματος της Α Γυμνασίου. Συνολικά είναι δώδεκα είδη. Από τις 26 συνολικά προτάσεις, οι 7 παραπέμπουν σε «ζωγραφιά», οι 4 στην κατηγορία «κολλάζ», οι 3 σε δημιουργία «χάρτη», άλλες 3 στην κατηγορία «εννοιολογικού χάρτη», οι 2 στη «δημιουργία ημερολογίου» και όλα τα υπόλοιπα είδη έχουν από μία πρόταση, «σκίτσο», «πόστερ», «χαρτοκοπτική», «ψηφιδωτό», «κάτοψη ναού», «θρησκευτικός οδηγός», «σκηνογραφία». Ποσοστιαία οι «ζωγραφιές» συγκεντρώνουν το μεγαλύτερο μέρος των προτάσεων με ποσοστό 26,9%, το «κολλάζ» με 15,3% έρχεται δεύτερο στις προτάσεις, ακολουθούν οι «χάρτες» και οι «εννοιολογικοί χάρτες» με 92

11,5% αντίστοιχα, τα «ημερολόγια» με ποσοστό 7,6% και τέλος τα υπόλοιπα επτά είδη με ποσοστό 3,8% το καθένα. 3.2. Δημιουργικές κατασκευές στο ΝΠΣ και στον ΦΜ της Β Γυμνασίου Η έρευνα και η μελέτη του νέου Προγράμματος Σπουδών κατέδειξε ότι στις θεματικές ενότητες της Β Γυμνασίου εμπεριέχονται συνολικά 6 προτάσεις δημιουργικών κατασκευών. Εικόνα 4. Δημιουργικές κατασκευές στο ΝΠΣ στα Θρησκευτικά Β Γυμνασίου Στην Εικόνα 4. καταγράφεται ο μικρός αριθμός των δημιουργικών κατασκευών οι οποίες προτείνονται ως διδακτικές δραστηριότητες στις θεματικές ενότητες του νέου Προγράμματος Σπουδών της Β Γυμνασίου. Σε όλες τις ενότητες ο αριθμός των κατασκευών είναι ελάχιστος. Συνολικά υπάρχουν 1 Θ.Ε. με 2 δημιουργικές κατασκευές, 4 Θ.Ε. με μόλις 1 δημιουργική κατασκευή και 1 Θ.Ε. με 0 δημιουργικές κατασκευές. Από τη μελέτη του Φακέλου Μαθήματος της Β Γυμνασίου διαπιστώθηκε ότι οι προτάσεις για δημιουργικές κατασκευές είναι ακριβώς ίδιες με αυτές του νέου Προγράμματος Σπουδών, δηλαδή από τις 5 προτάσεις οι 4 είναι αυτούσιες με το νέο Πρόγραμμα Σπουδών και μόνο μία είναι πρωτότυπη. Εικόνα 5. Δημιουργικές κατασκευές στον ΦΜ στα Θρησκευτικά Β Γυμνασίου Στην Εικόνα 5. αποτυπώνονται οι μόλις 5 προτάσεις δημιουργικών κατασκευών του φακέλου Μαθήματος της Β Γυμνασίου, από τις οποίες οι 4 από τις 5 είναι κοινές με αυτές του νέου Προγράμματος Σπουδών. Στην Θ.Ε.1 υπάρχει η μοναδική πρωτότυπη πρόταση δημιουργικής κατασκευής. Έχουν επισημανθεί 2 Θ.Ε. με 0 δημιουργικές κατασκευές, 3 Θ.Ε. με 1 δημιουργική κατασκευή και μόλις 1 Θ.Ε. με 2 δημιουργικές κατασκευές. 93

Εικόνα 6. Είδη δημιουργικών κατασκευών στο ΝΠΣ και στον ΦΜ της Β Γυμνασίου Στην Εικόνα 6. παρουσιάζονται τα είδη των δημιουργικών κατασκευών του νέου Προγράμματος Σπουδών και του Φακέλου Μαθήματος της Β Γυμνασίου. Συνολικά είναι έξι. Από τις 7 συνολικά προτάσεις, οι 2 παραπέμπουν σε «κολλάζ», και όλα τα υπόλοιπα είδη έχουν από μία πρόταση, «ζωγραφιά», «σκίτσο», «πόστερ», «κόμικ», «στολίδια-κάρτες». Ποσοστιαία το «κολλάζ» συγκεντρώνει το μεγαλύτερο μέρος των προτάσεων με ποσοστό 28,5% και όλα τα υπόλοιπα επτά είδη ακολουθούν με ποσοστό 14,2% το καθένα. 3.3. Δημιουργικές κατασκευές στο ΝΠΣ και στον ΦΜ της Γ Γυμνασίου Η έρευνα και η μελέτη του νέου Προγράμματος Σπουδών κατέδειξε ότι στις θεματικές ενότητες της Γ Γυμνασίου εμπεριέχονται συνολικά 10 προτάσεις δημιουργικών κατασκευών. Εικόνα 7. Δημιουργικές κατασκευές στο ΝΠΣ στα Θρησκευτικά Γ Γυμνασίου Στην Εικόνα 7. καταγράφεται ο αριθμός των δημιουργικών κατασκευών οι οποίες προτείνονται ως διδακτικές δραστηριότητες στις θεματικές ενότητες του νέου Προγράμματος Σπουδών της Γ Γυμνασίου. Σε κάποιες ενότητες ο αριθμός των κατασκευών είναι ικανοποιητικός και σε ορισμένες μηδαμινός. Συνολικά υπάρχουν 5 Θ.Ε. με 2 δημιουργικές κατασκευές και 2 Θ.Ε. με καμία δημιουργική κατασκευή. Από τη μελέτη του Φακέλου Μαθήματος της Γ Γυμνασίου διαπιστώθηκε ότι οι προτάσεις για δημιουργικές κατασκευές είναι ποικίλες και οι περισσότερες σε σύγκριση με τις άλλες τάξεις του Γυμνασίου. Συνολικά καταγράφηκαν 23 προτάσεις. 94

Εικόνα 8. Δημιουργικές κατασκευές στον ΦΜ στα Θρησκευτικά Γ Γυμνασίου Στην Εικόνα 8. αποτυπώνονται οι 23 προτάσεις δημιουργικών κατασκευών του φακέλου Μαθήματος της Γ Γυμνασίου. Οι προτάσεις αυτές είναι οι περισσότερες σε σύγκριση με αυτές του νέου Προγράμματος Σπουδών και των Φακέλων μαθήματος όλων των τάξεων του Γυμνασίου. Υπάρχουν θεματικές ενότητες με αρκετές προτάσεις και μόνο μία με καμία πρόταση. Έχουν επισημανθεί 2 Θ.Ε. με 5 δημιουργικές κατασκευές, 2 Θ.Ε. με 4 δημιουργικές κατασκευές, 1 Θ.Ε. με 3 δημιουργικές κατασκευές, 1 Θ.Ε. με 2 δημιουργικές κατασκευές και μόλις 1 Θ.Ε. με καμία δημιουργική κατασκευή. Εικόνα 9. Είδη δημιουργικών κατασκευών στο ΝΠΣ και στον ΦΜ της Γ Γυμνασίου Στην Εικόνα 9. αναφέρονται οι κατηγορίες στις οποίες ταξινομούνται τα είδη των δημιουργικών κατασκευών του νέου Προγράμματος Σπουδών και του Φακέλου Μαθήματος της Γ Γυμνασίου. Συνολικά είναι ένδεκα είδη. Από τις 33 συνολικά προτάσεις, οι 8 παραπέμπουν σε «ζωγραφιά», οι 7 στην κατηγορία «κολλάζ», οι 5 σε δημιουργία «εννοιολογικού χάρτη», οι 5 στη δημιουργία «ψηφιακής παρουσίασης», οι 2 σε «πόστερ» και όλα τα υπόλοιπα είδη έχουν από μία πρόταση, «ημερολόγιο», «σκίτσο», «αφίσα», «έκθεση τεχνημάτων», «λεύκωμα», «σύνθημα-λογότυπο». Ποσοστιαία οι «ζωγραφιές» συγκεντρώνουν το μεγαλύτερο μέρος των προτάσεων με ποσοστό 24,2%, το «κολλάζ» με 21,2% έρχεται δεύτερο στις προτάσεις, ακολουθούν οι «εννοιολογικοί χάρτες» και οι «ψηφιακές παρουσιάσεις» με 15,1% αντίστοιχα, τα «πόστερ» με ποσοστό 6% και τέλος τα υπόλοιπα έξι είδη με ποσοστό 3% το καθένα. 4. Δραστηριότητες προσέγγισης των δημιουργικών κατασκευών του ΝΠΣ και των ΦΜ των Θρησκευτικών Γυμνασίου Από τις δεκαεννέα κατηγορίες δημιουργικών κατασκευών γίνεται φανερή η ποικιλομορφία των διδακτικών προτάσεων που παρέχει το μάθημα των 95

Θρησκευτικών στο Γυμνάσιο. Πιο συγκεκριμένα, παρότι στις προσεγγίσεις των δημιουργικών κατασκευών και στις τρεις τάξεις του Γυμνασίου κυριαρχούν η ζωγραφική και το κολλάζ, η μεγάλη ποικιλομορφία των κατηγοριών δίνουν ένα επιπλέον πλεονέκτημα στον εκπαιδευτικό, στον σχεδιασμό της διδασκαλίας του και στον μαθητή, στην ανάπτυξη των ταλέντων του. Επίσης οι παραπάνω διδακτικές προσεγγίσεις φανερώνουν τον έντονο διαθεματικό χαρακτήρα που έχουν τα Θρησκευτικά του Γυμνασίου. Ο συνδυασμός των εικαστικών τεχνών με τα Θρησκευτικά, ως διαθεματικό σχέδιο, προσφέρει υψηλής ποιότητας μάθηση και μάλιστα δημιουργική, καθώς η γνώση που επιτυγχάνεται είναι ολόπλευρη και σφαιρική (Ντούλια, 2012: 2). Βεβαίως δραστηριότητες δημιουργικής έκφρασης και βιωματικότητας υπάρχουν πάμπολλες και από όλες τις μορφές τέχνης, στα Θρησκευτικά του Γυμνασίου (δημιουργική γραφή, έντεχνος συλλογισμός, ομαδικό γλυπτό, παγωμένη εικόνα, κλπ. ). Η εικαστική απόδοση συνδράμει στη δημιουργική έκφραση με τον δικό της ξεχωριστό τρόπο και γι αυτό αποκτά ιδιαίτερη σημασία στη διδασκαλία των Θρησκευτικών. Οι μαθητές παράγουν μέσω των εικαστικών τεχνών έργα τα οποία εκφράζουν τις ιδέες τους, τα συναισθήματά τους και ταυτόχρονα προσλαμβάνουν τις αντιδράσεις των άλλων για τις δημιουργίες τους. Τέλος οι περισσότερες προσεγγίσεις αναφέρονται κυρίως ως διδακτικές ενέργειες κατά την πορεία του μαθήματος και λιγότερο ως αφόρμηση στην αρχή ή ως αναστοχασμός στο τέλος του μαθήματος. Άλλωστε η θέση των εικαστικών δραστηριοτήτων στη διδασκαλία είναι ευπροσάρμοστη σύμφωνα με τον Οδηγό Εκπαιδευτικού στα Θρησκευτικά Δημοτικού Γυμνασίου (Οδηγός εκπαιδευτικού Δημοτικού Γυμνασίου, 2014: 151-152). Παρακάτω αναφέρονται ορισμένα παραδείγματα προσέγγισης των δημιουργικών κατασκευών για να κατανοηθεί η αξιοποίησή τους στη διδασκαλία μέσα από το μάθημα των Θρησκευτικών. Το πρώτο παράδειγμα αφορά στη Θ.Ε. 3 «Πώς ζουν οι Χριστιανοί; Η νέα ζωή στην Εκκλησία» της Α Γυμνασίου και συγκεκριμένα το 3 ο δίωρο ΙΙ. Ερμηνεύοντας την πρόταση ζωής της χριστιανικής Εκκλησίας ii. Ζώντας με νόημα στον κόσμο. Πρόκειται για δραστηριότητα επεξεργασίας θέματος, η οποία συνδυάζει χαρτοκοπτική με ζωγραφική. Εξυπηρετεί το προσδοκώμενο μαθησιακό αποτέλεσμα: να «διασαφηνίζουν τις προσωπικές και κοινωνικές διαστάσεις της ευχαριστιακής στάσης ζωής, σε συνάρτηση με προσωπικές εμπειρίες και παραδείγματα» (Π.Σ., 2017: 72). Η δραστηριότητα αφορά στη μετατροπή του πίνακα «The snail» https://www.henrimatisse.org/the-snail.jsp του Henri Matisse σε «χαρά της ζωής». «Το σαλιγκάρι» είναι ένας πίνακας κολλάζ χαρτοκοπτικής μεγάλων διαστάσεων 2,87μ. x 2,88μ. του 1953, ο οποίος διακρίνεται για τα έντονα χρώματα και για το ιδιαίτερο συναίσθημα. Στην Εικόνα 10. παρουσιάζεται το αποτέλεσμα της όλης δραστηριότητας από έργο που δημιουργήθηκε στο Πειραματικό Γυμνάσιο Ηρακλείου το σχολικό έτος 2016-2017. Η διάρκεια της κατασκευής είναι μία διδακτική ώρα. Αφού προβληθεί το πρωτότυπο έργο του Matisse στον διαδραστικό πίνακα και οι μαθητές γνωρίσουν την ιστορία του έργου, διαμοιράζονται σε ομάδες τα υλικά (χαρτόνι, χαρτί γκοφρέ, κόλλες στιγμής, ψαλίδια, μαρκαδόροι) και με την καθοδήγηση του εκπαιδευτικού δημιουργούν πρώτα το κολλάζ και μετά το μετατρέπουν σε «χαρά της ζωής». Αυτή η δημιουργική κατασκευή έχει το πλεονέκτημα της αυτενέργειας, της φαντασίας και της εικαστικής έκφρασης συναισθημάτων. 96

Εικόνα 10. Μετατροπή του πίνακα «Σαλιγκάρι» του H. Matisse σε χαρά της ζωής Το δεύτερο παράδειγμα αφορά στη Θ.Ε. 2 «Η συνάντηση του Χριστιανισμού με τον Ελληνισμό» της Α Γυμνασίου και συγκεκριμένα το 3 ο δίωρο iii. Η ελληνική ως γλώσσα της Εκκλησίας & Φάκελος Μαθήματος σελίδα 40. Αναφέρεται στο μαθησιακό αποτέλεσμα: να «εξακριβώνουν τον ρόλο της ελληνικής γλώσσας στη διάδοση και στην ανάπτυξη του Χριστιανισμού και της θεολογίας του» (Π.Σ., 2017: 70). Η κατασκευή αφορά στη δημιουργία ειληταρίων είτε ατομικά είτε ομαδικά με τη μορφή πόστερ. Στην πρώτη περίπτωση οι μαθητές αφού γνωρίσουν τα υλικά γραφής και τα είδη γραφής (μεγαλογράμματη και μικρογράμματη) στο Βυζάντιο, δημιουργούν με χαρτόνι και καλάμι το δικό τους ειλητάριο, στο οποίο γράφουν και με τα δύο είδη γραφής απόσπασμα από τον P 52. Στην δεύτερη περίπτωση οι μαθητές, αφού γνωρίσουν τα υλικά γραφής και τα είδη γραφής, δημιουργούν ένα ειλητάριοπόστερ με τα υλικά γραφής. Με τη δραστηριότητα αυτή, διάρκειας μισής ώρας, ενισχύεται η διερευνητική μάθηση, η κριτική σκέψη και η δημιουργικότητα. Το τρίτο παράδειγμα αφορά στη Θ.Ε. 1 «Μπορούν οι άνθρωποι να εικονίζουν τον Θεό;» της Β Γυμνασίου και συγκεκριμένα το 4 ο δίωρο ΙΙ. Η απεικόνιση του Θεού στον Χριστιανισμό. Πρόκειται για δίωρο πρότζεκτ με τη δημιουργία εργαστηρίου αγιογραφίας στην τάξη. Ο κάθε μαθητής προσπαθεί να ακολουθήσει τα στάδια του αγιογράφου δημιουργώντας τη δική του εικόνα. Η δραστηριότητα αυτή εξυπηρετεί το προσδοκώμενο μαθησιακό αποτέλεσμα «ανακαλύπτουν τα μυστικά της εκκλησιαστικής εικόνας και διαπιστώνουν τη διαχρονική αισθητική αξία της» (Π.Σ., 2017: 83). Ο εκπαιδευτικός, αφού προμηθεύσει τους μαθητές με τα υλικά της αγιογραφίας, προβάλλει στον διαδραστικό πίνακα τα στάδια της αγιογράφησης και καθοδηγεί τους μαθητές στη δημιουργία της δικής τους εικόνας. Στην Εικόνα 11. παρουσιάζονται έργα από πρότζεκτ του Γυμνασίου Λ.Τ. Κιμώλου. Πρόκειται για μία δραστηριότητα έντονα δημιουργική, η οποία αποτελεί αναστοχασμό σε όλη τη Θ.Ε. 1. 97

Εικόνα 11. Αγιογραφίες μαθητών με αυγοτέμπερα. Το τέταρτο παράδειγμα αφορά στη Θ.Ε. 4 «Εμείς και οι άλλοι» της Β Γυμνασίου και συγκεκριμένα το 2 ο δίωρο II. Ο «άλλος» για τους Χριστιανούς. Η δραστηριότητα που προτείνεται είναι η δημιουργία κόμικς με θέμα «Ο Ιουδαίος συναντά μετά από πολλά χρόνια τον σπλαχνικό Σαμαρείτη». Η δημιουργία αυτή αποτελεί μέρος επεξεργασίας θέματος και συνδυάζει τα εικαστικά με τη δημιουργική γραφή. Εξυπηρετεί το προσδοκώμενο μαθησιακό αποτέλεσμα «αναγνωρίζουν τη σημασία και την εμβέλεια της χριστιανικής διδασκαλίας για τον ξένο ως αδελφό» (Π.Σ., 2017: 89). Η εργασία γίνεται ομαδοσυνεργατικά και έχει διάρκεια 20 λεπτά. Τα υλικά που χρησιμοποιούνται είναι χαρτόνι και μολύβια για σχέδιο. Η δημιουργία πολυτροπικών έργων είναι αρκετά χρήσιμη, γιατί συνδυάζει την εικόνα με τον γραπτό λόγο. Το πέμπτο παράδειγμα αναφέρεται στη Θ.Ε. 3 «Σύγχρονες θρησκευτικές μορφές στην Ορθοδοξία» της Γ Γυμνασίου και συγκεκριμένα και στα 2 δίωρα. Η δραστηριότητα αφορά στην κατασκευή επιτοίχιου ημερολογίου, στο οποίο καταγράφονται από τους μαθητές σε σκίτσο οι σύγχρονες θρησκευτικές μορφές της χριστιανοσύνης και οι απόψεις τους. Η εργασία εξυπηρετεί το προσδοκώμενο μαθησιακό αποτέλεσμα: να «παρουσιάζουν και αξιολογούν την πολυσχιδή δράση και προσφορά συγκεκριμένων προσώπων σε απαιτητικές και κρίσιμες ιστορικές περιστάσεις» (Π.Σ., 2017: 104). Το ημερολόγιο χωρίζεται σε 12 μήνες, κάθε ομάδα αναλαμβάνει μία με δύο προσωπικότητες και μέσω ιστοεξερεύνησης βρίσκει υλικό για το σκίτσο, από τον ΦΜ επιλέγει την άποψη της προσωπικότητας που θα μεταφέρει στο ημερολόγιο. Η διάρκεια της δραστηριότητας είναι μία διδακτική ώρα. Η δημιουργία αυτή έχει έντονο διερευνητικό χαρακτήρα. Το έκτο και τελευταίο παράδειγμα αφορά τη Θ.Ε. 5 «Ελπίδα και αγώνας για τη μεταμόρφωση της ζωής και του κόσμου» της Γ Γυμνασίου και συγκεκριμένα στο 2ο δίωρο II. Η ελπίδα των Χριστιανών. Πρόκειται για δραστηριότητα αναστοχασμού με τη δημιουργία σκίτσου με θέμα το βιβλικό κείμενο: «Καινούς ουρανούς και γην καινήν προσδοκώμεν». Η δημιουργία αυτή εξυπηρετεί το προσδοκώμενο μαθησιακό αποτέλεσμα «εξετάζουν και αποτιμούν πτυχές της χριστιανικής ελπίδας για τη σωτηρία του κόσμου, συσχετίζοντάς αυτές με προσωπικές εμπειρίες και βιώματα» (Π.Σ., 2017: 107). Η διάρκειά της είναι δέκα λεπτά στο τέλος του μαθήματος. Απαιτεί δε τη δημιουργική φαντασία των μαθητών. 98

5. Συμπεράσματα Η παρούσα μελέτη με βάση τα αποτελέσματα καταδεικνύει ότι στα Θρησκευτικά του Γυμνασίου υπάρχει ένας ικανοποιητικός αριθμός προτάσεων για δημιουργικές κατασκευές, οι οποίες αξιοποιούνται στην ανάπτυξη των δημιουργικών δεξιοτήτων των μαθητών. Οι ζωγραφιές και τα κολλάζ αποτελούν την πλειοψηφία των διδακτικών προσεγγίσεων που προτείνονται. Στην Γ και Α Γυμνασίου συγκεντρώνονται οι περισσότερες προτάσεις για δημιουργικές κατασκευές, ενώ στη Β Γυμνασίου οι προτάσεις είναι λιγοστές. Οι δημιουργικές κατασκευές βοηθούν τους μαθητές στην καλλιέργεια της κριτικής σκέψης, στην ανάδειξη της φαντασίας και της δημιουργικότητας και τέλος στην εικαστική έκφραση. Η παρούσα εργασία δύναται να διευρυνθεί με μία στοχευμένη διερεύνηση στους θεολόγους εκπαιδευτικούς σχετικά με την αποδοχή και τη δημοτικότητα των δημιουργικών κατασκευών στο σχεδιασμό του μαθήματός τους. Επίσης θα ήταν χρήσιμο για την ανάδειξη των δημιουργικών κατασκευών να δημιουργηθεί ένα ψηφιακό αποθετήριο καλών πρακτικών. Βιβλιογραφικές αναφορές Αβέλλα, Σ. (2018). Η Τέχνη και η αξιοποίησή της στη διδακτική πράξη: Πρόταση διδασκαλίας για τα Θρησκευτικά του Γυμνασίου. Πρακτικά 1ου Πανελληνίου Συνεδρίου Θεολόγων. Θεσσαλονίκη: ΑΠΘ. Θεοφυλίδης, Χ. (1997). Διαθεματική προσέγγιση της διδασκαλίας. Αθήνα: Γρηγόρης. Κουκουνάρας Λιάγκης, Μ. (2018). Η Θρησκευτική Εκπαίδευση στην Ελλάδα αλλάζει: η παιδαγωγική και διδακτική καινοτομία των νέων ΠΣ. Πρακτικά 1ου Πανελληνίου Συνεδρίου Θεολόγων. Θεσσαλονίκη: ΑΠΘ. Κωνσταντίνου, Ε. (2016). Εικαστικό εργαστήριο & Σχολική τάξη. Μια συγκριτική ανάλυση για τη διδακτική της τέχνης σε φορείς τυπικής & μη τυπικής εκπαίδευσης. Πάτρα: Νημερτής. Ανακτήθηκε στις 31/08/2019 από: https://bit.ly/2zsgvy3. Μπαμπινιώτης, Γ. (2002). Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας: με σχόλια για τη σωστή χρήση των λέξεων. Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας. Ντούλια, Α. (2012). Δημιουργική Μάθηση μέσα από την Τέχνη: Μια πρόταση διδασκαλίας στην Ιστορία. Πρακτικά 6ου Πανελληνίου Συνεδρίου του Ελληνικού Ινστιτούτου Εφαρμοσμένης Παιδαγωγικής και Εκπαίδευσης. Αθήνα: ΕΛΛ.Ι.Ε.Π.ΕΚ. Ανακτήθηκε στις 02/09/2019 από: http://www.elliepek.gr/documents/6o_synedrio_eisigiseis/87_ntoulia.pdf. Στράντζαλης, Π. (2019). Η συμβολή του μαθήματος των Θρησκευτικών στην ανάπτυξη των δεξιοτήτων οπτικού γραμματισμού: Η εικόνα στους Φακέλους Μαθήματος του Λυκείου. Πρακτικά 2ου Πανελληνίου Συνεδρίου Θεολόγων. Θεσσαλονίκη: ΑΠΘ. Υπουργείο Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής, (2014). Οδηγός Εκπαιδευτικού στα Θρησκευτικά Δημοτικού Γυμνασίου, (2014). Αθήνα: ΥΠΠΕΘ/ΙΕΠ. Ανακτήθηκε στις 02/09/2019 από: http://www.iep.edu.gr/el/thriskeftika-odigoi-ekpaideftikoy. Υπουργείο Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής, (2017). Πρόγραμμα Σπουδών στα Θρησκευτικά: Δημοτικό-Γυμνάσιο. Αθήνα. Ανακτήθηκε στις 02/09/2019 από: 99

http://iep.edu.gr/el/thriskeftika-programmata-spoudon. Υπουργείο Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής, (2017). Φάκελος Μαθήματος, Η θρησκεία στη ζωή, στην ιστορία και στον πολιτισμό. Πορεία και ανάπτυξη, Έντυπο υλικό στα Θρησκευτικά Α Γυμνασίου. Αθήνα: Ινστιτούτο Τεχνολογίας Υπολογιστών και Εκδόσεων «Διόφαντος». Υπουργείο Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής, (2017). Φάκελος Μαθήματος, Η θρησκεία στη ζωή, στην ιστορία και στον πολιτισμό. Πορεία μέσα από αντιθέσεις. Έντυπο υλικό στα Θρησκευτικά Β Γυμνασίου. Αθήνα: Ινστιτούτο Τεχνολογίας Υπολογιστών και Εκδόσεων «Διόφαντος». Υπουργείο Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής, (2017). Φάκελος Μαθήματος, Η θρησκεία στη ζωή, στην ιστορία και στον πολιτισμό. Από το τοπικό στο οικουμενικό, Έντυπο υλικό στα Θρησκευτικά Γ Γυμνασίου Θρησκευτικά. Αθήνα: Ινστιτούτο Τεχνολογίας Υπολογιστών και Εκδόσεων «Διόφαντος». 100