ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Για την απόκτηση Μεταπτυχιακού Διπλώματος από τον. Γεώργιο Κοζύρη Α.Μ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ» ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Για την απόκτηση Μεταπτυχιακού Διπλώματος από τον Γεώργιο Κοζύρη Α.Μ. 42421817 ΘΕΜΑ: Γνώσεις και στάσεις εκπαιδευτικών και μαθητών Β/ βάθμιας Εκπαίδευσης απέναντι στην αιολική ενέργεια: η περίπτωση της περιοχής Λασιθίου Κρήτης Τριμελής Συμβουλευτική Επιτροπή Μόγιας Αθανάσιος Επίκουρος Καθηγητής Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης Επιβλέπων Καΐλα Μαρία Καθηγήτρια Πανεπιστήμιο Αιγαίου Μέλος Συµβουλευτικής Επιτροπής Παπαβασιλείου Βασίλειος Αναπληρωτής Καθηγητής Πανεπιστήμιο Αιγαίου Μέλος Συµβουλευτικής Επιτροπής Ρόδος, 22

Η έγκριση της παρούσης Μεταπτυχιακής Διπλωματικής Εργασίας από το Τμήμα Επιστημών της Προσχολικής Αγωγής και του Εκπαιδευτικού Σχεδιασμού του Πανεπιστημίου Αιγαίου δεν υποδηλώνει αποδοχή των απόψεων του συγγραφέως. 1

Π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν α Περίληψη... 4 Abstract... Κεφάλαιο 1 ο. Αιολική ενέργεια: οφέλη και περιβαλλοντικές επιπτώσεις... 7 1.1 Εισαγωγή... 7 1.2 Τα κύρια πλεονεκτήματα της αιολικής ενέργειας... 9 1.2.1. Αποφυγή της ρύπανσης του αέρα και μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα (CO 2)... 9 1.2.2 Μείωση της κατανάλωσης νερού... 1 1.2. Κοινωνικο-οικονομικά οφέλη... 11 1. Αιολική ενέργεια και περιβαλλοντικά ζητήματα... 12 1..1 Θόρυβος... 1 1..2 Οπτικές επιπτώσεις... 14 1.. Περιοδική σκίαση από το πτερύγισμα των ανεμογεννητριών... 15 1..4 Επιπτώσεις στη χλωρίδα και στην πανίδα της περιοχής... 1 1..5 Επιπτώσεις στο τοπίο και στο μικροκλίμα της περιοχής... 1 1.. Ηλεκτρομαγνητικές παρεμβολές... 17 1.4 Τα αιολικά πάρκα στην Περιφερειακή Ενότητα Λασιθίου Κρήτης... 18 1.5 Βιβλιογραφική επισκόπηση... 2 Κεφάλαιο 2 ο. Μεθοδολογία... 21 2.1 Σκοπός και κριτήρια επιλογής της έρευνας... 21 2.2. Ερευνητικά ερωτήματα... 21 2. Το δείγμα της έρευνας... 22 2.4 Το εργαλείο της έρευνας και ανάλυση δεδομένων... 22 Κεφάλαιο ο. Αποτελέσματα... 24.1 Δημογραφικά στοιχεία των μαθητών... 24.2 Γνώσεις και στάσεις των μαθητών... 24. Σχέσεις μεταξύ των μεταβλητών στο δείγμα των μαθητών... 1.4 Δημογραφικά στοιχεία των εκπαιδευτικών... 4.5 Γνώσεις και στάσεις των εκπαιδευτικών... 5. Σχέσεις μεταξύ των μεταβλητών στο δείγμα των εκπαιδευτικών... 41 Κεφάλαιο 4 ο. Συζήτηση Συμπεράσματα... 4 Βιβλιογραφία... 47 Ελληνόγλωσση... 47 Ξενόγλωσση... 48 2

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι. Ερωτηματολόγιο Μαθητών... 5 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ. Ερωτηματολόγιο Εκπαιδευτικών... 58

Περίληψη Η εκπαίδευση για τη βιώσιμη ανάπτυξη αναφέρεται στις αξίες, τις γνώσεις και τις δεξιότητες που πρέπει να αποκτήσουν οι άνθρωποι, έτσι ώστε να μπορούν να συμμετέχουν στις αποφάσεις που θα αφορούν τη βελτίωση της ποιότητας της ζωής των τωρινών και μελλοντικών γενεών, χωρίς να καταστρέφεται ο πλανήτης. Η σύνδεση του ενεργειακού ζητήματος τόσο με τις στάσεις των εκπαιδευτικών όσο και με τις στάσεις των μαθητών (αυριανών πολιτών) απέναντι στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας αποτελεί σημαντικό μέσο για την επίτευξη των στόχων που έχει θέσει η χώρα μας και γενικά η Ευρωπαϊκή Ένωση. Οι εκπαιδευτικοί διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση περιβαλλοντικά υπεύθυνων πολιτών. Επίσης κρίνεται αναγκαία η διερεύνηση των στάσεων και γνώσεων των νέων ατόμων απέναντι στη χρησιμοποίηση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και στην υιοθέτηση πολιτικών ωφέλιμων προς το περιβάλλον. Στην Ελλάδα, χώρα με μεγάλες περιόδους ηλιοφάνειας και άφθονους ανέμους, έχει διαμορφωθεί τα τελευταία έτη ένα νέο ενεργειακό τοπίο που χαρακτηρίζεται από την στροφή προς την αιολική ενέργεια, μέσω της δημιουργίας αιολικών πάρκων σε διάφορες περιοχές της χώρας. Στο διαμορφούμενο αυτό τοπίο, τα αιολικά πάρκα της Κρήτης και μεταξύ αυτών εκείνα του νομού Λασιθίου, κατέχουν σημαντική θέση λόγω του υψηλής ποιότητας ενεργειακού τους δυναμικού στον τομέα της παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας. Βασικός σκοπός της παρούσας έρευνας είναι η αποτύπωση των γνώσεων και στάσεων μαθητών και καθηγητών της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης σε ζητήματα Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας και ειδικότερα Αιολικής Ενέργειας, αξιοποιώντας ως μελέτη περίπτωσης μαθητές και εκπαιδευτικούς της περιοχής Λασιθίου Κρήτης. Ως μεθοδολογία συλλογής δεδομένων αξιοποιήθηκε η επισκόπηση και ως διερευνητικό εργαλείο χρησιμοποιήθηκε το ερωτηματολόγιο. Τα αποτελέσματα της έρευνας κατέδειξαν ότι οι γνώσεις των μαθητών σε ζητήματα ανανεώσιμων πηγών ενέργειας είναι ιδιαίτερα περιορισμένες, ενώ λίγο καλύτερη φαίνεται να είναι η εικόνα αναφορικά με τη στάση τους έναντι ζητημάτων όπως η χρήση τέτοιων μορφών, καθώς και κατασκευής αιολικών πάρκων στην περιοχή όπου διαμένουν. Αντιθέτως, οι εκπαιδευτικοί εμφανίζονται ιδιαίτερα ενημερωμένοι σε τέτοια ζητήματα και δείχνουν να γνωρίζουν καλά τα πλεονεκτήματα της αιολικής ενέργειας γενικά, ωστόσο δεν παρουσιάζονται αρκούντως ενημερωμένοι για τοπικά ζητήματα όπως για τη σημαντικότητα του αιολικού δυναμικού της περιοχής στην οποία διαμένουν. Υψηλότατος είναι και ο βαθμός αποδοχής της εγκατάστασης αιολικού πάρκου στο Λασίθι, ενώ τέλος προκρίνουν και τη σημαντικότητα των ανταποδοτικών μέτρων, κυρίως 4

οικονομικών προς τους εκάστοτε Δήμους. Η παρούσα εργασία ολοκληρώνεται με την παράθεση συγκεκριμένων προτάσεων στο πλαίσιο της τυπικής εκπαίδευσης. Λέξεις Κλειδιά: Ενεργειακός γραμματισμός, Ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, Γνώσεις, Στάσεις, Δευτεροβάθμια εκπαίδευση, Μαθητές, Εκπαιδευτικοί 5

Abstract Education for Sustainable development refers to the values, knowledge and skills people need to acquire in order to be able to participate in decision making that will improve the quality of life of present and future generations without destroying the planet. Linking the energy issue with both teachers and students -tomorrow's citizens- attitudes towards renewable energy is an important means of achieving the goals set by our country and by the European Union in general. Teachers play an important role in shaping environmentally responsible citizens. It is also necessary to explore the attitudes and knowledge of young people towards the use of renewable energy sources and the adoption of environmentally beneficial policies. In Greece, a country with long periods of sunshine and abundant winds, a new energy landscape has been formed in recent years, characterized by the shift to wind energy through the creation of wind parks in various parts of the country. In this landscape, the wind farms of Crete, including those of Lasithi Prefecture, occupy an important position due to their high quality energy potential in the field of electricity generation. The main purpose of the present research is the reflection of knowledge and attitudes of students and teachers in Secondary Education on renewable energy issues and especially Wind Energy utilizing students and teachers of Lasithi Crete. In terms of data collection methodology the survey was used, while as for the exploratory tool a questionnaire was administered to the participants. The results of the research showed that students' knowledge on renewable energy issues is very limited, while their attitude scores, towards issues such as the use of renewable energy forms and the construction of wind parks in the areas they leave, seem to be a little higher. On the contrary, teachers seems to be aware of such issues and of the benefits of wind energy. However, they are not sufficiently informed about local issues such as the importance of the wind potential of the area where they live. The level of acceptance of the installation of the Wind Park in Lasithi is also very high and, in addition, they emphasize the importance of reciprocal measures mainly finance, especially for the respective municipalities. The present work concludes with the presentation of specific proposals in the context of formal education. Key-words: Energy literacy, Renewable energy sources, Knowledge, Attitudes, Secondary education, Students, Teachers

Κεφάλαιο 1 ο. Αιολική ενέργεια: οφέλη και περιβαλλοντικές επιπτώσεις 1.1 Εισαγωγή Η δύναμη του ανέμου θεωρούνταν από τα αρχαία χρόνια ότι είχε τεράστια σημασία τόσο για τη ναυσιπλοΐα όσο και για τις οικονομικές και παραγωγικές δραστηριότητες των ανθρώπινων κοινωνιών. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι στην αρχαία Ελλάδα λατρεύονταν ως θεότητες τόσο ο Αίολος όσο και οι 8 άνεμοι που τον συνεπικουρούσαν 1. Η αιολική ενέργεια πρωτοχρησιμοποιήθηκε για να κινήσει τα ιστιοφόρα πλοία, ενώ στη συνέχεια άρχισε να βρίσκει εφαρμογές μηχανικής φύσης, κυρίως στην άλεση των σιτηρών (Pasqualetti et al., 24) και αργότερα, κατά τον 19 ο αιώνα οι πολυπτέρυγοι ανεμόμυλοι που εφευρέθηκαν στο Σικάγο των ΗΠΑ, χρησίμευαν στην άντληση των υδάτων (Lindsay, 1985). Ωστόσο, η στροφή του ενδιαφέροντος προς την αιολική ενέργεια έλαβε χώρα κατά τη διάρκεια και μετά τη λήξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, ενώ μετά την ενεργειακή κρίση της δεκαετίας του 7 καθιερώθηκε στη συνείδηση της επιστημονικής κοινότητας αλλά και των πολιτών ως μια από τις σημαντικότερες εναλλακτικές και καθαρές μορφές ενέργειας (Lynch, 1999). Οι ανεμογεννήτριες είναι μηχανές οι οποίες μετατρέπουν την κινητική ενέργεια του ανέμου σε ηλεκτρική ενέργεια. Η μετατροπή αυτή γίνεται σε δύο στάδια. Στο πρώτο στάδιο, μέσω της πτερωτής, μετατρέπεται η κινητική ενέργεια του ανέμου σε μηχανική με την μορφή περιστροφής του άξονα της πτερωτής και στο δεύτερο στάδιο, μέσω της γεννήτριας, επιτυγχάνεται η μετατροπή της μηχανικής ενέργειας σε ηλεκτρική 2. Υπάρχουν πολλών ειδών ανεμογεννήτριες οι οποίες κατατάσσονται σε δύο βασικές κατηγορίες: α) οριζοντίου άξονα, των οποίων ο δρομέας είναι τύπου έλικα και βρίσκεται συνεχώς παράλληλος με την κατεύθυνση του ανέμου και του εδάφους και β) κατακόρυφου άξονα, ο οποίος παραμένει σταθερός και είναι κάθετος προς την επιφάνεια του εδάφους. Η απόδοση μιας ανεμογεννήτριας εξαρτάται από το μέγεθός της και την ταχύτητα του ανέμου. Το μέγεθος είναι συνάρτηση των αναγκών που καλείται να εξυπηρετήσει και ποικίλει από μερικές εκατοντάδες μέχρι μερικά εκατομμύρια Watt. Οι τυπικές διαστάσεις μιας ανεμογεννήτριας 5 kw είναι: Διάμετρος 1 Οι οκτώ άνεμοι των αρχαίων Ελλήνων ήταν ο Βορέας, ο Καικίας, ο Απηλιώτης, ο Εύρος, ο Νότος, ο Λιψ, ο Ζέφυρος και ο Σκίρων, ενώ η πιο εμβληματική αναπαράστασή τους βρίσκεται στο Ωρολόγιο του Κυρρήστου, πιο γνωστό ως Αέρηδες, στην Πλάκα της Αθήνας. 2 Βλ. http://www.ypeka.gr/default.aspx?tabid=287&language=el-gr (ανακτήθηκε στις 1-9-219). 7

δρομέα, 4 μέτρα και ύψος 4-5 μέτρα, ενώ αυτής των MW οι διαστάσεις είναι 8 και 8 1 μέτρα αντίστοιχα. Η λειτουργία των ανεμογεννητριών δεν απαιτεί πρώτες ύλες, εκτός από την αιολική ενέργεια και δεν εκπέμπει καμία μορφή ρύπου ή αποβλήτων, ενώ η ηλεκτρική ενέργεια μεταφέρεται απευθείας στο δίκτυο του παρόχου ηλεκτρικής ενέργειας χωρίς να απαιτείται κανενός είδους μετατροπή πρώτης ύλης ή προϊόντος. Τον εντοπισμό μιας ανεμώδους περιοχής, ύστερα από την εκπόνηση σχετικών μελετών, ακολουθεί η αξιοποίηση του αιολικού της δυναμικού με τοποθέτηση μερικών δεκάδων ανεμογεννητριών, οι οποίες συνθέτουν το αιολικό πάρκο. Στις αρχές της δεκαετίας του 198 έκαναν την εμφάνισή τους οι πρώτες ανεμογεννήτριες δυναμικότητας 15-1 KW, ενώ ως τα μέσα της δεκαετίας του 9 η δυναμικότητα των ανεμογεννητριών είχε ανέλθει στα -1. KW. Σε παγκόσμιο επίπεδο η εγκατεστημένη ισχύς των ανεμογεννητριών άγγιξε τα 2 GW το 21 4, ενώ η συμβολή της αιολικής ενέργειας στο ενεργειακό ισοζύγιο ορισμένων κρατών υπερβαίνει σε κάποιες περιπτώσεις το 1% 5. Ο μελλοντικός σχεδιασμός, μάλιστα, στις περισσότερο ανεπτυγμένες χώρες αποβλέπει στην περαιτέρω ανάπτυξη της αιολικής ενέργειας με απώτερο στόχο τα 1. GW εγκατεστημένης ισχύος αιολικής ενέργειας ως το 2. Η αιολική ενέργεια χαρακτηρίζεται συχνά ως μια καθαρή και φιλική προς το περιβάλλον πηγή ενέργειας, όντας οικολογικά ελκυστική και συνάμα ικανή να παράσχει λύσεις στο φλέγον ενεργειακό ζήτημα λόγω της μακροπρόθεσμα θετικής της επίδρασης στο περιβάλλον. Σήμερα είναι πλέον κοινή πεποίθηση ότι η αιολική ενέργεια μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής μέσω της μείωσης των αερίων διοξειδίου του άνθρακα (CO2) που εκπέμπονται από τις μονάδες παραγωγής ενέργειας, καθώς δε ρυπαίνει όπως τα θερμοηλεκτρικά εργοστάσια που στηρίζονται στην καύση ορυκτών με βάση τον άνθρακα. Στην ιστοσελίδα του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας αναφέρεται ότι η Ελλάδα διαθέτει εξαιρετικά πλούσιο αιολικό δυναμικό, σε αρκετές περιοχές της Κρήτης, της Πελοποννήσου, της Ευβοίας και στα νησιά του Αιγαίου. Σε αυτές τις περιοχές είναι Βλ. European Wind Energy Association (29) Wind energy the facts, technology, wind turbine technology, http://www.wind-energy-the-facts.org/en/factsheets.html (ανακτήθηκε στις 4-9-219). 4 Βλ. Global Wind Energy Council (211), Global wind report 21, http://www.gwec.net (ανακτήθηκε στις 4-9-219). 5 Βλ. Energy Information Administration (211), International energy statistics, http://www.eia.gov/ (ανακτήθηκε στις 4-9-219). Βλ. Global Wind Energy Council (211), Global wind 8 power outlook 21, http://www.gwec.net (ανακτήθηκε στις 4-9-219).

εγκατεστημένα τα περισσότερα αιολικά πάρκα, τα οποία αποτελούνται από συστοιχίες ανεμογεννητριών σε βέλτιστη διάταξη για την καλύτερη δυνατή εκμετάλλευση του αιολικού δυναμικού. Τονίζεται, επίσης, ότι η αιολική ενέργεια είναι μια πρακτικά ανεξάντλητη πηγή ενέργειας, ενώ η εκμετάλλευση του υψηλού της δυναμικού στην Ελλάδα, σε συνδυασμό με τη ραγδαία ανάπτυξη των τεχνολογιών που ενσωματώνεται στις σύγχρονες αποδοτικές ανεμογεννήτριες, έχει τεράστια σημασία για τη βιώσιμη ανάπτυξη, την εξοικονόμηση ενεργειακών πόρων, την προστασία του περιβάλλοντος και την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής 7. Ωστόσο, στο πλαίσιο της πλευρης θεώρησης των κοινωνικών και περιβαλλοντικών επιπτώσεων της αιολικής ενέργειας δεν μπορεί να παραβλεφθεί ότι η λειτουργία των μονάδων παραγωγής αιολικής ενέργειας εγείρει σοβαρές περιβαλλοντικές ανησυχίες όπως, ενδεικτικά, τα επίπεδα θορύβου, ο οπτικός αντίκτυπος ή η δυνητική διατάραξη της πανίδας και χλωρίδας της περιοχής. Δεν είναι επίσης σπάνιες οι περιπτώσεις που ο σκεπτικισμός της τοπικής κοινωνίας τρέπεται σε έντονη αντίδραση, παρεμποδίζοντας ή ακόμα και αναστέλλοντας την εγκατάσταση αιολικών πάρκων. Επομένως σε περίπτωση εγκατάστασης μιας μονάδας παραγωγής αιολικής ενέργειας, ακόμα και η πιο ενδελεχής Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων θα υστερεί στο βαθμό που δεν θα συμπληρώνεται από την εξέταση του βαθμού κοινωνικής αποδοχής και τη μελέτη των τάσεων της τοπικής κοινωνίας έναντι της προοπτικής αυτής. 1.2 Τα κύρια πλεονεκτήματα της αιολικής ενέργειας 1.2.1. Αποφυγή της ρύπανσης του αέρα και μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα (CO2) Οι συμβατικές πηγές ενέργειας αφήνουν έντονο ανθρακικό αποτύπωμα στο περιβάλλον, καθώς είτε κατά τη διάρκεια της κατασκευής των απαραίτητων εγκαταστάσεων είτε κατά τη λειτουργία τους εκλύονται διοξείδιο του άνθρακα ή/και άλλα αέρια που συμβάλλουν στην επιδείνωση του φαινομένου του θερμοκηπίου. Συγκεκριμένα, ως ανθρακικό αποτύπωμα νοείται το σύνολο του CO2 και των άλλων αερίων του θερμοκηπίου που εκλύονται από τη δραστηριότητα ενός φυσικού ή νομικού προσώπου 8. Το ανθρακικό αποτύπωμα εκφράζεται σε 7 Ibid. 8 Βλ. Cambridge Dictionary στο λήμμα carbon footprint. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/carbon-footprint (ανακτήθηκε στις 2-8-219). 9

γραμμάρια CO2 ισοδύναμων με μια κιλοβατώρα παραγόμενης ενέργειας (g CO2 eq.kwh -1 ). Είναι επόμενο ότι η τεχνολογία που βασίζει τη λειτουργία της στην καύση ορυκτών καυσίμων να έχει και το μεγαλύτερο ανθρακικό αποτύπωμα, καθώς η παραγωγή ενέργειας επιτυγχάνεται μέσω της διαδικασίας της καύσης. Στον αντίποδα η τεχνολογία που δεν στηρίζεται στα ορυκτά καύσιμα, όπως οι Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ) δεν επιβαρύνει την ατμόσφαιρα με διοξείδιο του άνθρακα ή η επιβάρυνση είναι χαμηλή. Ειδικά για την αιολική ενέργεια το μικρό ανθρακικό αποτύπωμά της, που σε κάθε περίπτωση κινείται σε επίπεδα κατά χαμηλότερα των συμβατικών μορφών ενέργειας, σχετίζεται με την κατασκευή των αιολικών εγκαταστάσεων, τη συντήρηση ή την αποσυναρμολόγηση, όχι όμως με την παραγωγή ενέργειας per se. Το μεγαλύτερο ανθρακικό αποτύπωμα είναι αυτό των θερμοηλεκτρικών εργοστασίων παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας που λειτουργούν με λιγνίτη, με εκπομπές CO2 της τάξης των 1g CO2 kwh -1, που μπορεί να αποσοβηθεί εάν αντικατασταθεί με μια κιλοβατώρα παραγόμενη με τη βοήθεια του ανέμου 9, δεδομένου ότι το ανθρακικό αποτύπωμα της αιολικής ενέργειας κυμαίνεται μεταξύ 4-1g CO2 kwh -1 (Kaldellis & Zafirakis, 211). 1.2.2 Μείωση της κατανάλωσης νερού Η μείωση της κατανάλωσης νερού είναι ένα από τα πιο θεμελιώδη περιβαλλοντικά ζητήματα, ιδίως εν όψει της διαφαινόμενης έλλειψής του εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής. Με δεδομένη την ανάγκη για ελαχιστοποίηση της κατανάλωσης νερού κατά το στάδιο της παραγωγής ενέργειας, η αιολική ενέργεια πληροί τα κριτήρια ως βέλτιστη εναλλακτική έναντι των συμβατικών τρόπων παραγωγής ενέργειας. Συγκεκριμένα, τα συμβατικά εργοστάσια παραγωγής ενέργειας καταναλώνουν τεράστιες ποσότητες νερού, ανερχόμενες σε εκατομμύρια λίτρα ανά παραγόμενη κιλοβατώρα, τόσο κατά το στάδιο της παραγωγής ενέργειας, όσο και κατά το στάδιο του καθαρισμού και της επεξεργασίας του καυσίμου (Mielke et al., 21). Σε μελέτη των ίδιων ερευνητών παρατίθενται ενδιαφέροντα στοιχεία σχετικά με τις ποσότητες καθαρού νερού που καταναλώνονται, προκειμένου να λειτουργήσουν τα εργοστάσια παραγωγής και να παραχθεί ενέργεια. Στην Εικόνα 1 οι ερευνητές παραθέτουν τις τιμές κατανάλωσης νερού κατά την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, που μετρούνται με λίτρα νερού ανά κιλοβατώρα, με βάση συμβατικές τεχνολογίες παραγωγής ενέργειας, οι οποίες κυμαίνονται ανάλογα με την τεχνολογία ψύξης που χρησιμοποιείται, ενώ στην Εικόνα 2 παραθέτουν τις ίδιες τιμές με βάση ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Από την αντιπαραβολή των εκτιθέμενων στοιχείων προκύπτει ότι στην πράξη οι εγκαταστάσεις αιολικής ενέργειας και τα φωτοβολταϊκά 9 Βλ. European Wind Energy Association. https://windeurope.org/about-us/new-identity/?ref=ewea-mainbanner (ανακτήθηκε στις 2-8-219). 1

(PV) δεν καταναλώνουν σχεδόν καθόλου νερό, σε αντίθεση με τα συστήματα συγκέντρωσης ηλιακής ενέργειας (Concentrated solar power CSP), τα οποία λόγω του γεγονότος ότι χρησιμοποιούν τουρμπίνες που λειτουργούν με ατμό, παρουσιάζουν εύρος τιμών που προσεγγίζει αυτές των συμβατικών μορφών παραγωγής ενέργειας. Εικόνα 1. Τιμές κατανάλωσης νερού κατά την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας με βάση συμβατικές τεχνολογίες παραγωγής ενέργειας (πηγή: Mielke et al., 21) Εικόνα 2. Τιμές κατανάλωσης νερού κατά την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας με βάση ανανεώσιμες πηγές παραγωγής ενέργειας (πηγή: Mielke et al., 21) 1.2. Κοινωνικο-οικονομικά οφέλη Αναφορικά με τα κοινωνικο-οικονομικά οφέλη της αιολικής ενέργειας παρατηρείται ότι η προοπτική υλοποίησης project παραγωγής ενέργειας από τον άνεμο, μπορεί να έχει σημαντικά οφέλη στη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας και στην οικονομική ανάπτυξη τόσο στο τοπικό όσο και στο ευρύτερο περιφερειακό ή ακόμα και εθνικό επίπεδο. Οι κυριότεροι τομείς στους οποίους αναλύεται η απασχόληση με το πεδίο της παραγωγής αιολικής ενέργειας περιλαμβάνουν δραστηριότητες όπως η κατασκευή των ανεμογεννητριών και εν γένει του 11

εξοπλισμού, η συναρμολόγηση και εγκατάσταση της μονάδας, η λειτουργία της και οι εργασίες συντήρησης, καθώς και άλλες συμπληρωματικές εργασίες όπως η σχεδίαση, η συμβουλευτική, ή η εκπαίδευση / κατάρτιση του προσωπικού. Σε έρευνα των Ragwitz et al. (29) αναλύεται η σημασία καθενός από τους κυριότερους τομείς απασχόλησης στον τομέα της αιολικής ενέργειας, με τον τομέα της κατασκευής των εξαρτημάτων να κατέχει κυρίαρχη θέση με ποσοστό που υπερβαίνει το 5% των άμεσων θέσεων απασχόλησης. Η υλοποίηση της κατασκευής αιολικών πάρκων μπορεί να συμβάλλει στη δημιουργία σημαντικού αριθμού εξειδικευμένων θέσεων εργασίας, οι οποίες κατά τα τέλη της περασμένης δεκαετίας, σε ευρωπαϊκό επίπεδο, εκτιμήθηκαν σε πάνω από 14. (Blanco & Rodrigues, 29), κάτι το οποίο έχει ιδιαίτερη σημασία εν όψει του γεγονότος ότι οι θέσεις εργασίας στους άλλους τομείς παραγωγής ενέργειας βαίνουν μειούμενες. Η τελευταία εξέλιξη είναι ιδιαίτερα αισθητή σε χώρες όπως το Ηνωμένο Βασίλειο και η Γερμανία. Στην τελευταία ο αριθμός των εργαζομένων στον τομέα της παραγωγής άνθρακα αναμένεται να πέσει από 25. που ήταν το 1991 σε λιγότερο από 8. ως το 22. Ωστόσο, η παρατηρούμενη μείωση στις θέσεις εργασίας των απασχολούμενων στις συμβατικές μορφές παραγωγής ενέργειας δε συσχετίζεται με την στροφή προς τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, οι οποίες ουσιαστικά μετριάζουν της δυσμενείς επιπτώσεις από τις απώλειες αυτές. Στην έρευνα των Blanco & Rodrigues (29) παρατηρείται αύξηση της τάξης του 22% στον αριθμό των απασχολούμενων στον τομέα της αιολικής ενέργειας μεταξύ των ετών 2 και 27, η οποία βρίσκεται σε πλήρη αντιστοιχία με την αύξηση της εγκατεστημένης ισχύος αιολικής ενέργειας στην Ευρώπη κατά 27%, ενώ εκτιμάται κατά προσέγγιση ότι για κάθε MW εγκατεστημένης ισχύος ηλεκτρικής ενέργειας που παράγεται από τον άνεμο δημιουργούνται κατά μέσο όρο σε επίπεδο ΕΕ δύο νέες θέσεις εργασίας (Kaldellis & Zafirakis, 211). 1. Αιολική ενέργεια και περιβαλλοντικά ζητήματα Παρά το γεγονός ότι η αιολική ενέργεια είναι ίσως από τις πιο οικολογικά φιλικές μορφές παραγωγής ενέργειας, δεν μπορεί να αποκλειστεί το ενδεχόμενο να ενέχει δυσμενείς επιπτώσεις για το περιβάλλον, οι οποίες οφείλουν να εκτιμώνται σε όσες περιπτώσεις διεξάγεται σχετική μελέτη για την εγκατάσταση κάποιου αιολικού πάρκου. Ωστόσο, οι ενδεχόμενες αρνητικές επιπτώσεις της αιολικής ενέργειας, που θα εκτεθούν αμέσως, είναι δυνατόν να μετριαστούν ή και να αποσοβηθούν εντελώς μέσω της προσεκτικής τοποθέτησης και εγκατάστασης των αιολικών πάρκων στις κατάλληλες τοποθεσίες, δηλαδή με άλλα λόγια 12

μέσω της ενδελεχούς εκπόνησης Μελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων, όπως προκύπτει από την κοινοτική νομοθεσία 1. Οι κυριότερες περιβαλλοντικές επιπτώσεις της αιολικής ενέργειας συνίστανται στα εξής: 1..1 Θόρυβος Ανάμεσα στις κυριότερες αρνητικές επιπτώσεις της παραγωγής αιολικής ενέργειας συγκαταλέγεται η ηχορύπανση, ενώ γενικά θα μπορούσε να ειπωθεί ότι ο θόρυβος από κοινού με την οπτική όχληση αποτελούν τις κύριες ανησυχίες των κατοίκων σε όσες περιοχές γειτνιάζουν με εγκαταστάσεις παραγωγής αιολικής ενέργειας ή αιολικά πάρκα. Ο θόρυβος που παράγεται από τα αιολικά πάρκα διακρίνεται σε δύο κατηγορίες: τον μηχανικό και τον αεροδυναμικό (Karydis, 21). Ο μηχανικός θόρυβος οφείλεται στη λειτουργία του κιβωτίου ταχυτήτων, της γεννήτριας ή του βοηθητικού εξοπλισμού, όπως οι αντλίες, οι συμπιεστές και τα περιστροφικά συστήματα, ενώ ο αεροδυναμικός είναι ένας θόρυβος χαμηλής συχνότητας που οφείλεται κυρίως στην περιστροφή των πτερυγίων (Kaldellis et al., 212). Ειδικότερα ο αεροδυναμικός θόρυβος διακρίνεται στο θόρυβο περιστροφής και στο θόρυβο στροβιλισμού (Oerlemans et al., 27). Ο θόρυβος περιστροφής περιλαμβάνει θορύβους με αρμονικές συχνότητες από τη συχνότητα περιστροφής του ρότορα, με το επίπεδο θορύβου περιστροφής να αυξάνεται ανάλογα με τη διάμετρο του ρότορα, τη μείωση του αριθμού των πτερυγίων, τη γωνιακή ταχύτητα των πτερυγίων και το αεροδυναμικό φορτίο τους, ενώ ο θόρυβος στροβιλισμού παράγεται από τη δίνη στην άκρη των πτερυγίων και τον στροβιλισμό πίσω από το ρότορα. Ο θόρυβος από τον στροβιλισμό μειώνεται με τη μείωση της γωνιακής ταχύτητας των πτερυγίων, με τη μείωση της παραγόμενης ενέργειας (Katsaprakakis, 212). Το επίπεδο των εκπομπών θορύβου από τις σύγχρονες ανεμογεννήτριες, που μετριέται σε db, κυμαίνεται από 95 έως 15 db και οφείλεται κυρίως στον αεροδυναμικό θόρυβο. Ο μηχανικός θόρυβος έχει μειωθεί εντυπωσιακά, είτε με την εισαγωγή των διαφόρων τεχνικών ηχομόνωσης είτε με την ελαχιστοποίηση του κιβωτίου ταχυτήτων του μηχανήματος. Ο αεροδυναμικός θόρυβος μειώνεται συνεχώς από τους κατασκευαστές, μέσω της βελτίωσης της αεροδυναμικής σχεδίασης των πτερυγίων (Katsaprakakis, 212). Για τη μέτρηση του επιπέδου θορύβου που παράγεται από τα αιολικά πάρκα έχουν αναπτυχθεί διάφορες μέθοδοι (Björkman, 24 Filios et al., 27 Prospathopoulos & Voutsinas, 27). Το ανώτατο όριο για το επίπεδο εκπομπών θορύβου των ανεμογεννητριών σε κατοικημένες περιοχές ποικίλλει στις διάφορες 1 Βλ. Οδηγία του Συμβουλίου της Ε.Ε. υπ αριθμ. 97/11/EC της ης Μαρτίου 1997. Official Journal L, 7(14),. Διαθέσιμο στο διαδίκτυο: https://eur-lex.europa.eu/legalcontent/el/txt/pdf/?uri=celex:1997l11&from=en (ανακτήθηκε στις 1-9-219). 1

χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ενδεικτικά, το όριο αυτό καθορίζεται σε 45 db στη Δανία, σε 4 db στην Ελλάδα και στη Σουηδία (Katsaprakakis, 212), σε 5 db στη Γερμανία σε μη αστικά περιβάλλοντα κατά τη διάρκεια της νύχτας (Nieuwenhuizen & Köhl, 215). Πρόσφατες μελέτες έχουν επιχειρήσει να εντοπίσουν και να επισημάνουν τις επιπτώσεις του θορύβου από τη λειτουργία των αιολικών πάρκων στην ανθρώπινη υγεία (van Kamp & van den Berg, 218), συμβάλλοντας στην ελαχιστοποίηση των δυσμενών επιπτώσεων από τον παραγόμενο θόρυβο. 1..2 Οπτικές επιπτώσεις Οι οπτικές επιπτώσεις των αιολικών πάρκων οφείλονται κατά κύριο λόγο στην εγκατάσταση κατασκευών μεγάλων διαστάσεων σε αραιοκατοικημένες περιοχές. Το μέγεθός τους σε συνδυασμό με το γεγονός ότι τοποθετούνται στην κορυφή ορεινών όγκων ή λόφων, προκειμένου να δρέψουν τη δύναμη του ανέμου, καθιστά τις συστοιχίες ορατές από μεγάλες αποστάσεις. Κατά τον τρόπο αυτό οι οπτικές επιπτώσεις νοούμενες ως οπτική όχληση συγκαταλέγεται μεταξύ των κυριότερων αιτίων που προκαλούν αντιδράσεις εκ μέρους της τοπικής κοινωνίας έναντι της τοποθέτησης και λειτουργίας αιολικών πάρκων σε μια περιοχή. Αξίζει να επισημανθεί ότι οι απόψεις των πολιτών σχετικά με τη θέα των αιολικών πάρκων δεν είναι απαραίτητο να είναι εκ προοιμίου αρνητικές, καθώς για πολλούς οι εγκαταστάσεις αυτές μπορεί να είναι ευπρόσδεκτες ως αντικατοπτρισμός της στροφής της τεχνολογίας προς την καθαρή ενέργεια και προς οικολογικά φιλικές λύσεις. Ως ευρύτερη έννοια ο όρος οπτικές επιπτώσεις μπορεί να αναλυθεί σε δύο επιμέρους στοιχεία: την επίπτωση στο τοπίο και την επίπτωση στην αισθητική, με το πρώτο στοιχείο να είναι ευχερέστερα μετρήσιμο κατά τρόπο αντικειμενικό, ενώ το δεύτερο ανάγεται σαφώς στις υποκειμενικές εκτιμήσεις των μελών της τοπικής κοινωνίας (Kondili & Kaldellis, 212). Ειδικότερα, παρατηρείται ότι η εκτίμηση της οπτικής επίπτωσης μιας εγκατάστασης εκμετάλλευσης της αιολικής ενέργειας λαμβανομένων υπόψη των γενικότερων χαρακτηριστικών του τοπίου, είναι μια ιδιαίτερα σύνθετη διαδικασία (Hurtado et al., 24 Ladenburg, 29 Sibille et al., 29), ωστόσο όμως παρά το έντονα υποκειμενικό στοιχείο της εκτίμησης αυτής, εντοπίζονται και αντικειμενικές παράμετροι που ασκούν την επιρροή τους στον βαθμό οπτικής αποδοχής ενός αιολικού πάρκου (Bishop & Miller, 27). Ο Katsaprakakis (212) επισημαίνει ορισμένες από τις παραμέτρους που λαμβάνονται υπόψη κατά την ανωτέρω εκτίμηση: - την ομαλή λειτουργία του αιολικού πάρκου, - την τοποθεσία εγκατάστασής του, - τη φυσική αισθητική του χώρου εγκατάστασης, 14

- ορισμένες ιδιαιτερότητες του περιβάλλοντος της περιοχής εγκατάστασης, - το μοντέλο και το χρώμα των εγκατεστημένων γεννητριών, - το μέγεθος της ανεμογεννήτριας. 1.. Περιοδική σκίαση από το πτερύγισμα των ανεμογεννητριών Όσοι οικισμοί βρίσκονται κοντά σε αιολικά πάρκα ενδέχεται να υφίστανται τις δυσμενείς επιπτώσεις της σκίασης που οφείλεται στο πτερύγισμα των ανεμογεννητριών σε ορισμένες περιόδους κατά τη διάρκεια του έτους. Το φαινόμενο της περιοδικής σκίασης εμφανίζεται υπό συγκεκριμένες συνθήκες, καθώς προϋποθέτει ορισμένο γεωγραφικό πλάτος, συγκεκριμένη διεύθυνση ανέμου και τον ήλιο σε συγκεκριμένο ύψος (Kondili & Kaldellis, 212). Τα περιστρεφόμενα πτερύγια των ανεμογεννητριών ρίχνουν τη σκιά τους στην περιοχή που γειτνιάζει με το αιολικό πάρκο, στις οικίες και στο τοπίο. Υπό τις συνθήκες αυτές υπάρχει το ενδεχόμενο το φαινόμενο αυτό να προκαλεί ενόχληση, καθώς μπορεί να προκαλέσει ανεπιθύμητη ενόχληση μέχρι και έντονη δυσφορία (Harding et al., 28; Katsaprakakis, 212). Ο Katsaprakakis (212) σημειώνει ότι όσο εγγύτερα είναι τοποθετημένα τα αιολικά πάρκα σε κατοικημένες περιοχές τόσο οι πιθανότητες δυσμενών επιπτώσεων αυξάνονται, ενώ τονίζει ότι σύμφωνα με την ελληνική νομοθεσία ένα αιολικό πάρκο δε θα πρέπει να βρίσκεται σε απόσταση εγγύτερη των 5 μ. από έναν οικισμό, την οποία θεωρεί ικανή να αποσβέσει τις αρνητικές επιπτώσεις της περιοδικής σκίασης, καθώς η τελευταία φθίνει σταδιακά όσο μεγαλώνει η απόσταση και καθίσταται πρακτικά αόρατη μετά από μια συγκεκριμένη απόσταση. Μια άλλη παράμετρος που επισημαίνεται είναι η συχνότητα, η οποία για λόγους που σχετίζονται με την ανθρώπινη υγεία και ιδίως με την πρόκληση επιληπτικών κρίσεων, θα πρέπει να διατηρείται σε λιγότερες από τρεις διελεύσεις των πτερυγίων ανά δευτερόλεπτο ή περιστροφές ανά λεπτό για έναν στρόβιλο τριών πτερυγίων. Επειδή η σκίαση σχετίζεται με την κίνηση του ηλίου και τη θέση του στον ορίζοντα, που παραλλάσσει τόσο κατά τη διάρκεια της ημέρας όσο και κατά τη διάρκεια του χρόνου, είναι δυνατή η αντιμετώπιση των τυχόν δυσμενών επιπτώσεων με εκπόνηση επισταμένων μελετών πριν την τοποθέτηση ενός αιολικού πάρκου 11, ακόμα και με τη φύτευση δέντρων σε προκαθορισμένες θέσεις (Kondili & Kaldellis, 212). 11 Βλ. http://www.windpower.org/en/tour/env/shadow/index.htm (ανακτήθηκε στις 9-9-219). 15

1..4 Επιπτώσεις στη χλωρίδα και στην πανίδα της περιοχής Η ενέργεια από τον άνεμο αποτελεί μια από τις πιο φιλικές πηγές ενέργειας προς τον άνθρωπο και τη φύση. Ωστόσο, δεν αποκλείεται η λειτουργία των αιολικών πάρκων να εγκυμονεί κινδύνους για την πανίδα της περιοχής. Σύμφωνα με τους Kondili & Kaldellis (212) οι επιπτώσεις στην πανίδα της περιοχής μπορούν να διακριθούν σε άμεσες και έμμεσες, με τις άμεσες να αφορούν τον τραυματισμό ή τη θανάτωση λόγω της πρόσκρουσης στις εγκαταστάσεις και τις έμμεσες να αφορούν στην εγκατάλειψη ή αποφυγή της περιοχής ως ενδιαιτήματος και τη μετακίνηση των ειδών. Ειδικότερα, οι ανεμογεννήτριες ως κάθετες κατασκευές με κινούμενα στοιχεία ενδέχεται να προκαλέσουν τραυματισμό ή ακόμα και τον θάνατο σε πτηνά ή νυχτερίδες που παρεπιδημούν στην περιοχή εγκατάστασης ή σε διερχόμενα μεταναστευτικά είδη. Έχει αποδειχθεί ότι περιοχές στις οποίες επικρατούν ισχυρά ρεύματα αέρος χρησιμεύουν ως περάσματα για τα πουλιά και ιδίως για τα αποδημητικά είδη, ενώ η εγκατάσταση ανεμογεννητριών σε τέτοιες περιοχές επιφυλάσσει κινδύνους τραυματισμού ή θανάτωσης των διερχόμενων πτηνών (Hüppop et al., 2). Χρήσιμο είναι, ωστόσο, να αναφερθεί ότι σύμφωνα με άλλες μελέτες, ο κίνδυνος για τα διερχόμενα πτηνά εμφανίζεται χαμηλός, καθώς αυτά έχουν την ικανότητα να αποφεύγουν τους γενόμενους κινδύνους (Barrios & Rodriguez, 24). Βέβαια, παρατηρείται ότι ο αριθμός των θανάτων πτηνών εξαιτίας πρόσκρουσης σε ανεμογεννήτριες κυμαίνεται σε εξαιρετικά χαμηλά επίπεδα σε σχέση με τους θανάτους που προκαλούνται από άλλες ανθρώπινες δραστηριότητες, όπως το κυνήγι ή η σύγκρουση με αυτοκίνητα ή σε καλώδια μεταφοράς ηλεκτρικού ρεύματος (Drewitt & Langston, 2 Kondili & Kaldellis, 212). Εκτός από τις ενδεχόμενες δυσμενείς συνέπειες στα πτηνά της περιοχής, μια άλλη παράμετρος αφορά στις επιπτώσεις στην υπόλοιπη πανίδα, που οφείλονται στα απαιτούμενα έργα εγκατάστασης ενός αιολικού πάρκου. Συγκεκριμένα, τα έργα αυτά συνεπάγονται την αποψίλωση της περιοχής και την εκσκαφή τμήματος του εδάφους, οδηγώντας ενδεχομένως στη διάβρωσή του. Ο Katsaprakakis (212) θεωρεί ότι οι συνέπειες αυτές έχουν τη δυναμική να προκαλέσουν την καταστροφή των φυσικών ενδιαιτημάτων των ειδών της πανίδας μιας περιοχής, ενώ οι ανωτέρω μεταβολές στα δασικά οικοσυστήματα μπορούν να επηρεάσουν σημαντικά τη χλωρίδα και την πανίδα της περιοχής, ακόμα και αν οι θάνατοι ζώων δεν μπορούν να αποδοθούν άμεσα στην εγκατάσταση και λειτουργία του αιολικού πάρκου. 1..5 Επιπτώσεις στο τοπίο και στο μικροκλίμα της περιοχής Τα αιολικά πάρκα μπορούν να επηρεάσουν το μικροκλίμα μιας περιοχής εγκατάστασης. Η επίδρασή τους μπορεί να είναι ιδιαίτερα ευνοϊκή για τις καλλιέργειες μιας περιοχής, λόγω 1

της κινητικότητας του αέρα που προκαλείται από την τύρβη των κινούμενων πτερυγίων της ανεμογεννήτριας, η οποία μειώνει τοπικά τις ακραίες θερμοκρασιακές διακυμάνσεις, καθώς αναλόγως με τη χρονική στιγμή κατά τη διάρκεια της ημέρας μειώνει τη θερμοκρασία από,4 έως 1,5 βαθμούς Κελσίου, ενώ κρατά σταθερά τα επίπεδα υγρασίας και μπορεί να παρατείνει την περίοδο καρποφορίας (Kondili & Kaldellis, 212). Υπολογίζεται μάλιστα ότι η λειτουργία αιολικού πάρκου μπορεί να αυξήσει τη σοδειά μιας περιοχής κατά 1% σε ετήσια βάση (Kaffine, 218). Σχετικά με τη χρήση της γης λόγω της εγκατάστασης αιολικού πάρκου σε μια περιοχή, προβάλλεται συχνά ως επιχείρημα ότι τα αιολικά πάρκα καταλαμβάνουν περισσότερο χώρο από τις συμβατικές μονάδες παραγωγής ενέργειας, προκειμένου να παράξουν τις ίδιες ποσότητες ενέργειας. Ωστόσο, κατά τον Katsaprakakis (212), η θέση αυτή δεν είναι απροσμάχητη, κυρίως λόγω του ότι και οι συμβατικές μονάδες παραγωγής ενέργειας απαιτούν με τη σειρά τους σημαντικές εκτάσεις γης που διαμορφώνονται κατάλληλα τόσο πριν όσο και κατά τη διάρκεια και μετά την παραγωγή ενέργειας, ενώ και η γύρω περιοχή υφίσταται τις ενδεχόμενες δυσμενείς επιπτώσεις από τη λειτουργία των μονάδων αυτών, που μπορεί σε ορισμένες περιπτώσεις να φτάνουν μέχρι το σημείο του να καθίστανται πρακτικά ακατάλληλες για την εγκατάσταση ανθρώπων και ζώων. Τέλος, ενώ οι περισσότερες από τις συμβατικές μορφές παραγωγής ενέργειας ενδέχεται να επιβαρύνουν κατά το μάλλον ή ήττον το περιβάλλον με τοξικές ουσίες, τα αιολικά πάρκα χρησιμοποιούν τις ουσίες αυτές μόνο σε μικρές ποσότητες ως λιπαντικό ή ως μονωτικό υλικό χωρίς να αποτελούν δηλαδή ουσιώδη κίνδυνο για το έδαφος, το υπέδαφος και το περιβάλλον εν γένει (Kondili & Kaldellis, 212). 1.. Ηλεκτρομαγνητικές παρεμβολές Η λειτουργία των αιολικών πάρκων ενδέχεται να προκαλέσει ηλεκτρομαγνητικές παρεμβολές στην παρακείμενη περιοχή. Ειδικότερα, τα προβλήματα αυτά προκαλούνται λόγω (α) της θέσης των ανεμογεννητριών σε σχέση με τους ραδιοτηλεοπτικούς σταθμούς και το εκπεμπόμενο σήμα και (β) των πιθανών ηλεκτρομαγνητικών εκπομπών που παράγονται από τις ίδιες τις ανεμογεννήτριες (Binopoulos & Haviaropoulos, 2). Άλλοι παράγοντες που συμβάλλουν στην εμφάνιση ηλεκτρομαγνητικών παρεμβολών συνίστανται στα χαρακτηριστικά των πτερυγίων και στα χαρακτηριστικά του δέκτη, στη συχνότητα του εκπεμπόμενου σήματος και στη διάδοση του σήματος στην ατμόσφαιρα, ενώ ηλεκτρομαγνητική παρεμβολή ενδέχεται να οφείλεται σε τρία στοιχεία της ανεμογεννήτριας: τον πύργο, τα περιστρεφόμενα πτερύγια και τη γεννήτρια (Kondili & Kaldellis, 212). Παρατηρείται, επίσης, ότι τυχόν εμπόδια μεταξύ πομπού και δέκτη μπορεί να επηρεάσουν την 17

εκπομπή των ραδιοφωνικών και τηλεοπτικών σημάτων. Ως προς τα αιολικά πάρκα το κυριότερο πρόβλημα εντοπίζεται στην κίνηση των πτερυγίων των ανεμογεννητριών που ενδέχεται να προκαλέσει αυξομείωση του σήματος εξαιτίας των γενόμενων αντανακλάσεων (Katsaprakakis, 212). Το πρόβλημα αυτό οξύνονταν λόγω του υλικού κατασκευής των πτερυγίων της πρώτης γενιάς ανεμογεννητριών, που ήταν μεταλλικά, το οποίο όμως τείνει να βελτιωθεί, καθώς το υλικό που πλέον έχει επικρατήσει είναι συνθετικό, με ελάχιστη επίδραση στην εκπομπή ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας (Wilson, 2). Σύμφωνα μάλιστα με τον Katsaprakakis (212) τα μόνα συστατικά μέρη ενός στοιχείου του αιολικού πάρκου που είναι σε θέση να παράξουν ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία είναι η ηλεκτρογεννήτρια και ο μετασχηματιστής, ενώ το ηλεκτρομαγνητικό πεδίο που δημιουργείται είναι εξαιρετικά ασθενές. 1.4 Τα αιολικά πάρκα στην Περιφερειακή Ενότητα Λασιθίου Κρήτης Η Περιφερειακή Ενότητα Λασιθίου βρίσκεται στο ανατολικότερο άκρο της Κρήτης. Ο πληθυσμός της, σύμφωνα με την απογραφή του 211, ανέρχεται σε 75.995 κατοίκους και η έκτασή της σε 1.82 τ.χλμ. Το ανεμώδες της περιοχής (Εικ. ) της προσδίδει ένα ιδιαίτερα υψηλό δυναμικό στην παραγωγή αιολικής ενέργειας, καθώς στην περιοχή Λασιθίου ως τα τέλη του 27 είχαν εγκατασταθεί αιολικά πάρκα (Εικ. 4), συνολικής ονομαστικής ισχύος 95 MW, ποσοστό που αντιστοιχεί στο 8% της συνολικής εγκατεστημένης αιολικής ενέργειας στην Κρήτη κατά την ίδια χρονική περίοδο (Katsaprakakis, 212). Στην πλειονότητά τους τα αιολικά πάρκα είναι εγκατεστημένα στο ανατολικότερο άκρο του Λασιθίου, με την πυκνότητά των ανεμογεννητριών στις Δημοτικές Ενότητες Σητείας και Ιτάνου να υπολογίζεται σε,151 και,1452 ανά 1. τ.μ., αντίστοιχα. 18

Εικόνα. Χάρτης που απεικονίζει την ετήσια ταχύτητα του ανέμου (m/s) στα 1 μ. ύψος από την επιφάνεια του εδάφους στην Περιφερειακή Ενότητα Λασιθίου Κρήτης (πηγή: Katsaprakakis, 212) Εικόνα 4. Χάρτης των εγκατεστημένων αιολικών πάρκων στην Περιφερειακή Ενότητα Λασιθίου Κρήτης (πηγή: Katsaprakakis, 212). 19

1.5 Βιβλιογραφική επισκόπηση Η επισκόπηση της εγχώριας και κυρίως της διεθνούς βιβλιογραφίας καταδεικνύει, κατά την τελευταία 2ετία ως επί το πλείστο, ένα αρκετά έντονο ενδιαφέρον ως προς την αποτύπωση των γνώσεων, αντιλήψεων και στάσεων διαφόρων ομάδων απέναντι σε θέματα ενέργειας, με εστίαση στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Κάποιες από αυτές τις έρευνες αφορούν μαθητές (π.χ. Aguirre-Bielschowsky et al., 218 Akitsu et al., 217 Astolfi & Drouin, 1987 Chen et al., 215 Dewaters & Powers, 211 Driver et al., 1994 Fah et al., 212 Gagliardi et al., 1991 Karpudewan et al., 21 Kaya & Elster, 218 Klakayan & Singseewo, 21 Martins et al., 219 Merritt et al., 219 Mola et al., 218 Piliouras et al., 219 Revák et al., 219 Ζωγόπουλος, 21), ενώ κάποιες εστιάζουν και στις αντίστοιχες γνώσεις και αντιλήψεις των εκπαιδευτικών σε σχετικά ζητήματα (π.χ. Daskolia et al., 2 Dove, 199; Gold et al., 21 Haine et al., 218 Ikhsan et al., 219 Khalid, 2 Summers et al., 2 Yusup et al., 217a Yusup et al., 217b Λιαράκου & Φλογαΐτη, 2). 2

Κεφάλαιο 2 ο. Μεθοδολογία 2.1 Σκοπός και κριτήρια επιλογής της έρευνας Βασικός σκοπός της παρούσας έρευνας είναι η αποτύπωση των γνώσεων και στάσεων μαθητών και καθηγητών της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης σε ζητήματα Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας και ειδικότερα Αιολικής Ενέργειας, αξιοποιώντας ως μελέτη περίπτωσης μαθητές και εκπαιδευτικούς της περιοχής Λασιθίου Κρήτης. Η έρευνα φιλοδοξεί να δώσει το έναυσμα για πρακτική εφαρμογή της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης στην περιοχή Λασιθίου Κρήτης, καθώς μαθητές και εκπαιδευτικοί, μέσα από την ενημέρωση και τη συμμετοχή τους, δύνανται να διαμορφώσουν μια γενικότερη στάση ζωής πιο φιλική προς το περιβάλλον. Επιδιώκεται, επίσης, η πληροφόρηση για θέματα περιβάλλοντος και η ενίσχυση των σημερινών μαθητών αυριανών πολιτών της τοπικής κοινωνίας, ώστε να αντιμετωπίσουν με τρόπο υπεύθυνο τα περιβαλλοντικά προβλήματα. 2.2. Ερευνητικά ερωτήματα Τα ερευνητικά ερωτήματα της έρευνας είναι τα εξής: 1) Ποιες είναι οι γνώσεις των μαθητών Λυκείου και των εκπαιδευτικών Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης του Λασιθίου Κρήτης απέναντι σε γενικά ζητήματα του περιβάλλοντος; 2) Ποιες είναι οι γνώσεις των μαθητών Λυκείου και των εκπαιδευτικών Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης του Λασιθίου Κρήτης ειδικότερα απέναντι σε ζητήματα Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ); ) Ποιες είναι οι γνώσεις των μαθητών Λυκείου και των εκπαιδευτικών Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης του Λασιθίου Κρήτης απέναντι σε εξειδικευμένα ζητήματα Αιολικής Ενέργειας; 4) Ποιες είναι οι στάσεις και οι αντιλήψεις των μαθητών Λυκείου και των εκπαιδευτικών ΔΕ Λασιθίου Κρήτης απέναντι σε ειδικότερα ζητήματα Αιολικής Ενέργειας; 5) Εντοπίζονται διαφορές στις αντιλήψεις, τις γνώσεις και τις στάσεις των μαθητών σε ζητήματα γενικότερα περιβάλλοντος και ειδικότερα ΑΠΕ ανάλογα με το φύλο, την τάξη, το 21

μορφωτικό επίπεδο του πατέρα και της μητέρας, καθώς και τη συμμετοχή τους σε δράσεις περιβαλλοντικής εκπαίδευσης; ) Εντοπίζονται διαφορές στις αντιλήψεις, τις γνώσεις και τις στάσεις των εκπαιδευτικών σε ζητήματα γενικότερα περιβάλλοντος και ειδικότερα ΑΠΕ ανάλογα με το φύλο, την ηλικία, την ειδικότητα, την κατοχή μεταπτυχιακού τίτλου σπουδών, τη διδασκαλία μαθήματος σχετικού με περιβαλλοντικά ζητήματα και την ανάληψη περιβαλλοντικού προγράμματος; 2. Το δείγμα της έρευνας Στην έρευνα ως υπό εξέταση πληθυσμός θεωρείται το σύνολο των μαθητών και εκπαιδευτικών Λυκείων της περιοχής Λασιθίου Κρήτης, ενώ ως δειγματοληπτική μονάδα (π.χ. Καραγεώργος, 22 Κυριαζή, 21), ορίζεται δείγμα από μαθητές και εκπαιδευτικούς ανεξαρτήτως ειδικοτήτων. Αναλυτικότερα, το δείγμα της έρευνας επικεντρώνεται σε μαθητές Α', Β' και Γ' Λυκείου, καθώς και σε εκπαιδευτικούς που διδάσκουν στις σχολικές μονάδες της ευρύτερης περιοχής. Κριτήριο για την επιλογή μαθητών Λυκείου αποτέλεσε ο κατά τεκμήριο μεγαλύτερος βαθμός ωριμότητάς τους σε σχέση με τους μαθητές Γυμνασίου και το ευρύτερο επίπεδο γνώσεων και κριτικής αντίληψης που αναμένεται να διαθέτουν, προκειμένου να απαντηθούν τα υπό διερεύνηση ερωτήματα. 2.4 Το εργαλείο της έρευνας και ανάλυση δεδομένων Για το σκοπό της παρούσας έρευνας αξιοποιήθηκε το ερωτηματολόγιο ως το πλέον ενδεδειγμένο, καθώς επιχειρήθηκε η συλλογή πληροφοριών που καταγράφουν τις απόψεις ενός αρκετά μεγάλου αριθμού μαθητών και εκπαιδευτικών Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης της Περιφερειακής Ενότητας Λασιθίου Κρήτης. Επισημαίνεται ακόμη ότι η επιλογή του ερωτηματολογίου ως μέσου συλλογής των απαιτούμενων πληροφοριακών δεδομένων είναι η ενδεδειγμένη μέθοδος, λόγω της ανωνυμίας που προσφέρει στην ελεύθερη συμμετοχή και ανεμπόδιστη έκφραση των ερωτώμενων μαθητών και εκπαιδευτικών (Javeau, 199), ενώ σημειώνεται ότι παρά τα όποια μειονεκτήματα (Παπαναστασίου και Παπαναστασίου, 25), η μέθοδος αυτή χρησιμοποιείται επιτυχώς στην εκπαιδευτική έρευνα (Καραγεώργος, 22). Καθώς ο στόχος της παρούσας έρευνας έγκειται στην απάντηση των τεθειμένων ερευνητικών ερωτημάτων, ως πλέον κατάλληλη μεθοδολογική προσέγγιση κρίνεται η ποσοτική 22

ανάλυση. Συγκεκριμένα, η ποσοτική προσέγγιση βασίζεται στη μετουσίωση θεωρητικών εννοιών σε εμπειρικά μετρήσιμα ποσοτικοποιημένα στοιχεία, έτσι ώστε να αναδεικνύονται εμπειρικές γενικεύσεις (Lazarsfeld & Rosenberg, 1955). Το εργαλείο χωρίζεται σε δύο βασικούς άξονες οι οποίοι εμπεριέχουν ερωτήσεις που προέρχονται από τα αντίστοιχα ερευνητικά ερωτήματα. Συγκεκριμένα ο πρώτος άξονας περιέχει τα ατομικά / δημογραφικά χαρακτηριστικά των ερωτώμενων με οκτώ (8) ερωτήσεις για τους μαθητές (τάξη, φύλο, ηλικία, μορφωτικό επίπεδο πατέρα και μητέρας, αν έχουν συμμετάσχει σε κάποιο πρόγραμμα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και αν είναι μέλος κάποιας περιβαλλοντικής οργάνωσης) και δώδεκα (12) ερωτήσεις για τους εκπαιδευτικούς, αντίστοιχα (π.χ. φύλο, ηλικία, ειδικότητα, κατοχή δεύτερου πτυχίου, κατοχή μεταπτυχιακού / διδακτορικού τίτλου σπουδών, εκπόνηση προγραμμάτων περιβαλλοντικής εκπαίδευσης). Και στις δύο ομάδες, οι συμμετέχοντες ρωτήθηκαν για το βαθμό που ενημερώνονται για διάφορα περιβαλλοντικά ζητήματα από μια σειρά πηγών (π.χ. διαδίκτυο, βιβλία, εφημερίδες, συναδέλφους κ.λπ.). Ο δεύτερος άξονας ερωτημάτων αφορά στην αποτύπωση των γνώσεων και στάσεων τους σε ζητήματα που άπτονται γενικότερα του φυσικού περιβάλλοντος και ειδικότερα των ΑΠΕ και της Αιολικής Ενέργειας και αποτελείται από 2 ομάδες ερωτήσεων, κυρίως διαβαθμισμένης απάντησης τύπου Likert, κοινές και στις δύο ομάδες συμμετεχόντων (Παράρτημα Ι). Η συλλογή των δεδομένων πραγματοποιήθηκε κατά το σχολικό έτος 219 22. Η ανάλυση των δεδομένων πραγματοποιήθηκε με τη χρήση εφαρμογών της περιγραφικής και επαγωγικής στατιστικής (π.χ. πίνακες απόλυτων και σχετικών συχνοτήτων, μέσες τιμές και τυπικές αποκλίσεις, καθώς και τα μη παραμετρικά κριτήρια Mann-Whitney U-test και Kruskal- Wallis H-test, λόγω της μη ύπαρξης κανονικών κατανομών), αξιοποιώντας τις δυνατότητες του Στατιστικού Προγράμματος για τις Κοινωνικές Επιστήμες (SPSS). 2

Κεφάλαιο ο. Αποτελέσματα.1 Δημογραφικά στοιχεία των μαθητών Το δείγμα της παρούσας έρευνας αποτελείται αποκλειστικά από 18 μαθητές Λυκείου με παρόμοια περίπου ποσοστά και για τις τρεις τάξεις (,1% για την Α Λυκείου, 2,8% για την Β Λυκείου και 1,1% για την Γ Λυκείου). Ως προς το φύλο, υπερείχαν οι μαθήτριες με ποσοστό 5,%, ενώ ως προς το μορφωτικό επίπεδο των γονέων τους τα υψηλότερα ποσοστά συγκεντρώνει το Λύκειο για τους πατέρες (45,4%) και το Πανεπιστήμιο για τις μητέρες (4,4%) (Πίνακας 1). Πίνακας 1. Μορφωτικό επίπεδο γονέων Μορφωτικό επίπεδο πατέρα Μορφωτικό επίπεδο μητέρας Απόλυτη συχνότητα (Ν) Σχετική συχνότητα (%) Απόλυτη συχνότητα (Ν) Σχετική συχνότητα (%) Δημοτικό 7,8 7,8 Γυμνάσιο 21 11,5 12, Λύκειο 8 45,4 5 5,5 Πανεπιστήμιο 58 1,7 74 4,4 Μεταπτυχιακές σπουδές 14 7,7 25 1,7 Σύνολο 18 1, 18 1, Το,1% των μαθητών έχει συμμετάσχει σε κάποιο πρόγραμμα / δραστηριότητα που σχετίζεται με την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση στο σχολείο, ενώ η συντριπτική πλειοψηφία τους (94,%) δήλωσε ότι δεν είναι μέλη κάποιας Μη Κυβερνητικής Περιβαλλοντικής Οργάνωσης. Ως προς τις πηγές πληροφόρησής τους σχετικά με το περιβάλλον, προκύπτει ότι η κυριότερη πηγή είναι το διαδίκτυο με μέση τιμή 2,8 (±1,448), ενώ ακολουθεί εξίσου η τηλεόραση και η οικογένεια (2,29±1.4), με τους καθηγητές, τους φίλους τους και τα βιβλία να αποτελούν τις τελευταίες επιλογές τους (1,7±1,5, 1,4±1,457 και 1,15±1,22, αντίστοιχα)..2 Γνώσεις και στάσεις των μαθητών Οι μαθητές Λυκείου του Λασιθίου Κρήτης θεωρούν κατά μέσο όρο ως σημαντικότερα περιβαλλοντικά προβλήματα την καταστροφή των δασών (4,55±,817), τη θαλάσσια ρύπανση 24

(4,4±,84) αλλά και γενικότερα τη ρύπανση των υδάτων (4,44±,8), ενώ ζητήματα όπως η ερημοποίηση και η ηχορύπανση δε φαίνεται να τα θεωρούν εξίσου σημαντικά (,18±1,9 και 2,1±1,18, αντίστοιχα) (Πίνακας 2). Αναφορικά με τη σημαντικότερη περιβαλλοντική απειλή για την περιοχή τους, τοποθετούν πρώτη τη ρύπανση των θαλασσών σε ποσοστό 4,4%, ενώ εξίσου ψηλά με 21,% βρίσκεται και το ποσοστό των απαντήσεων που θεωρούν ως μεγάλο πρόβλημα τη διαχείριση των απορριμμάτων. Με μέση τιμή,7 (±1,8) θεωρούν ορθώς το διοξείδιο του άνθρακα ως υπεύθυνο για τη δημιουργία του φαινομένου του θερμοκηπίου, ενώ λανθασμένα τους χλωροφθοράνθρακες με μέση τιμή 2,99 (±1,41) (Πίνακας ). Πίνακας 2. Μέση τιμή και τυπική απόκλιση (± τ.α.) του βαθμού σημαντικότητας διαφόρων περιβαλλοντικών προβλημάτων Μέση τιμή (± τ.α.) Φαινόμενο θερμοκηπίου 4,12,99 Όξινη βροχή,45 1,82 Ατμοσφαιρική ρύπανση 4,28,892 Ηχορύπανση 2,1 1,18 Ερημοποίηση,18 1,9 Μείωση χλωρίδας και πανίδας 4,14 1,95 Θαλάσσια ρύπανση 4,4,84 Τρύπα του όζοντος 4, 1,24 Ρύπανση υδάτων 4,44,8 Καταστροφή των δασών 4,55.817 Πίνακας. Μέση τιμή και τυπική απόκλιση (± τ.α.) του βαθμού ευθύνης διαφόρων αερίων για το φαινόμενο του θερμοκηπίου Μέση τιμή (± τ.α.) Διοξείδιο του άνθρακα,7 1,8 Μεθάνιο, 1,28 Διοξείδιο του αζώτου,9 1,28 Χλωροφθοράνθρακες 2,99 1,41 Ειδικότερα για τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, είναι αρκετά ενδιαφέρον ότι υπάρχει ένα ποσοστό της τάξης του 1,9% που δεν έχουν ακούσει σχετικά, ενώ υψηλότερο του αναμενόμενου (σύμφωνα και με το αμέσως προηγούμενο εύρημα) εμφανίζεται να είναι το ποσοστό των μαθητών Λυκείου που δεν γνωρίζουν τι σημαίνει ο όρος «Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας» (9,9%). Σε μια προσπάθεια αποτύπωσης της άποψης των μαθητών αναφορικά με το τι μπορεί να σημαίνει ο όρος «Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας», οι απαντήσεις που πήραμε αφορούσαν σε μεγάλο ποσοστό ότι ο ήλιος και ο αέρας είναι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, επειδή δεν τελειώνουν ποτέ, αναφέρθηκαν στους ανεμόμυλους και στους ηλιακούς 25

θερμοσίφωνες, αρκετοί, δε, πιστεύουν ότι το φυσικό αέριο συγκαταλέγεται στις ΑΠΕ, ενώ λίγοι ανέφεραν το θαλασσινό νερό και τα ιαματικά λουτρά. Μέσα από τον Πίνακα 4 διακρίνουμε τις θέσεις των μαθητών ως προς τον πλέον ενδεδειγμένο τρόπο κάλυψης των ενεργειακών αναγκών ειδικότερα της περιοχής τους. Με την επέκταση του υπάρχοντος αιολικού πάρκου συμφωνεί και πάρα το 57,2% των μαθητών (μέση τιμή,55±1,78), ακολουθεί η κατασκευή νέου αιολικού πάρκου (,7±1,15), ενώ στην τελευταία θέση έρχεται η επέκταση του υπάρχοντος σταθμού ηλεκτροπαραγωγής (2,81±1,95) (Πίνακας 4). Πίνακας 4. Μέση τιμή (± τυπική απόκλιση), απόλυτες και σχετικές συχνότητες του βαθμού αξιοποίησης συγκεκριμένων λύσεων ως προς την κάλυψη των ενεργειακών αναγκών της περιοχής Λασιθίου Μέση τιμή Πολύ Καθόλου Λίγο Αρκετά Πολύ (± τ.α) λίγο Κατασκευή αιολικού πάρκου Επέκταση υπάρχοντος σταθμού ηλεκτροπαραγωγής Επέκταση υπάρχοντος αιολικού πάρκου,7 (±1,15) 2,81 (±1,95),55 (±1,78) 7 (,8%) 15 (8,2%) 8 (4,4%) 4 (2,2%) 19 (1,4%) 7 (,8%) (19,7%) 1 (1,9%) 24 (1,1%) 49 (2,8%) 59 (2,2%) 9 (21,%) 41 (22,4%) 9 (21,%) 48 (2,2%) 4 (25,1%) 2 (1,9%) 57 (1,1%) Στον Πίνακα 5 παρουσιάζονται οι αντιλήψεις των μαθητών σχετικά με τα πλεονεκτήματα της αιολικής ενέργειας. Η άποψη ότι η αιολική ενέργεια συμβάλλει στην αποκέντρωση του ενεργειακού συστήματος δεν εμφανίζει την ίδια δυναμική στις θετικές απόψεις όσο οι δύο πρώτες, καθώς σχεδόν το 1/ των μαθητών εμφανίζονται να συμφωνούν αρκετά (5,5%). Ποσοστό 17% του δείγματος εμφανίζεται να μην συμφωνεί με το ότι η αιολική ενέργεια δεν εμποδίζει τις γεωργικές δραστηριότητες, ενώ το 29% συμφωνεί με τη θέση ότι δημιουργεί θέσεις εργασίας. Επίσης, προκύπτει ότι το μαθητικό δυναμικό είτε ότι δεν είναι καλά ενημερωμένο είτε αγνοεί τις πτυχές και τα αντίστοιχα πλεονεκτήματα της αιολικής ενέργειας που δεν εξαντλούνται μόνο στα στενά νοούμενα περιβαλλοντικά οφέλη (Πίνακας 5). Από την παράθεση των ευρημάτων στον Πίνακα παρατηρείται ότι σημαντικό ποσοστό (21,%) του δείγματος των μαθητών θεωρεί πως η παραγωγή αιολικής ενέργειας στην Ελλάδα δεν είναι ανεπτυγμένη, έναντι ποσοστού 15,% όσων θεωρούν σε μεγάλο ή μεγάλο βαθμό ότι υπάρχει υψηλή ανάπτυξη. Πολύ μικρό (4,4%) είναι το ποσοστό όσων συμφωνούν με το γεγονός ότι δεν υπάρχει μεγάλη ανάπτυξη της παραγωγής αιολικής ενέργειας στην Ελλάδα, ενώ αντίστοιχα μόλις το 4,9% συμφωνεί απόλυτα με το ότι η ανάπτυξη της αιολικής ενέργειας αφορά μόνο στα νησιά. 2

Πίνακας 5. Μέση τιμή (± τυπική απόκλιση), απόλυτες και σχετικές συχνότητες του βαθμού εκτίμησης των μαθητών ως προς τα πλεονεκτήματα της αιολικής ενέργειας Μέση τιμή (± τ.α) Καθόλου Πολύ λίγο Λίγο Αρκετά Πολύ Ανεξάντλητη πηγή ενέργειας,84 7 19 42 44 (±1,15) (%) (,8%) (1,4%) (2,%) (24,%) Προστατεύει τον πλανήτη,8 2 5 2 58 (±1,171) (1,1%) (2,7%) (1,9%) (18,%) (1,7%) Αποκέντρωση ενεργειακού συστήματος Δεν εμποδίζει γεωργικές δραστηριότητες Δημιουργούνται θέσεις εργασίας 2,99 (±1,1) 2,91 (±1,92),2 (±1,11) 4 (2,2%) 12 (,%) (,%) 14 (7,7%) 19 (1,4%) 1 4 (21,9%) (18,%) 2 (17,5%) 5 (5,5%) 51 (27,9%) 4 (25,1%) 42 (2,%) 45 (24,%) 5 (29,%) 71 (8,8%) 5 (5,5%) 18 (9,8%) 2 (12,%) (18,%) Πίνακας. Απόλυτες και σχετικές συχνότητες του βαθμού συμφωνίας των μαθητών ως προς την ανάπτυξη της αιολικής ενέργειας στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια καθόλου Πολύ Λίγο Αρκετά Πολύ λίγο Δεν υπάρχει ανάπτυξη της παραγωγής αιολικής ενέργειας στην Ελλάδα 2 (1,9%) 28 (15,%) 4 (25,1%) 5 (27,%) 4 (18,%) 5 (2,7%) Υπάρχει μεγάλη ανάπτυξη της παραγωγής αιολικής ενέργειας στην Ελλάδα Υπάρχει ανάπτυξη της αιολικής ενέργειας μόνο στα νησιά 15 (8,2%) 2 (12,%) 1 (1,9%) 28 (15,%) (,1%) 5 (,%) 4 (2,5%) 4 (21,9%) 2 (1,9%) 27 (14,8%) 8 (4,4%) 9 (4,9%) Τα ευρήματα που εμφανίζονται στον Πίνακα 7 φανερώνουν με ιδιαίτερα ξεκάθαρο και επαναλαμβανόμενο τρόπο ότι οι μαθητές των Λυκείων του Λασιθίου αγνοούν σε μεγάλο βαθμό ότι το αιολικό δυναμικό της περιοχής τους είναι από τα πλέον αξιόλογα σε ελληνικό και σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Πίνακας 7. Απόλυτες και σχετικές συχνότητες του βαθμού συμφωνίας των μαθητών ως προς τη σημαντικότητα του αιολικού δυναμικού της Κρήτης / Λασιθίου Πολύ Καθόλου Λίγο Αρκετά Πολύ λίγο Ένα από τα καλύτερα της Ευρώπης Ένα από τα καλύτερα της Ελλάδας Μέτριο ως ισχνό Μηδαμινό σε σχέση με τα υπόλοιπα στην Ελλάδα 4 (21,9%) 2 (1,9%) 19 (1,4%) 7 (2,2%) 42 (2,%) (18,%) 4 (21,9%) 4 (2,5%) 55 (,1%) 55 (,1%) 51 (27,9%) 4 (2,5%) (19,7%) 4 (25,1%) 42 (2,%) 8 (2,8%) (1,%) 21 (11,5%) 2 (1,9%) 15 (8,2%) 7 (,8%) 8 (4,4%) 11 (,%) 7 (,8%) 27