ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ Θέμα 3 ης Γραπτής Εργασίας Θεωρείτε ότι η Βιομηχανική Επανάσταση ήταν αποτέλεσμα εξελικτικής διαδικασίας ή βασίστηκε σε εφαρμογή οικονομικών σχεδιασμών; Τεκμηριώστε βασιζόμενοι και στην εμπειρία μίας ή δύο δυτικοευρωπαϊκών χωρών. Μάρτιος 2011 1
ΕΙΣΑΓΩΓΗ H Βιομηχανική επανάσταση είναι ένα γεγονός ιδιαίτερα σημαντικό για την εξέλιξη της Ευρώπης. Έχει απασχολήσει πολλούς μελετητές. Πρόκειται για ένα οικουμενικό φαινόμενο, το οποίο έγινε σε διαφορετικές οικονομίες και κάτω από ποικίλες κοινωνικές συνθήκες και κοινωνικά συστήματα. Δηλώνει την ταχεία ανάπτυξη των μηχανών που ξεκίνησε στην Αγγλία κατά τον 18 ο και τον πρώιμο 19 ο αιώνα και συνεχίστηκε στις υπόλοιπες χώρες της Ευρώπης. Εμπερικλείει τη μετατροπή μιας οικονομίας που βασίζεται στην γεωργία σε μια βιομηχανική οικονομία. Ένα θέμα που έχει απασχολήσει την ιστορική κοινότητα είναι αν πρόκειται για αποτέλεσμα εξελικτικής διαδικασίας ή βασίστηκε σε εφαρμογή οικονομικών σχεδιασμών. Αυτό θα προσπαθήσουμε να αποδείξουμε μέσα από την εργασία μας αφού μελετήσουμε το παράδειγμα της Μεγάλης Βρετανίας. Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΩΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑΣ Η βιομηχανική επανάσταση ξεκίνησε στην Αγγλία το 1780 και είναι αποτέλεσμα μιας σειράς παραγόντων που αποδεικνύουν μια εξελικτική διαδικασία. Οι παράγοντες που οδήγησαν σ αυτή την εξέλιξη ήταν οικονομικοί, κοινωνικοί, τεχνικοί, πολιτικοί και άλλοι που συνέβαλλαν στην πρόοδο. 1 Ο πληθυσμός είχε αρχίσει να αυξάνεται πολύ πριν τον αιώνα της Βιομηχανικής επανάστασης, ενώ μεγάλες πόλεις είχαν αναπτυχθεί από τα τέλη του 18 ου αιώνα με αποτέλεσμα να σημειωθεί έντονη αστικοποίηση. 2 Οι πόλεις αυτές λειτουργούσαν ως κέντρα παραγωγής, διοίκησης, πνευματικής και καλλιτεχνικής δημιουργίας. 3 Μια πρώτη επισήμανση είναι ότι η Ευρώπη στις παραμονές της Βιομηχανικής επανάστασης ήταν μια κοινωνία που είχε υπερβεί κατά πολύ το επίπεδο στοιχειώδους επιβίωσης. Αν συγκρίνουμε 1 Μ. Teich, Η βιομηχανική επανάσταση και η κοινωνία στην Ευρώπη κατά τον 19 ο αιώνα, στο επιμ. Μ. Δρίτσα, Θέματα οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας της Ευρώπης, Πάτρα, ΕΑΠ, 2008, σ. 76. 2 D. North, Δομή και μεταβολές στην οικονομική ιστορία, Αθήνα, Εκδόσεις Κριτική, 2000, σ. 252. 3 D. Landes, Προμηθέας χωρίς δεσμά, ΠΙΟΠ, Αθήνα, 2003, σ. 25. 2
τις εκτιμήσεις του κατά κεφαλήν εισοδήματος της Αγγλίας το 18 ο αιώνα με το αντίστοιχο των προβιομηχανικών οικονομιών του 20 ου αιώνα θα λέγαμε ότι το βιοτικό επίπεδο των Άγγλων είχε αυξηθεί κατά πολύ. 4 Τα μεγάλα εργοστάσια είχαν πάρει τη θέση στην αγγλική ύπαιθρο και οι ατμομηχανές χρησιμοποιούνταν στα ανθρακωρυχεία πολύ πριν την ατμομηχανή του Watt, η οποία αποτελούσε μια εξελιγμένη έκδοση των μηχανών Newcomen. 5 Οι τεχνολογίες ήταν ένας σημαντικός παράγοντας εξέλιξης, οι οποίες εφαρμόστηκαν σταδιακά ή χρειάστηκε να περάσει μεγάλο χρονικό διάστημα μέχρι οι οικονομικές στρατηγικές να επιτρέψουν την πλήρη ένταξή τους στην παραγωγική διαδικασία. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της υφαντουργίας, όπου στις αρχές του 17 ου αι σε κάθε υφαντή αναλογούσαν 7 ή 8 κλώστριες. Έτσι γεννήθηκε η ανάγκη για τεχνολογική εξέλιξη με σκοπό τη μείωση των εργατικών χεριών και την αύξηση της παραγωγής. Στα μέσα του 18 ου αι. σημειώθηκαν τρεις εφευρέσεις για την επιτάχυνση στη διαδικασία του γνεσίματος με αποτέλεσμα τον δεκαπλασιασμό της παραγωγικότητας. 6 Σημαντική ήταν και η αύξηση της παραγωγικότητας ως αποτέλεσμα του μειωμένου κόστους συναλλαγών, η οποία είχε αρχίσει από το 1600 και οδήγησε σε σημαντική μεγέθυνση της παραγωγικότητας 150 χρόνια τουλάχιστον πριν την Βιομηχανική Επανάσταση. 7 Η ραγδαία εξέλιξη της αγγλικής βιομηχανίας οφειλόταν στη διευρυνόμενη χρήση του εξορυγμένου άνθρακα. Η ραγδαία αύξηση των ανθρακωρυχείων εξέλιξε τον κλάδο από παράρτημα της αγροτικής οικονομίας σε αυτοτελή στηριγμένο στη συνεχή λειτουργία εκατοντάδων ορυχείων με μόνιμα απασχολούμενο εργατικό δυναμικό. Η χρήση άνθρακα επηρέασε τη βιομηχανία, η οποία αναζήτησε από νωρίς τρόπους αξιοποίησής του. Άλλωστε η χρήση του άνθρακα επιτάχυνε την εμφάνιση των πρωτοεργοστασίων. 8 Ουσιαστική ώθηση έδωσε η διεύρυνση της εγχώριας αγοράς, η οποία επέτρεψε σε χιλιάδες χωρικούς να γίνουν καταναλωτές βιομηχανικών προϊόντων. Για την ικανοποίηση της αυξανόμενης ζήτησης η απόδοση της αγγλικής γεωργίας πολλαπλασιάστηκε με την επέκταση της καλλιεργήσιμης γης, με τις περιφράξεις σε βάρος των άλλοτε κοινών 4 D. Landes, ό.π, σ. 31 5 D. North, ό.π, σ. 252. 6 Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης, Πάτρα, ΕΑΠ, 1999, σ. 242. 7 D. North, ό.π σ. 250. 8 Κ. Γαγανάκης, ό.π., σ.σ. 238-239. 3
βοσκοτόπων και με τη βαθμιαία εξειδίκευση των καλλιεργειών. Από τον 17 ο αιώνα η αγροτική παραγωγή δεν κάλυπτε την δημογραφική αύξηση πράγμα το οποίο οδήγησε στην αύξηση των τιμών των αγροτικών προϊόντων σε σχέση με τα προϊόντα του κατασκευαστικού τομέα, την άνοδο του βιοτικού επιπέδου στην αγροτική ύπαιθρο, η οποία οδήγησε στην εμπέδωση νέων καταναλωτικών προτύπων. Αποτέλεσμα ήταν η αναζωογόνηση της εθνικής βιομηχανίας, του εσωτερικού εμπορίου και των εισαγωγών κατασκευασμένων αγαθών και πρώτων υλών. 9 Πίσω από τον όρο βιομηχανική επανάσταση κρύβονταν άλλες επαναστάσεις, οι οποίες επέτρεψαν στην απογείωση της αγγλικής βιομηχανίας. Τέτοιες αλλαγές ήταν νέες μορφές εντατικών καλλιεργειών, εξειδικευμένες καλλιέργειες με προσανατολισμό την μεγιστοποίηση της απόδοσης με αποτέλεσμα την αποδοτική εντατική γεωργία. Η κρίση του 17 ου αιώνα ευνόησε τη βιομηχανική επανάσταση, καθώς ενθάρρυνε την εδραίωση της αγροτικής παραγωγής, η οποία εντάθηκε με σκοπό να ανταποκριθεί στη νέα δημογραφική αύξηση, η οποία σημειώθηκε κατά το 1750. 10 Η αγγλική βιομηχανική επανάσταση στηρίχτηκε και στην επανάσταση του δειθνούς εμπορίου στη διάρκεια του 18 ου αιώνα, όταν η Αγγλία εδραίωσε μια παγκόσμια εμπορική αυτοκρατορία με αποτέλεσμα το βρετανικό υπερπόντιο εμπόριο να αυξηθεί κατακόρυφα. Η εκμηχάνιση της παραγωγής συνέβαλε στην αύξηση βρετανικών εξαγωγών και στην κατάκτηση διεθνών αγορών με αποτέλεσμα το αντιστάθμισμα της σταδιακής πτώσης της τιμής των βαμβακερών εξασφαλίζοντας ένα αξιοσέβαστο ποσοστό κέρδους. 11 Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΩΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΣΧΕΔΙΑΣΜΩΝ Η βιομηχανική επανάσταση ήταν και αποτέλεσμα οικονομικού σχεδιασμού. Έτσι στην Αγγλία η κατάκτηση των διεθνών αγορών εξασφάλισε ένα αξιοσέβαστο ποσοστό κέρδους στους Αγγλους βαμβακοβιομηχάνους, το οποίο επανεπένδυαν σε άλλους υποσχόμενους βιομηχανικούς κλάδους. Αυτή η τακτικη οδήγησε στην εκμηχάνιση και την επανάσταση στο χώρο της βιομηχανίας του σιδήρου και των μεταφορών. Σ αυτό τον 9 Στο ίδιο, σ.239. 10 Στο ίδιο, σ.σ. 240-241. 11 Κ. Γαγανάκης, ό.π., σ.σ. 243-244. 4
τομέα βοήθησε η τεράστια βιομηχανία άνθρακα, η οποία αποτέλεσε την κινητήρια δύναμη για την επανάσταση στο χώρο των μεταφορών και συγκοινωνιών με κυριότερη εξέλιξη την ανάπτυξη του σιδηροδρόμου. Τα τεράστια ποσά που απαιτήθηκαν να επενδυθούν για την ανάπτυξη του σιδηροδρόμου, οι μεγάλες ανάγκες σε σίδηρο και χάλυβα, ατμομηχανές και εργατικά χέρια προκάλεσαν μια γενική κινητοποίηση της αγγλικής οικονομίας. 12 Οι ριζικές ανακατατάξεις στην γεωργία οδήγησαν σε μια ριζικά νέα πραγματικότητα. Ο μετασχηματισμός της παλιάς αγροτικής κοινωνίας προωθήθηκε με μια νομική επανάσταση, η οποία εξέφρασε την επιθετικότητα των αστικών δυνάμεων και στηρίχτηκε σε ανακατατάξεις και στο πολιτικό επίπεδο. Έτσι η Γαλλική Επανάσταση γκρέμισε το φεουδαλικό καθεστώς και η Βιομηχανική Επανάσταση έχει σχέση με την κατάργηση της μερκαντιλιστικής πολιτικής και την ανάκληση ή την αναμόρφωση της νομοθεσίας και την κατάργηση των φεουδαλικών δεσμών. 13 Σημαντικός ήταν και ο ριζικός μετασχηματισμός στο καθεστώς της έγγειας ιδιοκτησίας με την απάλειψη των αρχαϊκών δομών και σχέσεων ιδιοκτησίας, την εμφάνιση τεράστιων κτηματικών εκτάσεων στα χέρια μιας ολιγαρχίας και την απόδοση της καλλιεργούμενης γης σε ενοικιαστές γεωργούς. Τα σημαντικά έσοδα των κτηματιών από τα καλά διαχειριζόμενα κτήματα τους οδήγησαν να επενδύσουν σε βιομηχανίες. Οι νομικές αλλαγές οδήγησαν στην ανάδυση του γεωργού - επιχειρηματία. Επίσης ο αγροτικός κόσμος ήταν ο σημαντικότερος πελάτης της αναδυόμενης βιομηχανίας. Η δημογραφική αύξηση η οποία σημειώθηκε στην Αγγλία οδήγησε στην εντυπωσιακή εκμηχάνιση, καθώς η απορρόφηση στον κατασκευαστικό τομέα ενθάρρυνε τη γρήγορη σύναψη γάμου επιταχύνοντας τη δημογραφική ανάπτυξη. 14 Σημαντικό ρόλο έπαιξε η επιβολή των ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων στα αγαθά και στις υπηρεσίες και οι ιδιωτικές και κοινοβουλευτικές περιφράξεις των καλλιεργούμενων εκτάσεων. Στην Αγγλία από τη δεκαετία του 1760 είχε γίνει η ιδιωτικοποίηση και η περίφραξη των κοινών γαιών. Ο νόμος Περί περιφράξεων 15 συνοδεύτηκε από το Νόμο Περί Φτωχών επιβάλλοντας τον μαζικό ξεριζωμό τους από την ύπαιθρο και την ένταξή τους στις πόλεις. 16 Επίσης η Αγγλία ανέπτυξε το Νόμο Περί Μονοπωλίων που καθιέρωσε ένα νόμο για τις 12 Στο ίδιο, σ.244. 13 Μ. Teich, ό.π., σ. 76. 14 Στο ίδιο, σ.σ. 241-242. 15 D. Landes, ό.π.,, σ 99 16 Κ. Γαγανάκης, ό.π., σ.249. 5
ευρεσιτεχνίες. 17 Με την κατοχύρωση της ευρεσιτεχνίας καθιερώθηκε συστηματικό σύνολο κινήτρων για την ενθάρρυνση τεχνολογικών μεταβολών, έτσι έκαναν την εμφάνισή τους η ιπτάμενη σαΐτα, η κλωστική μηχανή και άλλες εφευρέσεις. 18 Σημαντική ήταν και η επιβολή ενός συνόλου γενικών κανόνων που προστατεύουν και επιβάλλουν τις συμβάσεις όπου καθορίζονται τα ιδιοκτησιακά δικαιώματα. 19 Οι κεφαλαιούχοι του 18 ου αι. ήταν απρόθυμοι να επενδύσουν σε νεοπαγείς κλάδους αμφισβητούμενης αποδοτικότητας επιτρέποντας να εισχωρήσουν στον κόσμο των βιομηχάνων καιροσκόποι και αυτοδημιούργητοι. Ωστόσο είναι γεγονός ότι επένδυσαν πρόθυμα σε τομείς που ευνοούσαν την εκβιομηχάνιση, όπως διαφάνηκε στον τομέα των σιδηροδρόμων. Η αναδυόμενη αγγλική βιομηχανία βρήκε ουσιαστική στήριξη στο χρηματοπιστωτικό σύστημα με την πρόθυμη εμπλοκή των τραπεζών και την στήριξη κυβερνητικής πολιτικής από τα τέλη του 18 ου αιώνα. 20 Στα 1790 1850 οι επενδύσεις που γίνονταν στη βιομηχανία ήταν μικρές σε αντίθεση με τις μεγάλες επενδύσεις στη γεωργία. Η γη και οι κυβερνητικές ομολογίες συνιστούσαν τους κυριότερους πόλους έλξης του επενδυτικού κεφαλαίου. Οι Ναπολεόντειοι πόλεμοι οδήγησαν σε σημαντική αύξηση της αξίας της γης είτε με την αναγκαστική επένδυση σ αυτήν είτε με τη μαζική πώληση κρατικών και εκκλησιαστικών γαιών για την ικανοποίηση πολεμικών δαπανών. Επίσης οι ναπολεόντειοι πόλεμοι επέτειναν το δανεισμό των κυβερνήσεων. Ο κρατικός δανεισμός δημιούργησε νεοσύστατους τραπεζικούς οίκους, οι οποίοι εδραιώθηκαν ως δανειστές αλλά και χρηματοδότες των κρατικών μηχανισμών. Οι επενδύσεις στη βιομηχανία αυξήθηκαν με την έλευση των σιδηροδρόμων με αποτέλεσμα τη στράτευση μεγάλων και μικρομεσαίων επενδυτών με κυρίαρχη την παρουσία των βρετανικών κεφαλαίων. Παράλληλα η ανάπτυξη νέων γραμμών αναζωογόνησε τη βιομηχανία σιδήρου και την παραγωγή άνθρακα. 21 Η περίοδος από το 1850 και μετά χαρακτηρίζεται από μια πρωτόγνωρη ζήτηση επενδυτικών κεφαλαίων. Οι μεγάλες ευρωπαϊκές οικονομίες προχώρησαν στη σύνδεση των νομισμάτων τους με τα αποθέματα του χρυσού υιοθετώντας το διεθνή χρυσό κανόνα 17 D. North, ό.π.,, σ. 260. 18 D. Landes, ό.π.,, σ. 107 19 D. North, ό.π., σ.σ. 256-257. 20 Κ. Γαγανάκης, ό.π., σ.246. 21 Κ. Γαγανάκης, ό.π.,, σ.σ. 256-257. 6
και προχωρώντας στη συγκρότηση νομισματικών ενώσεων. Πρωταγωνιστής ήταν ο τραπεζικός κόσμος συμβάλλοντας στην εδραίωση μετοχικών πιστωτικών ιδρυμάτων, τα οποία μαζί με τις νομοθετικές ρυθμίσεις που σημειώθηκαν, απελευθέρωσαν την επενδυτική επίθεση των τραπεζών στην ανάπτυξη των σιδηροδρόμων, των δημοσίων έργων, των βιομηχανιών και του διεθνούς εμπορίου. 22 Τα καλύτερα καθορισμένα ιδιοκτησιακά δικαιώματα και το αυξανόμενο μέγεθος της αγοράς, το οποίο επέφερε μεγαλύτερη εξειδίκευση και καταμερισμό της εργασίας, άνοιξαν το δρόμο για την επανάσταση στην τεχνολογία, 23 η οποία οδήγησε πολλές τράπεζες να αναπτύξουν μια στρατηγική συγκρότησης βιομηχανικών συνασπισμών μονοπωλιακού ελέγχου του παραγωγικού τους τομέα είτε με τη μορφή καρτέλ είτε με τη μορφή τραστ. Τα διευθυντικά στελέχη των αγγλικών τραπεζών απέφευγαν να δεσμεύσουν μεγάλα ποσά σε μακροπρόθεσμες επενδύσεις στη βρετανική βιομηχανία σε αντίθεση με τη Γερμανία, στην οποία προωθήθηκε η πρακτική καρτελοποίησης τόσο από το βιομηχανικό κόσμο όσο και από τις τράπεζες. 24 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Η βιομηχανική επανάσταση ήταν ένα ιδιαίτερα σύνθετο σύστημα τεχνικών, οικονομικών και κοινωνικών ανακατατάξεων, οι οποίες οδήγησαν τις ευρωπαϊκές κοινωνίες από την αγροτική στη βιομηχανική μορφή τους. Υπήρξε μια επίπονη διαδικασία, η οποία στηρίχτηκε και σε μια σειρά εξελίξεων αλλά και σε έναν οικονομικό σχεδιασμό, τον οποίο στήριξε το κράτος. Ανάγει τις ρίζες της στις αγγλικές εξελίξεις του 16 ου αιώνα. Στηρίχτηκε σε προϋποθέσεις που υπήρξαν εγγενείς στην αγγλική οικονομική και κοινωνική οργάνωση γι αυτό και υπήρξε βρετανικό φαινόμενο, όμως χάρη στις επενδύσεις και στην κρατική μέριμνα έλαβε τεράστιες διαστάσεις και επηρεάζει την ευρωπαϊκή αλλά και παγκόσμια κοινωνία μέχρι σήμερα. 22 Στο ίδιο, σ.σ. 265, 266. 23 D. North, ό.π., σ.σ. 258-259. 24 Κ. Γαγανάκης, ό.π., σ. 269. 7
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Γαγανάκης Κ., Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης, Πάτρα, ΕΑΠ, 1999. Landes D., Προμηθέας χωρίς δεσμά, ΠΙΟΠ, Αθήνα, 2003. North D., Δομή και μεταβολές στην οικονομική ιστορία, Αθήνα, Εκδόσεις Κριτική, 2000. Teich Μ., Η βιομηχανική επανάσταση και η κοινωνία στην Ευρώπη κατά τον 19 ο αιώνα, στο επιμ. Μ. Δρίτσα, Θέματα οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας της Ευρώπης, Πάτρα, ΕΑΠ, 2008. 8