Κεφάλαιο 16 Η Υποχρέωση Υπακοής στο Δίκαιο

Κεφάλαιο 16 Η Υποχρέωση Υπακοής στο Δίκαιο Το θέμα του ηθικού περιεχομένου του δικαίου έχει ανακύψει με πολλούς τρόπους σε προηγούμενες συζητήσεις σ αυτό το βιβλίο. Π.χ. όταν αναφερθήκαμε στους θεωρητικούς του φυσικού δικαίου, όπως ο John Finnis, που οι αναλύσεις του για το δίκαιο συνδέονται ευθέως με το πότε και το αν το δίκαιο «δεσμεύει τη συνείδηση» (Κεφ. 5), τον H.L.A. Hart, που ορίζει και υπερασπίζεται το νομικό θετικισμό με το σκεπτικό ότι η περιγραφή του δικαίου πρέπει να διαχωρίζεται από την αξιολόγησή του (Κεφ. 3), τον Lon Fuller, που γράφει για την «εσωτερική ηθικότητα» του δικαίου (Κεφ. 6), και τον Ronald Dworkin που ισχυρίζεται ότι η ηθική αξιολόγηση αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα κάθε ορθής περιγραφής («ερμηνείας») του δικαίου (Κεφ. 7). Μπορούμε να το βρούμε και σε άλλα θέματα, π.χ. στο ερώτημα του προηγούμενου κεφαλαίου για το ποια σχέση θα πρέπει να έχει το δίκαιο με την ηθική, με την έννοια του ποιο μέρος της ηθικής θα πρέπει ή όχι να επιβάλλεται μέσω του νομικού συστήματος. Το παρόν Κεφάλαιο εξετάζει την άλλη όψη του ερωτήματος. Αντί για το «ποια είναι η θέση της ηθικής από τη σκοπιά του δικαίου;», θα εξετάσει το «ποια είναι η θέση του δικαίου από τη σκοπιά της ηθικής;». Με απλούστερους όρους, το ερώτημα είναι αν υπάρχει ηθική υποχρέωση υ- πακοής στο νόμο υποχρέωση ηθική που συνδέεται με έναν κανόνα μόνο και μόνο επειδή διαθέτει νομική ισχύ ως μέρος ενός νομικού συστήματος. Αν και υπάρχουν εξαιρέσεις, οι περισσότεροι συγγραφείς που πραγματεύονται την ηθική υποχρέωση υπακοής στο δίκαιο εξετάζουν μάλλον μετριοπαθείς ισχυρισμούς: (1) δεν εξετάζουν το αν κάποιος είναι υποχρεωμένος να υπακούει στους νόμους όσο άδικο κι αν είναι το νομικό σύστημα το ερώτημα προϋποθέτει συνήθως ένα γενικά δίκαιο νομικό σύστημα, και (2) δεν εξετάζουν το αν κάποιος είναι υποχρεωμένος να υπακούει στο δίκαιο ανεξάρτητα από τις περιστάσεις η υποχρέωση είναι στην καλύτερη περίπτωση υποθετική ή «κατ αρχήν» υποχρέωση, υποσκελίζεται δε από μια ισχυρότερη ηθική υποχρέωση που απαιτεί αντίθετη ενέργεια. 1 Ένας τρόπος προσέγγισης του προβλήματος για την υποχρέωση υπακοής στο δίκαιο είναι να σκεφτούμε τι θα κάναμε, αν, οδηγώντας στις 3 τα ξημερώματα, πέφταμε πάνω σ ένα κόκκινο φανάρι σε μια διασταύρωση και βλέπαμε ότι δεν υπάρχουν ούτε πεζοί ούτε αυτοκίνητα (ιδίως αστυνομικά αυτοκίνητα). Θα σταματούσαμε; Πολλοί υπακούουν στο δίκαιο για λόγους σύνεσης: φοβούνται τη φυλάκιση ή το πρόστιμο ή ανησυχούν ότι, αν τους πιάσουν να κάνουν κάτι παράνομο, αυτό θα έβλαπτε την υπόληψη ή την καριέρα τους. Μερικοί θα σταματούσαν στο κόκκινο φανάρι στις 3 το πρωί απλώς από συνήθεια: είναι ευκολότερο γι αυτούς απλώς να υπακούουν στο νόμο χωρίς σκέψη, παρά να μπαίνουν στον κόπο, σε κάθε περίπτωση, να υπολογίζουν όλους τους ηθικούς ή τους σχετικούς με τη σύνεση παράγοντες. Τέτοιες σκέψεις δεν έχουν καμία άμεση σχέση με τη συζήτηση για την υποχρέωση υπακοής στο δίκαιο. Το ερώτημα είναι αν το νομικό καθεστώς μιας προσταγής, εξουσιοδότησης ή α- παγόρευσης, καθ εαυτό και χωρίς τίποτα περισσότερο, προσθέτει ηθικούς λόγους για να κάνουμε ή όχι την υποδεικνυόμενη πράξη. Διάφοροι τύποι επιχειρημάτων έχουν διατυπωθεί προσπαθώντας να θεμελιώσουν το συμπέρασμα ότι υπάρχει υποχρέωση υπακοής στο δίκαιο: επιχειρήματα βασισμένα στη συναίνεση, την ευγνωμοσύνη, την αμοιβαιότητα και τις συνέπειες. Αυτές οι διάφορες έννοιες θα εξηγηθούν λεπτομερέστερα εδώ. Για την ώρα, αξίζει να σημειώσουμε ότι για όλα αυτά τα επιχειρήματα ο τύπος κατάστασης σαν αυτή που περιγράψαμε παραπάνω (να φτάνεις δηλαδή σε μια διασταύρωση στις 3 1 Όπως κάποιος δικαιολογείται να παραβιάζει την ηθική υποχρέωση τήρησης της υπόσχεσης να συναντήσει ένα φίλο του για γεύμα, προκειμένου να τηρήσει μια σημαντικότερη ηθική υποχρέωση φροντίζοντας τον άρρωστο γονιό του, έτσι θα ήταν δικαιολογημένος κάποιος να παραβιάσει ένα νόμο για ένα σημαντικότερο λόγο (π.χ. να παραβιάσει το όριο ταχύτητας για να μεταφέρει ένα σοβαρά άρρωστο φίλο στο νοσοκομείο). 126

π.μ.), θα είναι πάντα αυτός που προκαλεί τα περισσότερα προβλήματα. Σε τέτοιου είδους καταστάσεις, η ανυπακοή δεν φαίνεται να κινδυνεύει να βλάψει οποιονδήποτε ή οτιδήποτε και φαίνεται ότι μάλλον θα περνούσε απαρατήρητη. Το τελευταίο σημείο είναι σημαντικό όχι μόνον επειδή θα αποφευχθούν κυρώσεις για τον παραβάτη, αλλά επίσης επειδή δεν ισχύει εδώ το επιχείρημα ότι η ανυπακοή μας δίνει ένα κακό παράδειγμα και θα μπορούσε να υπονομεύσει το σεβασμό άλλων προς το νομικό σύστημα. 2 ΥΠΟΧΡΕΩΣΗ ΚΑΙ ΣΥΝΑΙΝΕΣΗ Ένα από τα συνήθη επιχειρήματα για την υποχρέωση υπακοής στο δίκαιο βασίζεται στη συναίνεση. Σύμφωνα με το επιχείρημα, με ορισμένη πράξη (ή απραξία) έχουμε υπόρρητα συναινέσει να υπακούμε στους νόμους της κοινωνίας. Αυτή η πράξη μπορεί να είναι η ψηφοφορία, η αποδοχή κρατικών επιδομάτων ή απλώς το ότι δεν εγκαταλείπουμε τη χώρα. 3 Η πρώτη αντίδραση είναι συνήθως ότι δεν είναι σωστό να θεωρούμε ότι αυτές οι δραστηριότητες συνιστούν συναίνεση προς τους νόμους ή το κράτος, είτε επειδή οι πολίτες δεν αντιλαμβάνονται έτσι τις πράξεις τους είτε επειδή οι ίδιοι συχνά δεν έχουν στην πράξη εναλλακτικές επιλογές. Μια άλλη ενδιαφέρουσα απάντηση είναι ότι, ακόμα κι αν η εν λόγω πράξη μπορούσε να θεωρηθεί ότι συνιστά συναίνεση, αυτό δεν ακυρώνει το ερώτημα για το αν το να ενεργεί ο πολίτης κατ αυτό τον τρόπο συνεπάγεται και υποχρέωση υπακοής στους νόμους της κοινωνίας. Θα πρέπει να θυμόμαστε ότι το επιχείρημα αυτό έχει δυο σκέλη κι ότι πρέπει να αποδειχθούν και τα δυο προκειμένου να στέκεται το επιχείρημα: Συγκεκριμένα, (1) μια ορισμένη πράξη (ας πούμε, η ψηφοφορία) αποτελεί «συναίνεση» για υπακοή στους νόμους της κοινωνίας και (2) οποιοσδήποτε συναινεί κατ αυτό τον τρόπο είναι ηθικά υποχρεωμένος να υπακούει στο νόμο. Το δεύτερο δεν απορρέει απαραίτητα από το πρώτο. Ο λόγος που το δεύτερο συμπέρασμα ίσως να μην απορρέει από το πρώτο είναι ότι, στα ηθικά ζητήματα, η συναίνεσης μπορεί να έχει περιορισμένη ισχύ. Αν συμφωνήσω να σου βάψω το φράχτη για $100, οι περισσότεροι άνθρωποι θα συμπεράνουν ότι η υπόσχεσή μου αποτελεί συναίνεση να αναλάβω την υποχρέωση να σου βάψω το φράχτη (για την παραπάνω αμοιβή), υποχρέωση που δεν θα είχα αν δεν έδινα την υπόσχεσή μου. Ωστόσο, η ηθική αξιολόγηση της κατάστασης ίσως άλλαζε, αν αυτό που συμφωνούσα ήταν να σου βάψω όλο το σπίτι για ένα δολάριο ή να σκοτώσω τον πατέρα σου ή για ένα μήνα να κάνω ό,τι μου πεις. Η υπόσχεση και μόνο, ακόμα κι αν λάβουμε υπόψη την (ονομαστική) αμοιβή, δεν αρκεί για να στηρίξει τη μεγάλη ηθική απαίτηση. Στο συγκεκριμένο πλαίσιο, η υποτιθέμενη ως πράξη συναίνεσης (ψήφος, παραμονή στην χώρα, κλπ.), δεν αρκεί για να θεμελιώσει την ευρύτερη υποχρέωση να υπακούω από τώρα και στο ε- ξής σε οτιδήποτε μπορεί να θεσπίσει η κυβέρνηση. Ως προς το ηθικό ζήτημα, θα συμπεραίναμε ί- σως ότι αυτό παραείναι πολύ για να συνδεθεί με μια και μόνο υπόσχεση, ιδίως εκεί όπου η «υπόσχεση» είναι πράξη που έχει άλλους σκοπούς και σημασίες. Η επιχειρηματολογία γύρω από το τι θα πρέπει να αποκληθεί «συναίνεση» πολύ συχνά αποκρύπτει τα πραγματικά ηθικά ερωτήματα: πώς δημιουργούμε ηθικές υποχρεώσεις για τους εαυτούς μας και ποια είναι τα όρια αυτών των υποχρεώσεων; Δεν μπορούμε απλώς να υποθέσουμε ότι μια έκφραση συγκατάθεσης δημιουργεί ηθικά δικαιώματα και καθήκοντα. Θα μπορούσα άραγε να συναινέσω να είμαι δούλος κάποιου άλλους (κι αυτή η υπόσχεση/συμφωνία να μπορεί να επιβληθεί νομικά ή να νομιμοποιείται ηθικά); Θα μπορούσα να συναινέσω στη δολοφονία μου (κι αυτή η συναίνεση να αποτελεί επαρκές στοιχείο υπεράσπισης του δολοφόνου μου, για το νόμο ή την ηθική); Το κατά πόσον η συναίνεση μπορεί να δημιουργεί, να παραιτείται από ή να ακυρώνει νομικές και ηθικές υποχρεώσεις αποτελεί από μόνο του δύσκολο θεωρητικό ερώτημα. Έτσι είναι σαφές ότι στο 2 Όπως συζητήσαμε στο Κεφ. 5, μερικοί θεωρητικοί του φυσικού δικαίου έχουν υποστηρίξει ότι υπάρχει μερικές φορές ηθική υποχρέωση να ενεργείς συμμορφούμενος ακόμα και σε έναν άδικο νόμο, αν η ανυπακοή θα μπορούσε να υπονομεύσει ένα γενικά δίκαιο νομικό σύστημα. 3 Το τελευταίο σημείο εμφανίζεται και στον πλατωνικό Κρίτωνα και στη συζήτηση του Locke για τη σιωπηρή συναίνεση στην κρατική εξουσία. Βλ. John Locke, Two Treatises on Government II, Ch. 8, para. 119 (Student ed., Peter Laslett, ed., Cambridge University Press, Cambridge, 1988), pp. 347-348. 127

πλαίσιο της συζήτησης για την ηθική υποχρέωση υπακοής στο δίκαιο το επιχείρημα της συναίνεσης μπορεί απλώς, στην καλύτερη περίπτωση, να μας προσφέρει μια ατελή απάντηση. 4 ΑΛΛΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ H δεύτερη προσέγγιση στη θεμελίωση μιας γενικής ηθικής υποχρέωσης υπακοής στο δίκαιο είναι συνεπειοκρατική: υπάρχει γενική ηθική υποχρέωση υπακοής λόγω των δυσάρεστων κοινωνικών επιπτώσεων, αν οι άνθρωποι δεν έχουν τέτοια υποχρέωση. Ο Thomas Hobbes παρουσιάζει την α- κραία εκδοχή αυτής της προσέγγισης: το δίκαιο πρέπει να το υπακούμε, ακόμα κι αν είναι άδικο, γιατί η εναλλακτική περίπτωση είναι το χάος της κατάστασης της φύσης, ο πόλεμος όλων εναντίον όλων. 5 Ένα περισσότερο επιτηδευμένο συνεπειοκρατικό επιχείρημα είναι εκείνο του A.M. Honoré. 6 Ξεκινά τη ανάλυσή του για την υποχρέωση υπακοής στο δίκαιο προσπαθώντας να αντικρούσει ό- σους ισχυρίζονται ότι όχι μόνο δεν υπάρχει τέτοια υποχρέωση αλλά και ότι δεν θα πρέπει να μας ανησυχεί πολύ το γεγονός. Ο Honoré δηλώνει ότι τα δυσκολότερα ηθικά ερωτήματα, όπως και τα δυσκολότερα νομικά ερωτήματα, αμφισβητούνται τόσο ώστε συχνά η απάντησή τους εξαρτάται από το ποιος έχει το βάρος της απόδειξης. Σχετικά με την υποχρέωση υπακοής στο δίκαιο, αν η αρχική υπόθεση είναι ότι θα πρέπει να το υπακούμε, τότε στις περισσότερες περιπτώσεις η τελική η- θική κρίση θα είναι υπέρ της υπακοής. Ωστόσο, αν, ακολουθώντας τους θεωρητικούς που ισχυρίζονται ότι δεν υπάρχει υποχρέωση, η αρχική υπόθεση είναι ότι δεν χρειάζεται να το υπακούμε, τότε, υποστηρίζει ο Honoré, οι άνθρωποι θα αδιαφορούν πλέον συχνότερα για το δίκαιο, καταλήγοντας σε μια «στάση ανυπακοής» και στην κατάρρευση της τάξης και της συνεργασίας που χρειάζεται μια κοινωνία για να λειτουργήσει. Μια απάντηση στους φόβους της συνεπειοκρατίας είναι ότι δεν χρειάζεται να ανησυχούμε τόσο για τις συνέπειες του ότι δεν υπάρχει (ή του ότι δεν πιστεύουμε ή ότι δεν δεχόμαστε) ηθική υποχρέωση υπακοής στο δίκαιο, επειδή επαρκής υπακοή εξασφαλίζεται από το συνδυασμό του φόβου των πολιτών για τις κυρώσεις που επιβάλλουν σε περίπτωση ανυπακοής τα νομικά συστήματα και τις προϋπάρχουσες ηθικές δεσμεύσεις μας (οι περισσότεροι από ε- μάς θα επιλέγαμε να μην κλέβουμε και να μη σκοτώνουμε, ό,τι κι αν έλεγε ίσως επ αυτού το δίκαιο). 7 Ένα τρίτο επιχείρημα που προτείνεται ορισμένες φορές είναι το επιχείρημα της ωφέλειας ή ευγνωμοσύνης: είναι ανήθικο όσοι έχουν ωφεληθεί ουσιαστικά από το κράτος (αστυνομική προστασία, δωρεάν παιδεία, κοινωνικά επιδόματα κάθε είδους κ.ο.κ.) να μην ανταποκρίνονται με τη μικρή υποχρέωση που απαιτούν σε αντάλλαγμα τα κράτη: την υπακοή στο δίκαιο. Συχνά προτείνεται η αναλογία με το καθήκον της ευγνωμοσύνης που οφείλουν τα παιδιά στους γονείς τους. 8 Και όπως ακριβώς αμφισβητούμε ότι η ευγνωμοσύνη που έχουμε για τους γονείς μας, μολονότι ουσιαστική (αν υπήρξαν καλοί και στοργικοί γονείς), αρκεί για να τους δώσει το δικαίωμα να καθορίζουν κάθε μας μελλοντική επιλογή, έτσι ίσως εύλογα αμφισβητεί κανείς ότι η ευγνωμοσύνη που οφείλουμε σε ένα κράτος αρκεί για να του προσδίδει ηθική εξουσία επί των πράξεών μας. Θα μπορούσε επίσης να υποστηριχτεί ότι μπορούμε να θεμελιώσουμε ηθική υποχρέωση στην αποδοχή ωφελημάτων μόνον όταν κάποιος εκούσια τα αποδέχεται και προτίθεται να συνεχίσει να το κάνει. Ωστόσο, σοβαρά ερωτήματα μπορούν να εγερθούν σχετικά με τον εκούσιο χαρακτήρα της αποδοχής από πολίτες που γεννήθηκαν και μεγάλωσαν σε συγκεκριμένη χώρα. 9 Ένας τέταρτος τύπος επιχειρήματος θεμελιώνει την υποχρέωση σ έναν κατηγορηματικό ι- 4 Βλ. π.χ., Joseph Raz, Ethics in the Public Domain (Clarendon Press, Oxford, 1994), 344-353. 5 Βλ. π.χ. Thomas Hobbes, Leviathan (R. Tuck, ed., Cambridge University Press, Cambridge, 1996), Ch. 20, pp. 144-145 (πρωτοδημοσιεύτηκε το 1651): «Και όσο και αν ορισμένοι φαντάζονται, ενδεχομένως, τις κακές συνέπειες μιας τόσο απεριόριστης εξουσίας, είναι γεγονός ότι οι συνέπειες της έλλειψης μιας τέτοιας δύναμης, δηλαδή ο αδιάκοπος πόλεμος του καθένα ενάντια στο γείτονά του, είναι πολύ χειρότερες». 6 A.M. Honoré, Making Law Bind (Clarendon Press, Oxford, 1987), pp. 115-138. 7 Βλ. M.B.E. Smith, Is There a Prima Facie Obligation to Obey to Law?, 82 Yale Law Journal 950, p. 969 (1973). 8 Το επιχείρημα με βάση την ευγνωμοσύνη και την αναλογία με την ευγνωμοσύνη των παιδιών προς τους γονείς, τη συναντάμε στον πλατωνικό Κρίτωνα, 50d-51d. 9 Βλ. John Rawls, A Theory of Justice (rev. ed., Harvard University Press, Cambridge, Mass., 1999), pp. 295-296. 128

σχυρισμό περί «του καθήκοντος να στηρίζουμε και να προωθούμε τους δίκαιους θεσμούς». 10 Υπό μια έννοια, πρόκειται για σύγχρονο απόηχο της παραδοσιακής θέσης του φυσικού δικαίου: «Οι θετοί ανθρώπινοι νόμοι είναι είτε δίκαιοι είτε άδικοι. Αν είναι δίκαιοι, έχουν τη δύναμη να δεσμεύουν τις συνειδήσεις, δύναμη που προέρχεται από το Αιώνιο δίκαιο από το οποίο έχουν προκύψει». 11 Μια πέμπτη προσέγγιση, ένα επιχείρημα ακριβοδικίας ή αμοιβαιότητας για την υποχρέωση υπακοής στο δίκαιο, διαφέρει σημαντικά από άλλες προσεγγίσεις κατά το ότι μιλάει λιγότερο για καθήκον που οφείλεται στο κράτος (βασισμένο στη συναίνεση ή στην ευγνωμοσύνη) ή που οφείλεται αφηρημένα (όπως αντιλαμβανόμαστε ίσως το καθήκον να αποφεύγουμε τις κακές συνέπειες) αλλά περισσότερο για καθήκον προς τους συμπολίτες. Ο H.L.A. Hart έγραφε: «όταν ορισμένοι άνθρωποι συνεργάζονται σε κάτι, ακολουθώντας κανόνες, και περιορίζοντας έτσι την ελευθερία τους, αυτοί που συμμορφώθηκαν με τους εν λόγω περιορισμούς, όταν απαιτήθηκε, έχουν το δικαίωμα να απαιτήσουν το ίδιο από όσους ωφελήθηκαν από τη δική τους συμμόρφωση». 12 ΤΟ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΤΑ ΜΙΑΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΥΠΟΧΡΕΩΣΗΣ ΥΠΑΚΟΗΣ Στα πλαίσια της αντιπαράθεσης Hart-Fuller (που συζητήθηκε στα Κεφ. 3 και 6), ο Fuller προκάλεσε τους νομικούς θετικιστές ρωτώντας: αν η ισχύς ενός νόμου είναι κάτι απόλυτα ξεχωριστό από την ηθική του αξία, τότε πώς μπορούν οι υπέρμαχοι του νομικού θετικισμού να λένε ότι υπάρχει «ηθικό δίλημμα» γύρω από το αν πρέπει να υπακούμε σε ένα ηθικώς αμφίβολο δίκαιο; 13 Αν το δίκαιο αποτελεί απλώς ένα όνομα για κάτι που μπορεί να έχει ή να μην έχει ηθική αξία, τότε δεν υ- πάρχει λόγος να πιστεύουμε ότι μόνο και μόνο επειδή κάτι απαιτείται ή απαγορεύεται από το δίκαιο αυτό συνιστά από μόνο του ηθικό λόγο για να κάνεις ή όχι αυτή την πράξη. Ο Fuller μπορεί να νόμιζε ότι αυτή η πρόκληση αποτελεί αποστομωτικό επιχείρημα, αλλά πρόσφατα ορισμένοι συγγραφείς, περιλαμβανομένων και μερικών διακεκριμένων υπέρμαχων του νομικού θετικισμού, έχουν δεχτεί, χωρίς να ντραπούν ή να απολογηθούν, ότι το νομικό καθεστώς ενός κανόνα δεν μπορεί να του προσδώσει εγγενές ηθικό βάρος. 14 Αυτοί οι θεωρητικοί δεν υποστηρίζουν ότι δεν πρέπει ποτέ να υπακούμε στο δίκαιο, ή ακόμα ότι δεν υπάρχουν ποτέ ηθικοί λόγοι να κάνουμε ό,τι επιτάσσει το δίκαιο, απλώς λένε ότι οι ηθικοί λόγοι πρέπει να πηγαίνουν πέρα από την απλή δήλωση «επειδή έτσι λέει ο νόμος». Για τον Joseph Raz, έχουμε ηθικό λόγο να πράττουμε όπως ορίζει ο νόμος, αν και όποτε πιστεύουμε ότι θα έχουμε περισσότερες πιθανότητες να κάνουμε την καλύτερη ηθικά επιλογή ακολουθώντας το νόμο παρά διαμορφώνοντας δική μας κρίση για την κατάσταση. Για παράδειγμα, αν το ερώτημα είναι να χρησιμοποιήσουμε ή όχι συγκεκριμένο απορρυπαντικό γιατί αυτό μπορεί να βλάπτει το περιβάλλον, θα πρέπει να ακολουθήσουμε την κρίση του νομοθετικού σώματος, με το σκεπτικό ότι τα μέλη του έχουν επιτρέψει ή απαγορεύσει τη χρήση του απορρυπαντικού μόνον α- φού έλαβαν υπόψη τις επιστημονικές γνωμοδοτήσεις στις οποίες εμείς δεν έχουμε πρόσβαση. Ένα άλλο είδος παραδείγματος είναι τα απλά προβλήματα συντονισμού. Πρόκειται για προβλήματα όπου δεν έχει τόσο σημασία τι επιλέγεται, όσο το να επιλέξουν όλοι το ίδιο. Ένα τυπικό παράδειγμα είναι το σε ποια λωρίδα του δρόμου οδηγούμε. Για τέτοιες επιλογές, υπάρχουν λόγοι που ενεργούμε όπως ορίζει ο νόμος, γιατί το μέγεθος του κράτους του επιτρέπει να κάνει τέτοιου είδους επιλογές και να αναμένει ότι οι πολίτες θα ακολουθήσουν. Υπάρχουν επίσης περιπτώσεις συντονισμού όπου μερικές επιλογές είναι ίσως καλύτερες από άλλες, αλλά είναι πολύ σημαντικό να επιλέξουν όλοι το ίδιο, έστω κι αν δεν πρόκειται για τη βέλ- 10 Rawls, A Theory of Justice, σ. 334. 11 Ακινάτης, Summa Theologiae, Ερώτημα 96, άρθρ. 4, corpus. 12 Βλ. H.L.A. Hart, Are There Any Natural Rights?, 64 Philosophical Review 175, 185 (1955). Για παρόμοιο επιχείρημα περισσότερο επεξεργασμένο, βλ. John Rawls, Legal Obligation and the Duty of Fair Play, in Law and Philosophy (S. Hook, ed., New York University Press, New York, 1964), pp. 3-18. 13 Fuller, Positivism and Fidelity to Law, p. 656: «Είναι σαν να λέω ότι έχω να διαλέξω ανάμεσα στο να δώσω τροφή σε ένα πεινασμένο και να είμαι μίμσα με τις βώρωγρωφες» [βλ. εισαγωγή επιμελητή]. 14 Βλ. π.χ. Joseph Raz, The Obligation to Obey: Revision and Tradition, 1 Notre Dame Journal of Law, Ethics & Public Policy 139 (1984), ανατ. στο Raz, Ethics in the Public Domain 325-338, Raz, The Morality of Freedom, pp. 70-105, Smith, Is There a Prima Facie Obligation to Obey the Law?. 129

τιστη επιλογή. Ένα παράδειγμα θα μπορούσε να είναι η καταπολέμηση της μόλυνσης του νερού. Ως ειδικός στη μόλυνση, ίσως να ξέρεις ότι το πρόγραμμα καθαρισμού που επέλεξε η κυβέρνηση δεν είναι το καλύτερο δυνατό, αλλά ξέρεις επίσης ότι το σχέδιο της κυβέρνησης, που υλοποιήθηκε νομοθετικά και απειλεί κυρώσεις σε περίπτωση παράβασης, είναι το μόνο που έχει σοβαρές πιθανότητες να το ακολουθήσουν οι περισσότεροι και ότι, αν ο καθένας συνεργαστεί, υπάρχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να επιτευχθούν κάποια αποτελέσματα παρά αν ο καθένας προσπαθήσει να υ- λοποιήσει το δικό του σχέδιο. Σε μια τέτοια κατάσταση, έχεις ίσως σοβαρό λόγο να ακολουθείς το σχέδιο της κυβέρνησης, έστω κι αν ξέρεις ότι δεν είναι το καλύτερο. Ασφαλώς, η συνηθέστερη περίπτωση που κάποιος έχει ηθική υποχρέωση να ενεργεί όπως απαιτεί το δίκαιο, είναι όταν η πράξη αποτελεί αυτό που έχεις ηθική υποχρέωση να κάνεις ό,τι και να λέει το δίκαιο. Οι περισσότεροι από εμάς, δεν ληστεύουμε και δεν σκοτώνουμε γιατί θα ήταν κακό, κι όχι γιατί το δίκαιο μας το απαγορεύει. Ωστόσο, σε τέτοιες καταστάσεις, το γεγονός ότι ο νόμος απαγορεύει την πράξη δεν φαίνεται να προσθέτει κάτι στον ηθικό υπολογισμό που μας οδηγεί να αποφασίσουμε ότι η πράξη δεν θα πρέπει να γίνει. Οι σκεπτικιστές απαντούν στα επιχειρήματα που προβάλλονται για να υποστηρίξουν την υποχρέωση υπακοής (όπως τα συνοψίσαμε παραπάνω), λέγοντας ότι τέτοια επιχειρήματα είναι ανεπαρκή για τη θεμελίωση μιας υποχρέωσης ή τουλάχιστον ανεπαρκή για τη θεμελίωση μιας γενικής υποχρέωσης. Αν, αγνοώντας το κόκκινο φανάρι στις 3 π.μ., δεν προκαλείται καμιά ζημιά και δεν δημιουργείται κακό παράδειγμα, είναι δύσκολο να δούμε πώς η πράξη αυτή θα υπονόμευε ένα δίκαιο θεσμό ή ένα κοινό εγχείρημα. Δεν είναι διόλου σαφές γιατί κάθε συναίνεση που έχουμε δώσει ή κάθε καθήκον τίμιας συμπεριφοράς ή ευγνωμοσύνης που ίσως έχουμε θα έπρεπε να επεκτείνεται σε όλους τους νόμους του κράτους όσο ασήμαντη ή όσο αβλαβής κι αν είναι η ανυπακοή σ αυτούς. 15 Τα είδη επιχειρημάτων που συναντάει κανείς (στη βιβλιογραφία ή στις συζητήσεις στην τάξη) για το ζήτημα της υποχρέωσης υπακοής στο δίκαιο συχνά αντανακλούν μια σταθερή αλλαγή προοπτικής και ερωτημάτων. Σε επιχειρήματα όπως του Raz η αντίρρηση είναι: «πώς μπορείς να ξέρεις ότι γνωρίζεις καλύτερα το ηθικά ορθό από το νομοθετικό σώμα;» ή «αν ο καθένας κάνει τις δικές του επιλογές για το πώς να πράττει αντί να σέβεται τη νομοθεσία, θα οδηγηθούμε σε αναρχία». 16 Υπάρχει συχνά μια ορισμένη στάση «εμείς κι αυτοί», όταν συζητάμε την υποχρέωση υπακοής στο νόμο. Χωρίς να το δηλώσουμε καθαρά, θεωρούμε δεδομένο ότι «εμείς» αναζητούμε την ορθή στάση που πρέπει να έχουν «αυτοί». Θα ήταν ίσως καλύτερο αν η συζήτηση παραμένει στο επίπεδο του «εμείς» αποφασίζουμε για το πώς θα πρέπει «εμείς» να ενεργούμε (ή το πώς «εμείς» πρέπει να αποφασίζουμε για το πώς θα πρέπει «εμείς» να ενεργούμε). Αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να αγνοούμε τους τρόπους που το ατομικό συμφέρον επηρεάζει τις αντιλήψεις των ανθρώπων για τις ηθικές υποχρεώσεις τους, περιλαμβανομένων και των δικών μας προκαταλήψεων. Ωστόσο, αυτός είναι ένας μόνο παράγοντας μεταξύ πολλών στις εκτιμήσεις μας κι αν είναι να κάνουμε λάθος, καλό θα είναι να μην συμπίπτει πάντα με την υποταγή στην εξουσία. 17 Σε κάθε περίπτωση, δεν πρέπει να συγχέουμε: (1) το ηθικό ερώτημα, τι θα πρέπει να κάνω σ αυτή την περίπτωση; (2) το μεταηθικό ερώτημα, πώς θα βρω ποιο είναι για μένα το ηθικά ορθό πράγμα να κάνω; και (3) την πολιτική πλευρά: από συγκεκριμένη οπτική γωνία, ποια είναι το σύνολο πεποιθήσεων και στάσεων που θέλουμε ή χρειάζεται να έχει ο λαός; Αυτό το κεφάλαιο ασχολείται μόνο με τα δυο πρώτα ερωτήματα. 15 Βλ. Smith, Is There a Prima Facie Obligation to Obey the Law?, 953-964. 16 Αυτή η άποψη περιλαμβάνεται εν μέρει στην προσέγγιση του Honoré που συζητήσαμε παραπάνω. Για ένα περίτεχνο επιχείρημα που φαίνεται να προσεγγίζει αυτό το είδος επιχειρήματος χωρίς όμως να συμπίπτει πλήρως με αυτό, βλ. John M. Finnis, Law as a Co-ordination, 2 Ratio Juris 97 (1989). 17 Βλ. Raz, The Obligation to Obey, p. 151. 130

ΣΥΝΔΕΣΕΙΣ Ενώ η υποχρέωση υπακοής στο δίκαιο αντιμετωπίζεται συχνά ως ξεχωριστό θέμα (όπως εδώ), για πολλούς λόγους αυτό είναι προβληματικό. Από κάθε συζήτηση των ερωτημάτων που εγείρονται προκύπτει καθαρά ότι η απάντησή μας στο αν υπάρχει υποχρέωση υπακοής στο δίκαιο εξαρτάται από τα συμπεράσματά μας για μια σειρά βασικότερων ερωτημάτων: βασικών ερωτημάτων ηθικής θεωρίας (π.χ. τι μπορεί ή πράγματι θεμελιώνει τα ηθικά μας καθήκοντα: τα οφέλη; η συναίνεση; η συνεργασία; οι συνέπειες; η αναγκαιότητα και η αλληλεξάρτηση;) και ταυτόχρονα βασικών ερωτημάτων θεωρίας δικαίου (πώς προσδιορίζουμε την ύπαρξη ή την ισχύ ενός νόμου ή νομικού συστήματος;). Για παράδειγμα, αν η αφετηρία κάποιου είναι μια παραδοσιακή θεωρία φυσικού δικαίου, το συμπέρασμά του για το αν κάτι είναι «δίκαιο» (ή «δίκαιο με την πληρέστερη σημασία του όρου») θα ενσωματώνει ήδη πολλά από την απάντηση για το αν ή μέχρι ποιο βαθμό έχει κάποιος υποχρέωση να υπακούει στο νόμο (κάποιος έχει τέτοια υποχρέωση για δίκαιους νόμους, «νόμους με την πλήρη σημασία του όρου», ενώ για τους άδικους νόμους ίσως υπάρχει ακόμα μια ελάχιστη υποχρέωση δημόσιας συμμόρφωσης έτσι ώστε να μην υπονομεύεται ένα γενικά δίκαιο νομικό σύστημα). 18 Ο νομικός θετικισμός δεν προσφέρει παρόμοια καθοδήγηση. Το μοτίβο του, ότι η ισχύς του νόμου είναι ένα πράγμα και η αξία του ένα άλλο, υποδεικνύει ότι οι οπαδοί του νομικού θετικισμού θα πρέπει να βρουν απαντήσεις αλλού, σε οποιαδήποτε ηθική θεωρία χρησιμοποιούν στις συζητήσεις τους. Προτεινόμενη περαιτέρω βιβλιογραφία William A. Edmundson, ed., The Duty to Obey the Law: Selected Philosophical Writings (Rowman & Littlefield, Lanham, Maryland, 1999) (περιλαμβάνονται εργασίες των John Rawls, Robert Paul Wolff, M.B.E. Smith, A. John Simmons, Joseph Raz και Philip Soper)., State of the Art: The Duty to Obey the Law, 10 Legal Theory 215 (2004). John Finnis, The Authority of Law in the Predicament of Contemporary Social Theory, 1 Notre Dame Journal of Law and Public Policy 115 (1984)., Law as Co-ordination, 2 Ratio Juris 97 (1989). Leslie Green, Legal Obligation and Authority», in Edward N. Zalta, ed., The Stanford Encyclopedia of Philosophy, http://plato.stanford.edu/entries/ (2003). Ruth C.A. Higgins, The Moral Limits of Law: Obedience, Respect, and Legitimacy (Oxford University Press, Oxford, 2004). A.M. Honoré, Making Law Bind (Clarendon Press, Oxford, 1987), pp. 115-138. Joseph Raz, The Authority of Law (1979), pp. 233-289. John A. Simmons, Moral Principles and Political Obligations (Princeton University Press, Princeton, 1979). M.B.E. Smith, Is There a Prima Facie Obligation to Obey the Law?, 82 Yale Law Journal 950 (1973)., The Duty to Obey the Law, in A Companion to the Philosophy of Law and Legal Theory (D. Patterson, ed., Blackwell, Oxford, 1996), pp. 465-474. 18 Αυτή είναι η θέση των θεωρητικών του φυσικού δικαίου Θωμά Ακινάτη και John Finnis, όπως συζητήθηκε στο Κεφ. 5. 131