ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΗΜΟΣΙΑΣ ΙΟΙΚΗΣΗΣ

Ε ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΗΜΟΣΙΑΣ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΙE ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΤΜΗΜΑ ΑΚΟΛΟΥΘΩΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΤΕΛΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Θέµα: «Σύγχρονες µορφές δουλείας και διεθνές δίκαιο» Επιβλέπων: κ. Αντ. Μπρεδήµας Σπουδαστής: Παναγιώτης Μητρόπουλος ΑΘΗΝΑ- Οκτώβριος 2004

Περίληψη Η παρούσα εργασία παρουσιάζει, από τη σκοπιά του διεθνούς δικαίου, εκφάνσεις ενός φαινοµένου που αποκαλούµε «σύγχρονες µορφές δουλείας» ( contemporary forms of slavery ). Πέρα από την κλασική έννοια της δουλείας και του δουλεµπορίου, υφίστανται σήµερα, ακόµη και σε ανεπτυγµένα κράτη, πρακτικές παρόµοιες ή παρεµφερείς προς τη δουλεία, µεταξύ δε αυτών συγκαταλέγονται η δουλεία χρέους, η δουλοπαροικία, η εξαναγκαστική ή υποχρεωτική εργασία, η πώληση παιδιών, η παιδική πορνεία, η παιδική πορνογραφία, η στρατολόγηση παιδιών σε ένοπλες συγκρούσεις, η εκµετάλλευση της παιδικής εργασίας, η παράνοµη διακίνηση ανθρώπων, η εκµετάλλευση της εκπόρνευσης κ.ά. Το κυρίως µέρος της εργασίας εµβαθύνει σε δύο απ αυτές τις σύγχρονες εκφάνσεις δουλείας, και συγκεκριµένα την παράνοµη διακίνηση ανθρώπων (Μέρος Α ) και την εκµετάλλευση της παιδικής εργασίας (Μέρος Β ). Ειδικότερα επιχειρείται η εννοιολογική οριοθέτηση και ανάδειξη της σύγχρονης διάστασης των εν λόγω φαινοµένων και του νοµικού πλαισίου που τις διέπει, αλλά και µια κατά το δυνατόν συνοπτική ανάλυση των µηχανισµών που, τόσο σε οικουµενικό όσο και σε περιφερειακό επίπεδο αναπτύσσονται, για την αντιµετώπιση και εξάλειψή τους, είτε πρόκειται για συµβατικές ρυθµίσεις, είτε για προγράµµατα και πρωτοβουλίες διεθνών ή περιφερειακών οργανισµών. Σήµερα, τα κυριότερα διεθνή νοµικά κείµενα που αφορούν στην παράνοµη διακίνηση ανθρώπων και στην εκµετάλλευση της παιδικής εργασίας είναι το Πρωτόκολλο για την Πρόληψη, Καταστολή και Τιµωρία της Παράνοµης ιακίνησης Προσώπων, ιδιαίτερα Γυναικών και Παιδιών που συµπληρώνει τη Σύµβαση κατά του ιεθνούς Οργανωµένου Εγκλήµατος (2000) και οι Συµβάσεις της ιεθνούς Οργάνωσης Εργασίας Νο. 138 για το ελάχιστο όριο ηλικίας στην απασχόληση (1973) και Νο. 182 για την Εξάλειψη και Άµεση ράση κατά των Χείριστων Μορφών Παιδικής Εργασίας (1999). Τέλος, αναπτύσσονται κάποιες συµπερασµατικές παρατηρήσεις και προτείνονται µέτρα που αφορούν στους τοµείς τόσο της πρόληψης όσο και της καταστολής των εν λόγω φαινοµένων, που µπορεί να επιτευχθεί κυρίως µέσω της ενσωµάτωσης, από τα κράτη, των διεθνών συνθηκών που προβλέπουν την ποινική καταστολή των σχετικών εγκληµάτων, της διακρατικής συνεργασίας και του ενεργότερου συντονισµού όλων των εµπλεκόµενων φορέων σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. 2

Summary Slavery was one of the first human rights issue to arouse international concern. Yet, in the face of universal condemnation, slavery-like practices remain a grave problem of the twenty-first century. Slavery today covers a great variety of human rights violations. In addition to traditional slavery and the slave trade, these abuses include the sale of children, child prostitution, child pornography, the exploitation of child labour, the use of children in armed conflicts, debt bondage, serfdom, the traffic in human beings (and in the sale of human organs), the exploitation of prostitution, as well as certain practices under apartheid and colonial regimes. This study describes two of these contemporary forms of slavery: trafficking in human beings (Part A) and the exploitation of child labour (Part B), as well as the work done at the international and the regional level to halt and prevent them. The phenomenon of trafficking in human beings is one of the greatest threats to human rights. Anti-trafficking laws are not a new development. However, the legal regime has been developed recently in an attempt to meet the challenge of trafficking as a contemporary crime: in 2000, the UN adopted the Convention against Transnational Organized Crime as well as the Trafficking in Persons Protocol. For the purposes of this Protocol, there are three principal elements in the definition of the offence of trafficking: a) the act (recruitment, transportation, transfer, harbouring or receipt of persons), b) the method (by threat or use of force or other coercion, abduction, fraud, deception, abuse of power, abuse of a position of vulnerability, giving or receiving of payments or benefits to achieve the consent of a person having control over the victim) and c) the purpose (exploitation). As far as the exploitation of child labour is concerned, the international community has also been concerned about this grave and persistent problem for a long time. In 1973, the Minimum Age Convention of the ILO (C138) defined child labour as economic activity performed by a person under the age of fifteen, and prohibited it for being hazardous to the physical, mental and moral well-being of the child as well as for preventing effective schooling. After not being able to gather enough support for the Minimum Age Convention, the ILO adopted a new convention, Worst Forms of Child Labour Convention (C182), in 1999, which prioritizes the struggle against the worst forms of child labour and calls for their elimination for all persons under the age of eighteen. 3

Λέξεις-κλειδιά Σύγχρονες µορφές δουλείας, εκµετάλλευση του ανθρώπου, διεθνές δίκαιο, διεθνής προστασία ανθρωπίνων δικαιωµάτων, δουλεία, δουλεµπόριο, πώληση παιδιών, παιδική πορνεία, παιδική πορνογραφία, εκµετάλλευση της εκπόρνευσης, εκµετάλλευση της παιδικής εργασίας, ανάµιξη παιδιών σε ένοπλες συρράξεις, δουλεία χρέους, δουλοπαροικία, παράνοµη διακίνηση ανθρώπων, παράνοµη διακίνηση ανθρωπίνων οργάνων και ιστών, Πρωτόκολλο για την Πρόληψη, Καταστολή και Τιµωρία της Παράνοµης ιακίνησης Προσώπων, ιδιαίτερα Γυναικών και Παιδιών, Σύµβαση ΟΕ για το ελάχιστο όριο ηλικίας στην απασχόληση, Σύµβαση ΟΕ για την Εξάλειψη και Άµεση ράση κατά των Χείριστων Μορφών Παιδικής Εργασίας. Key words contemporary forms of slavery, international law, international protection of human rights, slavery- like practices, slave trade, sale of children, child prostitution, child pornography, exploitation of prostitution, exploitation of child labour, use of children in armed conflicts, debt bondage, serfdom, trafficking in human beings/in persons/ in the sale of human organs, human trafficking, Trafficking in Persons Protocol, the Minimum Age Convention, Worst Forms of Child Labour Convention. 4

Περιεχόµενα Εισαγωγή...σελ. 7 Μέρος Α : Παράνοµη ιακίνηση Ανθρώπων Ι. Εννοιολογική οριοθέτηση και ανάδειξη του φαινοµένου της παράνοµης διακίνησης ανθρώπων σελ. 15 ΙΙ. ιαστάσεις της καταπολέµησης της παράνοµης διακίνησης ανθρώπων σε οικουµενικό επίπεδο...σελ. 24 1. ιεθνείς συµβατικές και άλλες ρυθµίσεις στο πλαίσιο του ΟΗΕ σελ. 24 2. Πρακτική των οργάνων, ειδικευµένων οργανώσεων, προγραµµάτων και ταµείων του ΟΗΕ...σελ. 28 i. Επιτροπή Ανθρωπίνων ικαιωµάτων, Υποεπιτροπή και Επιτροπές των Συµβάσεων.σελ. 28 ii. Παγκόσµιο Πρόγραµµα των Η.Ε. ενάντια στην παράνοµη διακίνηση προσώπων (UN Global Programme against Trafficking in Human Beings/ GPAT) σελ. 34 iii. United Nations Department of Peacekeeping.σελ. 36 iv. Ύπατες Αρµοστείες για τα ανθρ. ικαιώµατα και τους Πρόσφυγες...σελ. 38 v. Άλλες ειδικευµένες οργανώσεις στο πλαίσιο των Η.Ε...σελ. 40 3. Πρακτική άλλων διεθνών Οργανισµών σελ. 44 i. IOM σελ. 44 ii. Interpol...σελ. 45 III. ιαστάσεις της καταπολέµησης της παράνοµης διακίνησης ανθρώπων σε περιφερειακό επίπεδο.σελ. 46 1. Συµβούλιο της Ευρώπης...σελ. 46 2. Ευρωπαϊκή Ένωση...σελ. 51 3. ΟΑΣΕ σελ. 65 4. Άλλοι περιφερειακοί οργανισµοί.σελ. 69 5

Μέρος Β : Παιδική εργασία Ι. Εννοιολογική οριοθέτηση και ανάδειξη του φαινοµένου της παιδικής εργασίας...σελ. 71 ΙΙ. ιαστάσεις της καταπολέµησης της παιδικής εργασίας σε οικουµενικό επίπεδο.σελ. 76 1. ιεθνείς συµβατικές και άλλες ρυθµίσεις στο πλαίσιο του ΟΗΕ σελ. 76 2. Πρακτική των οργάνων, ειδικευµένων οργανώσεων, προγραµµάτων και ταµείων του ΟΗΕ...σελ. 88 i. Επιτροπή Ανθρωπίνων ικαιωµάτων, Υποεπιτροπή και Επιτροπές των Συµβάσεων.σελ. 88 ii. Πρόγραµµα IPEC της ιεθνούς Οργάνωσης Εργασίας.σελ. 89 iii. Άλλες ειδικευµένες οργανώσεις των Η.Ε...σελ. 93 3. Πρακτική άλλων διεθνών Οργανισµών: η περίπτωση του Παγκόσµιου Οργανισµού Εµπορίου (WTO)..σελ. 97 ΙΙΙ. ιαστάσεις της καταπολέµησης της παιδικής εργασίας σε περιφερειακό επίπεδο...σελ. 101 1. Συµβούλιο της Ευρώπης.σελ. 101 2. Ευρωπαϊκή Ένωση.σελ. 104 3. Άλλοι περιφερειακοί οργανισµοί...σελ. 110 Συµπεράσµατα..σελ. 112 Βιβλιογραφία.σελ. 115 Παραρτήµατα 6

Εισαγωγή Στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας, που τιτλοφορείται «Σύγχρονες µορφές δουλείας και διεθνές δίκαιο», πρόκειται να παρουσιαστούν και να εξεταστούν, από τη σκοπιά του διεθνούς δικαίου, εκφάνσεις ενός φαινοµένου που συνηθίζουµε να αποκαλούµε «σύγχρονες µορφές δουλείας» ( contemporary forms of slavery ). Εκτός από τις κλασικές έννοιες της δουλείας και του δουλεµπορίου, υπολογίζεται ότι σήµερα, περίπου 200 εκατοµµύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσµο υφίστανται ένα ευρύ φάσµα παραβιάσεων των θεµελιωδών ανθρωπίνων δικαιωµάτων 1, παραβιάσεων που περικλείουν, µεταξύ άλλων, τη δουλεία χρέους ( debt bondage ), τη δουλοπαροικία ( serfdom ), την εξαναγκαστική εργασία ( forced labour ), την πώληση παιδιών, την παιδική πορνεία, την παιδική πορνογραφία, τη στρατολόγηση παιδιών σε ένοπλες συγκρούσεις, την εκµετάλλευση της παιδικής εργασίας, την παράνοµη διακίνηση ανθρώπων ( trafficking in human beings / human trafficking ), την εκµετάλλευση της εκπόρνευσης, τον ακούσιο γάµο, το γεννητικό ακρωτηριασµό κοριτσιών και γυναικών ( sexual mutilation of female children and women ), καθώς και, έως και πριν κάποια χρόνια, αν όχι ακόµη και σήµερα, συγκεκριµένες πρακτικές φυλετικού διαχωρισµού ( apartheid ) και αποικιοκρατικών καθεστώτων. Είναι δε πολλές φορές δυσχερής και η ίδια η διάκριση µεταξύ των διαφόρων µορφών δουλείας, δεδοµένου ότι, ιδιαιτέρως οι κοινωνικά «ευάλωτες» κατηγορίες ανθρώπων, όπως π.χ. γυναίκες, παιδιά, αλλοδαποί, πρόσφυγες ή µετανάστες, ενδέχεται συχνά να υφίστανται ταυτοχρόνως περισσότερες της µιας εκ των σύγχρονων εκφάνσεων της δουλείας. Στο εισαγωγικό αυτό µέρος θα επιχειρηθεί µια συνοπτική περιγραφή και παρουσίαση των κυριοτέρων απ τις προαναφερθείσες «σύγχρονες µορφές της δουλείας», ούτως ώστε να αποσαφηνιστούν οι λεπτές ενίοτε µεταξύ τους διαφορές, καθώς δεν είναι σπάνιο να συναντώνται και εννοιολογικές αποκλίσεις σε κάποιους όρους από κράτη ή διεθνείς οργανισµούς, ενώ θα επισηµανθούν τα κυριότερα διεθνή συµβατικά κείµενα που θεσπίζουν την απαγόρευση και καταστολή τους και εγγυώνται την προστασία των θυµάτων τους. Το κυρίως µέρος της εργασίας είναι 1 Rassam, Yasmine, Contemporary Forms of Slavery and the Evolution of the Prohibition of Slavery and the Slave Trade Under Customary International Law, in: Virginia Journal of International Law, Vol. 39, no. 2, Winter 1999, σελ. 305 επ. 7

αφιερωµένο στην εµβάθυνση και ανάλυση σε δύο συγκεκριµένες σύγχρονες εκφάνσεις της δουλείας, και συγκεκριµένα την παράνοµη διακίνηση ανθρώπων ( human trafficking / Mέρος A ) και την παιδική εργασία ( child labour / Mέρος B ). Εκεί παρουσιάζεται εκτενέστερα το διεθνές νοµικό πλαίσιο που τις διέπει, σε παγκόσµιο αλλά και περιφερειακό επίπεδο και αναδεικνύονται οι δράσεις και πρωτοβουλίες που έχουν αναληφθεί από τον ΟΗΕ και τις ειδικευµένες οργανώσεις των Η.Ε., καθώς και τους περιφερειακούς οργανισµούς για την καταπολέµησή τους. Στο τελευταίο µέρος της εργασίας αναπτύσσονται κάποιες συµπερασµατικές, καταληκτικές παρατηρήσεις σχετικά µε την αποτελεσµατικότητα του ρόλου της διεθνούς κοινότητας και των κρατών στην αντιµετώπιση των εξεταζοµένων φαινοµένων και προτείνονται µέτρα που αφορούν στους τοµείς τόσο της πρόληψης όσο και της καταστολής τους. Αν κανείς επιχειρούσε να αναζητήσει την ιστορική αφετηρία ποινικοποίησης του εγκλήµατος της δουλείας, θα ανακάλυπτε ότι η απαγόρευσή της, καθώς και η απαγόρευση των συναφών πρακτικών της χρονολογείται από πολύ παλιά. Ήδη το 1815, το Κογκρέσο της ιακήρυξης της Βιέννης όριζε ότι «η δουλεία είναι απεχθής για τις αξίες της πολιτισµένης διεθνούς κοινότητας. Έκτοτε πολλά διεθνή όργανα απαγόρευσαν και ποινικοποίησαν αυτές τις πρακτικές. Μεταξύ 1820 και 1945 η δουλεία, το δουλεµπόριο και οι παρόµοιες πρακτικές ποινικοποιήθηκαν και από πολλά κράτη, καθώς η δουλεία αποτελούσε ξεκάθαρη παραβίαση των «γενικών αρχών του δικαίου». Εν συνεχεία, τα διεθνή όργανα επέκτειναν την ποινικοποίησή της και σχεδόν όλα τα εθνικά δίκαια την απαγόρευσαν ρητά ή έµµεσα. Μετά τον Α Παγκόσµιο Πόλεµο απαγορεύτηκε η εξαναγκαστική εργασία για τους αιχµαλώτους πολέµου µε τη Συνθήκη του 1926 σχετικά µε τη δουλεία και τη Συνθήκη της Γενεύης του 1930 για την εξαναγκαστική ή υποχρεωτική εργασία. Η πρακτική της χρησιµοποίησης άµαχου πληθυσµού και αιχµαλώτων πολέµου κατά τον Α Παγκόσµιο Πόλεµο υπήρξε εκτεταµένη και συχνά απαιτούσε τη µετακίνηση πληθυσµών σε χώρους εργασίας, συνιστώντας έτσι «εκτόπιση», που αποτελεί, εκτός εάν υπάρχει εξαιρετική στρατιωτική αναγκαιότητα, έγκληµα πολέµου. Οµοίως, κατά το Β Παγκόσµιο Πόλεµο, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης χρησιµοποιούνταν ως τόπος 8

καταναγκαστικών έργων. Μετά το 1945 δηµιουργήθηκαν περισσότερα από 45 διεθνή κείµενα που απαγορεύουν τη δουλεία και τις συναφείς πρακτικές. Στη ιεθνή Σύµβαση κατά της ουλείας (1926), η δουλεία ορίζεται (άρθρο 1 παρ. 1) ως «η κατάσταση ενός ατόµου υποκειµένου εις τας περί δικαίου της ιδιοκτησίας αρχάς ή τινάς εξ αυτών», ενώ για το δουλεµπόριο προβλέπεται ότι «περιλαµβάνει όλες τις πράξεις που σχετίζονται µε τη σύλληψη, απόκτηση ή διάθεση ενός ατόµου µε σκοπό να υπαχθεί σε δουλεία». Επίσης «όλες τις πράξεις που σχετίζονται µε την πρόσκτηση ενός δούλου µε σκοπό τη µεταπώληση ή ανταλλαγή του», καθώς και «όλες τις πράξεις παραχώρησης ενός κεκτηµένου δούλου µέσω πώλησης ή ανταλλαγής και γενικά κάθε πράξη εµπορίας ή µεταφοράς σκλάβων» (άρθρο 1 παρ. 2) 2. Ενώ λοιπόν η δουλεία και το δουλεµπόριο µε την κλασική τους µορφή, όπως εκτέθηκε ανωτέρω, τείνουν στις µέρες µας να εξαλειφθούν, υφίστανται ακόµη ορισµένες πρακτικές τους, που συναντώνται κυρίως σε υπανάπτυκτες χώρες. Άλλες πάλι, σύγχρονες πρακτικές, εξίσου όµως αποτρόπαιες, λαµβάνουν ιδιαίτερα ανησυχητικές διαστάσεις, συναντώνται δε σε ολόκληρο τον κόσµο, ακόµη και σε προηγµένα κράτη. Η φτώχια, οι πόλεµοι, οι αναπτυξιακοί κλονισµοί, η ανεργία, η παραοικονοµία ή ακόµη και παρωχηµένοι θεσµοί ή πρακτικές κοινωνιών είναι µερικές µόνον από τις αιτίες αυτών των φαινοµένων. Ποιες είναι όµως αυτές οι µορφές δουλείας του 21 ου αιώνα; Στη συνέχεια εξετάζονται κάποιες από τις αντιπροσωπευτικότερες «σύγχρονες µορφές δουλείας», όπως τις ονοµάζει και η οµώνυµη Οµάδα εργασία της Υποεπιτροπής για την Προαγωγή και Προστασία των Ανθρωπίνων ικαιωµάτων του ΟΗΕ 3 : ουλεία λόγω χρέους ( debt bondage ) ονοµάζεται η κατάσταση που προκύπτει από το γεγονός ότι ένας οφειλέτης είναι αναγκασµένος να παρέχει τις προσωπικές του 2 Το άρθρο 7 παρ. 3 της Συµπληρωµατικής Συνθήκης του 1956 για την κατάργηση της δουλείας, του δουλεµπορίου και παρεµφερών προς τη δουλεία θεσµών και πρακτικών, ορίζει το δουλεµπόριο µε τον ίδιο ακριβώς τρόπο, ωστόσο προσθέτει τη φράση «µε οποιοδήποτε µέσο µεταφοράς». Η ίδια Συνθήκη, στο άρθρο 3 προβλέπει ότι «η πράξη µεταφοράς ή η απόπειρα µεταφοράς σκλάβων από µια χώρα σε µια άλλη µε οποιοδήποτε µέσο µεταφοράς ή η συνέργια σε αυτή την πράξη θα θεωρείται ποινικό αδίκηµα σύµφωνα µε τους νόµους των συµβαλλοµένων κρατών και τα πρόσωπα που καταδικάζονται γι αυτά τα αδικήµατα θα υπόκεινται σε πολύ αυστηρές ποινές». 3 United Nations High Commissioner for Human Rights, Fact Sheet No. 14, Contemporary Forms of Slavery, June 1991. 9

υπηρεσίες ή αυτές ενός προσώπου επί του οποίου ασκεί εξουσία, ως εγγύηση για χρέος, εάν η αξία αυτών των υπηρεσιών, όπως εκτιµάται λογικά, δεν εφαρµόζεται για την εκκαθάριση του χρέους ή η διάρκεια ή η φύση αυτών των υπηρεσιών δεν είναι περιορισµένη ή καθορισµένη 4. Ως δουλοπαροικία ( serfdom ) νοείται η κατάσταση ή θέση οποιουδήποτε υποχρεούται εκ του νόµου, εθίµου ή συµφωνίας να ζει και να εργάζεται σε γη που ανήκει σε άλλο πρόσωπο και να παρέχει καθορισµένες υπηρεσίες σε αυτό το άλλο πρόσωπο, µε ή χωρίς αµοιβή, και δεν είναι ελεύθερος να αλλάξει αυτή του τη θέση 5. Ακόµη κι αν υπάρχει συναίνεση του «υποτελούς», η πρακτική αυτή είναι παράνοµη, όπως κι αν δηµιουργήθηκε. Όσον αφορά στην εξαναγκαστική εργασία, το άρθρο 2 παρ. 1 της Συνθήκης για την Εξαναγκαστική ή Υποχρεωτική Εργασία (1930), την ορίζει ως «κάθε εργασία ή υπηρεσία, την οποία αναγκάζεται κάποιος να αναλάβει υπό την απειλή κυρώσεων και για την οποία δεν προσφέρθηκε εθελοντικά» 6. Η Συνθήκη για την απαγόρευση της καταναγκαστικής εργασίας (1957, ΟΕ Νο. 105) παρέχει ευρύτερη κάλυψη απ αυτήν του 1930: προβλέπει ότι τα κράτη-µέλη οφείλουν να καταστέλλουν και να µην χρησιµοποιούν την υποχρεωτική ή καταναγκαστική εργασία ως µέσο πολιτικού επηρεασµού ή εκπαίδευσης ή τιµωρίας για την έκφραση πολιτικών ή ιδεολογικών απόψεων αντίθετων στο εδραιωµένο πολιτικό, κοινωνικό και οικονοµικό σύστηµα, ως µέθοδο κινητοποίησης και χρησιµοποίησης της εργασίας για σκοπούς οικονοµικής ανάπτυξης, ως µέσο εργασιακής πειθαρχίας, ως τιµωρία για συµµετοχή σε απεργίες κτλ. Το 1999 υιοθετήθηκε από τη ΟΕ και η Συνθήκη για την Απαγόρευση και την 4 Άρθρο 1 α της Συµπληρωµατικής Συνθήκης για την Εξάλειψη της ουλείας, του ουλεµπορίου και πρακτικών παρόµοιων µε τη ουλεία (1956). Σχετικά στο: Ιωάννου, Κ., Περράκης, Στ., Νάσκου- Περράκη, Π., «ιεθνής Προστασία των ικαιωµάτων του Ανθρώπου», εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, 1987, σελ. 85. 5 Άρθρο 1 β της Συµπληρωµατικής Συνθήκης για την Εξάλειψη της ουλείας, του ουλεµπορίου και πρακτικών παρόµοιων µε τη ουλεία (1956). Η σύγχρονη δουλοπαροικία µοιάζει µε το φεουδαρχικό σύστηµα της µεσαιωνικής Ευρώπης, όπου, λόγω απουσίας µέσης αστικής τάξης και κατοχής της γης από λίγους, δηµιουργούνταν αποκλειστικά η κυρίαρχη τάξη των ευγενών και αυτή των υποτελών, που θεωρούνταν «αντικείµενα (res). Υφίσταται και σήµερα σε ορισµένες υπανάπτυκτες χώρες και η εξάλειψή της απαιτεί ριζικές αναδιαρθρώσεις της ιδιοκτησίας της γης και βιοµηχανικής ανάπτυξης. 6 Αποκλείονται από τον ορισµό η στρατιωτική θητεία, πολιτικά καθήκοντα, εργασία από νόµιµη καταδίκη που επιτηρείται καταλλήλως, εργασία ως αποτέλεσµα φυσικών καταστροφών ή σε περίπτωση άλλης ανάγκης και σε περιπτώσεις µικρότερων σε έκταση κοινωνικών υπηρεσιών. Κάθε µορφή εξαναγκαστικής εργασίας αποτελεί ποινικό αδίκηµα. 10

Άµεση ράση για την Εξάλειψη των χειρότερων µορφών παιδικής εργασίας (Νο. 182), που θα αναλυθεί στο µέρος Β της εργασίας. Τα παιδιά αποτελούν την οµάδα που υφίσταται τη µεγαλύτερη εκµετάλλευση λόγω της αδυναµίας τους να αντιδράσουν και να ξεφύγουν. Σύγχρονη µορφή δουλείας θεωρείται η πώληση παιδιών, η παιδική πορνεία και πορνογραφία: το Πρόσθετο Πρωτόκολλο για την πώληση παιδιών, την παιδική πορνεία και πορνογραφία (2000) της Συνθήκης για τα ικαιώµατα του Παιδιού ορίζει την πώληση παιδιών ως κάθε πράξη συναλλαγής µε την οποία ένα παιδί µεταφέρεται από ένα άτοµο ή οµάδα ατόµων σε ένα άλλο για αµοιβή ή για οποιοδήποτε άλλο όφελος (άρθρο 2 α ). Παιδική πορνεία σηµαίνει τη χρήση ενός παιδιού για σεξουαλικές δραστηριότητες για αµοιβή ή για άλλο όφελος (άρθρο 2β), ενώ παιδική πορνογραφία είναι κάθε απεικόνιση, µε οποιοδήποτε µέσο, ενός παιδιού σε πραγµατικές ή εικονικές σεξουαλικές δραστηριότητες ή κάθε απεικόνιση των γεννητικών οργάνων ενός παιδιού για σεξουαλική εκµετάλλευση (άρθρο 2γ). Τα κράτη οφείλουν να ποινικοποιούν την πώληση ενός παιδιού που περιλαµβάνει την παραχώρηση, παράδοση ή αποδοχή ενός παιδιού για σεξουαλική εκµετάλλευση, πώληση των οργάνων του µε σκοπό το κέρδος, την υποχρεωτική εργασία και τη συναίνεση για υιοθεσία του παιδιού κατά παράβαση των κανόνων περί υιοθεσίας. Ως προς την πορνεία, οφείλουν να ποινικοποιούν την προσφορά, απόκτηση, µαστροπεία ή παραχώρηση ενός παιδιού, ενώ ως προς την παιδική πορνογραφία, την παραγωγή, διανοµή, διάδοση, εισαγωγή, εξαγωγή, προσφορά, πώληση ή κατοχή πορνογραφικού υλικού (άρθρο 3). Το φαινόµενο των «παιδιών-στρατιωτών» µέσω της υποχρεωτικής ή εξαναγκαστικής στρατολόγησης παιδιών σε ένοπλες συγκρούσεις συναντάται ευρέως σήµερα σε πολλές εµπόλεµες περιοχές του πλανήτη και συνιστά µια ακόµη σύγχρονη µορφή δουλείας. Ως γνωστόν, στις διεθνείς συρράξεις τυγχάνει εφαρµογής το Πρώτο Πρόσθετο Πρωτόκολλο των Συνθηκών της Γενεύης (1977), ωστόσο σπάνια πλέον παιδιά µετέχουν σε διεθνείς συρράξεις. Ωστόσο, το εύτερο Πρόσθετο Πρωτόκολλο που αφορά στις εµφύλιες συρράξεις, στις οποίες µετέχουν και παιδιάστρατιώτες, δεν έχει έως σήµερα επικυρωθεί από πολλά κράτη, ενώ το κοινό άρθρο 3 δε θέτει όρια για τη στρατολόγηση ή συµµετοχή παιδιών στις ένοπλες συγκρούσεις. Σε κάθε περίπτωση, η Σύµβαση για τα ικαιώµατα του Παιδιού (1989) προέβλεπε σεβασµό των κανόνων του ανθρωπιστικού δικαίου για τα παιδιά και υιοθέτηση µέτρων από τα κράτη για τη µη συµµετοχή παιδιών κάτω των 15 ετών σε 11

συγκρούσεις (άρθρο 38). Σήµερα το όριο ηλικίας έχει ανέλθει στα 18 έτη, βάσει του Πρόσθετου Πρωτοκόλλου για την ανάµιξη παιδιών σε ένοπλες συρράξεις (2002). Οι γυναίκες αποτελούν την άλλη µεγάλη «ευάλωτη» κοινωνική οµάδα, που πλήττεται από τις σύγχρονες µορφές δουλείας. Η θέση ή η κατάσταση µιας γυναίκας, ή βεβαίως ενός παιδιού, που υποχρεώνεται ή εξαναγκάζεται, χωρίς να είναι σε θέση να αλλάξει αυτή την κατάσταση, να προβαίνει σε (σεξουαλικές) πράξεις που δεν επιθυµεί, συνιστά σεξουαλική δουλεία 7. Η Σύµβαση για την Καταστολή της Παράνοµης ιακίνησης Ανθρώπων και Εκµετάλλευσης της Εκπόρνευσης άλλων (1949) τιµωρεί «οποιοδήποτε πρόσωπο α) στρατολογεί ( procures ), δελεάζει ( entices ) και παρασύρει ( leads away ), µε το σκοπό της εκπόρνευσης, άλλο πρόσωπο, ακόµη και µε τη συγκατάθεσή του, β) εκπορνεύει άλλο πρόσωπο, ακόµη και µε τη συγκατάθεσή του» (άρθρο 1). Εντούτοις, η Συνθήκη δεν έχει επικυρωθεί έως σήµερα από πολλά κράτη, καθώς αυτά διαφωνούσαν µε την πλήρη απαγόρευση της πορνείας και επεδίωκαν να ποινικοποιήσουν µόνο την παράνοµη διακίνηση µε σκοπό την εκπόρνευση. Άρα, ενώ η εκµετάλλευση της εκπόρνευσης άλλων που δεν οδηγεί σε ιδιοκτησία και πραγµατοποιείται µε τη συναίνεση του άλλου δε θεωρείται διεθνές έγκληµα, η παράνοµη διακίνηση µε σκοπό την εκµετάλλευση της εκπόρνευσης άλλων, είναι. Με το Πρωτόκολλο για την Πρόληψη, Καταστολή και Τιµωρία της Παράνοµης ιακίνησης Προσώπων, ιδιαίτερα Γυναικών και Παιδιών που συµπληρώνει τη Σύµβαση κατά του ιεθνούς Οργανωµένου Εγκλήµατος (2000), που θα εξεταστεί στη συνέχεια, καλύφθηκαν οι έως τότε αδυναµίες. Σύγχρονη µορφή δουλείας θεωρείται και ο ακούσιος/ εξαναγκαστικός γάµος. Είναι πολύ διαδεδοµένη πρακτική, σε πολλές περιοχές του κόσµου, να µην έχει η γυναίκα το δικαίωµα να επιλέξει το σύζυγό της ή να αρνηθεί αυτόν που της προορίζουν για σύζυγο. Επίσης πολλές γυναίκες εξαναγκάζονται να παντρευτούν ή άλλοτε, λόγω του θανάτου του συζύγου τους, «κληροδοτούνται» αυτοµάτως σε έναν άλλο άνδρα. Υφίσταται δε ακόµη και σήµερα η πρακτική της «νύφης κατά παραγγελία» ( mail order brides ) ή η «πώληση συζύγων» 8. Βάσει του άρθρου 1 της Συµπληρωµατικής Συνθήκης για την Εξάλειψη της ουλείας, του ουλεµπορίου και 7 Human Rights Watch, The Human Rights Watch Global Report on Women s Human Rights, 1995, σελ. 197 επ. 8 Dottridge, Michael and Weissbrodt, David, Review of the Implementation of and Follow-up to the Conventions on Slavery, in: German Yearbook of International Law, Vol. 42, 1999, σελ. 274 επ. 12

πρακτικών και θεσµών παρόµοιων µε τη ουλεία (1956), απαγορεύονται πρακτικές ή θεσµοί βάσει των οποίων «α) µια γυναίκα, χωρίς το δικαίωµα να αρνηθεί, δίδεται δι υποσχέσεως σε γάµο, µεσολαβούσης συναλλαγής σε χρήµα ή σε είδος, του ανταλλάγµατος καταβληθέντος προς τους γονείς της, τον κηδεµόνα της, την οικογένειά της ή οποιοδήποτε άλλο πρόσωπό ή οµάδα ή β) ο σύζυγος µιας γυναίκας, η οικογένεια ή η φυλή ( clan ) αυτού έχουν το δικαίωµα να την παραχωρήσουν σε τρίτον έναντι επαχθούς ανταλλάγµατος ή µε άλλο τρόπο ή γ) µια γυναίκα, µετά το θάνατο του συζύγου της, µπορεί να µεταβιβάζεται κληρονοµικώς σε άλλο πρόσωπο». ιαπιστώνεται άρα ότι η Συνθήκη απαιτεί την πλήρη και ελεύθερη συναίνεση και των δύο µερών 9. Τέλος, ως τελευταία χαρακτηριστική περίπτωση σύγχρονης µορφής δουλείας και γενικότερα, εκµετάλλευσης του ανθρώπου, επιλέγεται να παρουσιαστεί το φαινόµενο του γεννητικού ακρωτηριασµού κοριτσιών και γυναικών. Πρόκειται για µια υποτιθέµενη «παραδοσιακή πρακτική» ορισµένων περιοχών του κόσµου, που ωστόσο παραπέµπει στο «στιγµατισµό» των δούλων κατά το παρελθόν. Η συνολική προβληµατική έγκειται στο γεγονός ότι, λόγω των πολιτισµικών διαφορών όλων των περιοχών του πλανήτη, δεν είναι εύκολο να εξευρεθεί ένας ασφαλής γνώµονας περί του τι εµπίπτει π.χ. στα ήθη και τις θρησκευτικές ή ηθικές παραδόσεις ενός λαού ή µιας φυλής, και τι όχι. Σε κάθε περίπτωση όµως, πρακτικές όπως ο γεννητικός ακρωτηριασµός, τα εγκλήµατα τιµής, ο λιθοβολισµός γυναικών για εγκυµοσύνη εκτός γάµου κτλ., δε µπορούν σήµερα να γίνουν αποδεκτά. Κατά δε το άρθρο 5 της Συµπληρωµατικής Συνθήκης για την Εξάλειψη της ουλείας, του ουλεµπορίου και πρακτικών και θεσµών παρόµοιων µε τη ουλεία (1956), απαγορεύεται ο «ακρωτηριασµός, ο στιγµατισµός ή οποιοδήποτε άλλο µαρκάρισµα δούλου», ενώ το άρθρο 2 παρ. 6 της Συνθήκης για την εξάλειψη κάθε µορφής διακρίσεων σε βάρος των γυναικών (1979) ζητά από τα κράτη να «λαµβάνουν όλα τα αναγκαία µέτρα για να αλλάξουν ή να εξαλείψουν υπάρχοντες νόµους, κανόνες, πρακτικές ή έθιµα, που αποτελούν διάκριση εις βάρος των γυναικών». 9 Το δε άρθρο 2 της ίδιας Συνθήκης προβλέπει ότι «τα κράτη πρέπει να εισάγουν, όπου παρίσταται ανάγκη, ένα ελάχιστο όριο ηλικίας γάµου, να ενθαρρύνουν την προσφυγή στη διαδικασία που επιτρέπει και στους δύο συζύγους να εκφράσουν ελεύθερα τη συναίνεσή τους για το γάµο, παρουσία αρµόδιας πολιτικής ή θρησκευτικής αρχής και να ενθαρρύνουν την καταχώρηση των γάµων». Σηµειώνεται ότι υπάρχει και ιεθνής Σύµβαση για τη συναίνεση, το ελάχιστο όριο ηλικίας γάµου και την καταχώρηση των γάµων (1962), που ωστόσο δεν έχει επικυρωθεί από πολλά κράτη. 13

Επιχειρήθηκε έως τώρα µια ενδεικτική µόνο καταγραφή περιπτώσεων σύγχρονων µορφών δουλείας. Στη συνέχεια ακολουθεί διεξοδική παρουσίαση και ανάπτυξη δύο επιµέρους εκφάνσεων σύγχρονης δουλείας: α) της παράνοµης διακίνησης ανθρώπων (trafficking in human beings) στο Μέρος Α και β) της εκµετάλλευσης της παιδικής εργασίας (child labor) στο Μέρος Β. 14

Μέρος Α : Παράνοµη ιακίνηση Ανθρώπων Ι. Εννοιολογική οριοθέτηση και ανάδειξη του φαινοµένου της παράνοµης διακίνησης ανθρώπων Γύρω από την ακριβή απόδοση στα ελληνικά των ταυτόσηµων αγγλικών όρων human trafficking και trafficking in human beings έχουν έως σήµερα υποστηριχθεί πολλές και διαφορετικές εκδοχές 10. Η δυσχέρεια υιοθέτησης ενός κοινού όρου για την απόδοση στην ελληνική γλώσσα του όρου «trafficking ανθρώπων» ενδεχοµένως οφείλεται και στην πληθώρα των ορισµών που του έχουν κατά καιρούς δοθεί από τα διάφορα διεθνή κείµενα. Ενδεικτικά αναφέρονται: Σε ψήφισµα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 05.02.1996 το «trafficking ανθρώπων» οριζόταν ως «η παράνοµη πράξη, µε την οποία κάποιος, κατά τρόπο άµεσο ή έµµεσο, ενθαρρύνει την είσοδο ή διαµονή πολίτη που προέρχεται από τρίτο κράτος, µε στόχο την εκµετάλλευσή του, χρησιµοποιώντας δόλο ή κάθε άλλη µορφή εξαναγκασµού ή εκµεταλλευόµενος την ευάλωτη κατάσταση αυτού του ατόµου ή του διοικητικού του καθεστώτος». Σε Κοινή ράση του Ευρωπαϊκού Συµβουλίου της 24.02.1997 ως «trafficking ανθρώπων» νοείτο «κάθε συµπεριφορά που διευκολύνει την είσοδο, διέλευση, διαµονή ή έξοδο από την επικράτεια κράτους µέλους α) (για trafficking προσώπων πλην παιδιών) για λόγους κερδοσκοπίας και µε την προοπτική της σεξουαλικής 10 Γίνεται έτσι συχνά λόγος για «διακίνηση ατόµων», «εµπορία» ή «εµπόριο» ανθρώπων, «παράνοµη» ή «λαθραία» «διακίνηση και εµπορία προσώπων», «σωµατεµπορία», «διεθνική σωµατεµπορία», «διασυνοριακή µεταφορά» κ.ά. Η σύγχυση που υπάρχει γύρω από την απόδοση των προαναφερθέντων όρων σαφώς και συνδέεται µε την ερµηνεία και το περιεχόµενο που κανείς θα επιλέξει να τους δώσει, αποτυπώνεται δε εύλογα στο γεγονός ότι από πλευράς επίσηµων ελληνικών αρχών δεν έχει έως σήµερα ακολουθηθεί µια ενιαία γραµµή ούτε υιοθετηθεί µια κοινά αποδεκτή ορολογία. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι στην επίσηµη µετάφραση, από το Ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών, του Πρωτοκόλλου Protocol to Prevent, Suppress and Punish Trafficking in Persons, especially Women and Children των Η.Ε. του 2000, χρησιµοποιείται ο όρος «διακίνηση προσώπων», η δε επίσηµη ιστοσελίδα του Ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών κάνει λόγο για «παράνοµη διακίνηση προσώπων». Επίσηµες ελληνικές µεταφράσεις εγγράφων της Ευρωπαϊκής Ένωσης καθώς και το Ελληνικό Υπουργείο ηµόσιας Τάξης χρησιµοποιούν τον όρο «εµπορία ανθρώπων», ενώ τέλος, το Υπουργείο ικαιοσύνης µεταχειρίζεται τον όρο «παράνοµη διακίνηση και εµπορία ανθρώπων». ιευκρινίζεται ότι, στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας, έχει επιλεγεί η χρήση εναλλακτικά του ελληνικού όρου «παράνοµη διακίνηση προσώπων» και του αγγλικού «trafficking προσώπων», ενώ ο δράστης του εν λόγω εγκλήµατος αποδίδεται ως «διακινητής». 15

εκµετάλλευσης β) (για trafficking παιδιών) µε σκοπό τη σεξουαλική εκµετάλλευση ή κακοποίησή τους» 11. Ένας επίσης διαφορετικός, τρίτος ορισµός δόθηκε στο Παράρτηµα της ιδρυτικής Συνθήκης της Europol της 26.07.1995, όπου το «trafficking ανθρώπων», ως παράνοµη δραστηριότητα που βάσει του άρθρου 2 παρ.2 εµπίπτει στις αρµοδιότητες της Europol, ορίζεται ως «η υπαγωγή ενός προσώπου στην πραγµατική και παράνοµη εξουσία ( sway ) άλλων προσώπων µε χρήση βίας ή απειλών ή µε κατάχρηση εξουσίας ή µε εξαπάτηση µε την προοπτική την εκµετάλλευση της πορνείας, άλλων µορφών σεξουαλικής εκµετάλλευσης και βίας κατά ανηλίκων ή εµπορίας έκθετων παιδιών». Ωστόσο, ο πλέον ολοκληρωµένος και κοινά αποδεκτός ορισµός παρέχεται στο Πρωτόκολλο για την Πρόληψη, Καταστολή και Τιµωρία της ιακίνησης Προσώπων, ιδιαίτερα Γυναικών και Παιδιών που συµπληρώνει τη Σύµβαση των Η.Ε. κατά του ιεθνικού Οργανωµένου Εγκλήµατος (Παλέρµο, 2000), µε το οποίο επιχειρήθηκε η, έως σήµερα, πλέον συστηµατική και συνολική αντιµετώπιση του φαινοµένου της παράνοµης διακίνησης από πλευράς καταστολής του εγκλήµατος. Το άρθρο 3 ορίζει, κατά τρόπο αρκετά ευρύ, την «παράνοµη διακίνηση προσώπων» ως τη στρατολόγηση, µεταφορά, µετακίνηση, παροχή καταφυγίου (υπόθαλψη) ή παραλαβή προσώπων, µε απειλές ή µε χρήση βίας ή άλλων µορφών εξαναγκασµού, απαγωγής, απάτης, παραπλάνησης, κατάχρησης εξουσίας ή ευάλωτης θέσης ή παροχής ή αποδοχής πληρωµών ή ωφελειών για να επιτευχθεί η συγκατάθεση προσώπου που έχει τον έλεγχο άλλου προσώπου, µε σκοπό την εκµετάλλευση. Ο όρος εκµετάλλευση περιλαµβάνει, τουλάχιστον, την εκµετάλλευση της πορνείας άλλων ή άλλες µορφές σεξουαλικής εκµετάλλευσης, την αναγκαστική εργασία ή αναγκαστική παροχή υπηρεσιών, τη δουλεία ή πρακτικές παρόµοιες µε τη δουλεία, την υποτέλεια ή την αφαίρεση οργάνων (παρ. α ) 12. 11 Κεφάλαιο Ι Σκοποί Α.(i.) και Β. (b), (d). Βάσει αυτού του ορισµού, ο σκοπός τέλεσης του εγκλήµατος περιορίζεται µόνο στην για κερδοσκοπικούς λόγους σεξουαλική εκµετάλλευση των ανθρώπων. Βλ. και Συµεωνίδου- Καστανίδου, Ελισάβετ (επιµέλεια), «Ο Νέος Νόµος 3064/2002 για την Εµπορία Ανθρώπων»,ό.π., σελ. 22-23. 12 Επιλέγεται στο σηµείο αυτό να γίνει µια σύντοµη αναφορά σε µια επιµέρους διάσταση της παράνοµης διακίνησης, και συγκεκριµένα σ αυτήν που αφορά στη διακίνηση ανθρωπίνων οργάνων και ιστών, φαινόµενο που, ακόµη κι αν δε συνιστά, µε τη στενή έννοια του όρου, σύγχρονη έκφανση δουλείας, σε κάθε περίπτωση αποτελεί κατάφωρη παραβίαση των θεµελιωδών ανθρωπίνων 16

Επιπλέον, η συγκατάθεση του θύµατος της διακίνησης προσώπων για τη σχεδιαζόµενη εκµετάλλευση που αναφέρεται στην προηγούµενη παράγραφο δε λαµβάνεται υπόψη όταν έχει χρησιµοποιηθεί οποιοδήποτε από τα µέσα που αναφέρονται ανωτέρω (παρ. β ), ενώ η στρατολόγηση, µεταφορά, µετακίνηση, δικαιωµάτων, της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και της σωµατικής ακεραιότητας του ανθρώπου. Γεγονός είναι ότι, σήµερα, στην Ευρωπαϊκή Ένωση εµφανίζεται µείωση του αριθµού των µοσχευµάτων κατά τα τελευταία χρόνια. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι στην Ελλάδα, ο µέσος όρος αναµονής για ένα νεφρικό µόσχευµα ξεπερνά τα οκτώ χρόνια. Την κατάσταση αυτή εκµεταλλεύεται το οργανωµένο έγκληµα, προσφέροντας διεξόδους µέσω του λεγόµενου «µεταµοσχευτικού τουρισµού» και της συναλλαγής µε κυκλώµατα παράνοµης διακίνησης οργάνων και ιστών. Αποτελεί κοινό µυστικό ότι τα µεγαλύτερα «παζάρια οργάνων» λειτουργούν στην Ινδία, τη Βραζιλία, το Πακιστάν, τη Ν. Αφρική και την Κίνα. Ένα επίσης σηµαντικό θέµα είναι οι επιπτώσεις των παράνοµων µεταµοσχεύσεων στη δηµόσια υγεία, καθώς το συνήθως άγνωστο ιατρικό ιστορικό του δότη δηµιουργεί σοβαρούς κινδύνους για το δέκτη. Το 2003 κατατέθηκε µε πρωτοβουλία της Ελλάδας σχέδιο απόφασης πλαισίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης σχετικά µε τη δηµιουργία κοινού ευρωπαϊκού νοµοθετικού πλαισίου για τη ρύθµιση της πρόληψης και καταστολής της παράνοµης διακίνησης ανθρωπίνων οργάνων και ιστών. Η πρόταση θεσπίζει κοινούς ορισµούς των αδικηµάτων που θα περιληφθούν στο πεδίο της «παράνοµης διακίνησης ανθρωπίνων οργάνων», το οποίο µέχρι στιγµής δεν καλύπτει τα αναπαραγωγικά όργανα και τα εµβρυϊκά κύτταρα, το αίµα και τα παράγωγα του αίµατος. Επιπλέον, θεσπίζει ελάχιστη ποινή φυλάκισης δέκα ετών για αδικήµατα που διαπράττονται υπό επιβαρυντικές συνθήκες, όπως π.χ. κατά νεαρών ατόµων ή στο πλαίσιο εγκληµατικής οργάνωσης. Η ελληνική πρόταση ήρθε να καλύψει το ευρωπαϊκό νοµοθετικό κενό, δεδοµένου ότι η εµπορία οργάνων είχε έως σήµερα αποκλειστεί από το πεδίο των σχετικών οδηγιών της Ε.Ε., ενώ υφίστανται και σηµαντικές διαφορές µεταξύ των κρατών- µελών σε επίπεδό νοµοθεσίας σχετικά µε το θέµα αυτό. Από το Συµβούλιο της Ευρώπης είχε υιοθετηθεί, ήδη από το 1978, απόφαση, σύµφωνα µε την οποία κανένα ανθρώπινο µόσχευµα δε θα διατίθεται µε σκοπό το κέρδος. Ένα επίσης σηµαντικό βήµα για την καταπολέµηση της παράνοµης διακίνησης ανθρωπίνων οργάνων έγινε µε τη Συνθήκη του Συµβουλίου της Ευρώπης για τα ανθρώπινα δικαιώµατα και τη βιοϊατρική που υπογράφηκε στο Οβιέδο στις 04.04.1997 και τέθηκε σε ισχύ την 1 η εκεµβρίου 1999, το άρθρο 21 της οποίας καλεί τα συµβαλλόµενα µέρη να προβλέψουν κυρώσεις, όχι απαραιτήτως ποινικής φύσης, κατά οποιουδήποτε παραβιάζει τις προβλέψεις της Συνθήκης. Στις 24.01.2002 η Συνθήκη συµπληρώθηκε από Πρόσθετο Πρωτόκολλο. Στο άρθρο 21 του Πρωτοκόλλου και πάλι προβλέπει ότι το ανθρώπινο σώµα και τα µέλη του δε µπορούν να αποτελέσουν αντικείµενο οικονοµικής συναλλαγής και επίσης απαγορεύεται η «διαφήµιση» της ζήτησης ή της προσφοράς ανθρωπίνων οργάνων και ιστών, µε την προοπτική κερδοσκοπίας, το δε άρθρο 22 ρητά απαγορεύει το trafficking ανθρωπίνων οργάνων και ιστών. Το trafficking ανθρωπίνων οργάνων και ιστών καταδικάζεται επίσης από την Παγκόσµια Οργάνωση Υγείας µε τις αποφάσεις 40.13 (1987), για πρώτη φορά, και έκτοτε µε τις αποφάσεις 42.5 (1989) για την απαγόρευση της αγοραπωλησίας ανθρωπίνων οργάνων και την 44.25 (1991), η οποία διακήρυττε ότι κανένα όργανο δε θα αφαιρείται από ανηλίκους, εκτός εάν πρόκειται για εξαιρετικές περιστάσεις και η οποία εισήγαγε την αρχή της ισότητας αναφορικά µε τις δωρεές οργάνων. Το Πρωτόκολλο του Trafficking (Παλέρµο, 2000) αναφέρεται στην αφαίρεση οργάνων στον ορισµό της εκµετάλλευσης του άρθρου 3. Εντούτοις, η απόφαση πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης της 19.07.2002 για την καταπολέµηση του trafficking ανθρώπων δεν προβλέπει την απαγόρευση της διακίνησης ανθρωπίνων οργάνων. 17

στέγαση ή παραλαβή παιδιού 13 µε σκοπό την εκµετάλλευση θεωρείται ως «διακίνηση προσώπων», ακόµα κι αν δεν εµπεριέχει κανένα από τα προαναφερθέντα µέσα (παρ. γ ). Εκ των ανωτέρω συνάγεται ότι στον ορισµό της παράνοµης διακίνησης ανθρώπων κεντρική σηµασία έχει ο όρος «εκµετάλλευση» ( exploitation ), που διακρίνεται σε σεξουαλική εκµετάλλευση, αναγκαστική εργασία ή υποχρεωτική παροχή υπηρεσιών, δουλεία ή πρακτικές παρόµοιες µε τη δουλεία, υποτέλεια ή αφαίρεση οργάνων. Επιπλέον, η διαπίστωση της συναίνεσης του θύµατος είναι αδιάφορη, όταν έχουν χρησιµοποιηθεί, εξαναγκαστικά, παραπλανητικά ή καταχρηστικά µέσα 14. Πρέπει επίσης να διευκρινιστεί ότι η παράνοµη διακίνηση διαφοροποιείται από τη λαθρεµπορία µεταναστών ( smuggling of migrants ). Κατά το Πρωτόκολλο ενάντια στη Λαθρεµπορία Μεταναστών µέσω Ξηράς, Αέρα και Θάλασσας, που επίσης συµπληρώνει τη Σύµβαση των Η.Ε. κατά του ιεθνικού Οργανωµένου Εγκλήµατος, ως λαθρεµπορία µεταναστών ορίζεται η «προαγωγή της παράνοµης εισόδου προσώπου σε κράτος, του οποίου δεν είναι υπήκοος ή µόνιµος κάτοικος, µε σκοπό την απόκτηση, άµεση ή έµµεση, οικονοµικών ή άλλων ωφελειών (άρθρο 3). ιαφέρει από την παράνοµη διακίνηση στο βαθµό που οι λαθροµετανάστες έχουν συγκατατεθεί, ενώ τα θύµατα της παράνοµης διακίνησης είτε δε συγκατατέθηκαν ποτέ, είτε, εάν συγκατατέθηκαν αρχικά, η συγκατάθεσή τους καθίσταται ανίσχυρη, λόγω των καταναγκαστικών, παραπλανητικών ή καταχρηστικών ενεργειών των δραστών. Επίσης, η λαθρεµπορία µεταναστών λήγει µε την άφιξη των µεταναστών στον προορισµό τους, ενώ η παράνοµη διακίνηση περιλαµβάνει και το στοιχείο της εκµετάλλευσης των θυµάτων ώστε να κερδοσκοπήσουν οι διακινητές. Τέλος, ενώ η λαθρεµπορία µεταναστών ενέχει πάντοτε ένα «διεθνικό» στοιχείο και προϋποθέτει το «πέρασµα» συνόρων, αντιθέτως παράνοµη διακίνηση µπορεί να λαµβάνει χώρα και εντός των συνόρων ενός κράτους. Σε κάθε περίπτωση πάντως, ο συνδυασµός των δύο Πρωτοκόλλων µε τη Σύµβαση στην οποία προσαρτώνται συγκροτεί ένα συστηµατικό και ολοκληρωµένο πλαίσιο αντιµετώπισης του trafficking ανθρώπων, η δε συστηµατική αναφορά των δύο 13 «Παιδί σηµαίνει οποιοδήποτε πρόσωπο κάτω των 18 ετών (άρθρο 3 παρ. δ ). 14 Chuang, Janie, Redirecting the Debate over Trafficking in Women: Definitions, Paradigms, and Contexts, in: Harvard Human Rights Journal, Vol. 11, Spring 1998, σελ. 83 επ. 18

Πρωτοκόλλων αναδεικνύει σε µεγάλο βαθµό την εξής πραγµατικότητα: ότι στην ουσία η παράνοµη διακίνηση ανθρώπων και η λαθροµετανάστευση βρίσκονται πολύ κοντά ως πτυχές ενός φαινοµένου, που προσβάλλει και υποβιβάζει την αξιοπρέπεια του ανθρώπου σε εµπορεύσιµο αντικείµενο 15. Αποτελεί βεβαίως κοινό τόπο το γεγονός ότι η παράνοµη διακίνηση προσώπων ( trafficking in human beings ) έχει, ιδιαίτερα κατά τις τελευταίες δεκαετίες, λάβει εξαιρετικά µεγάλες διαστάσεις σε ολόκληρο τον κόσµο. Υπολογίζεται ότι, σήµερα αποτελεί την τρίτη µεγαλύτερη εγκληµατική «οικονοµική επιχείρηση» µετά την παράνοµη διακίνηση ναρκωτικών και όπλων. Οι αριθµοί µπορούν ίσως να καταδείξουν µε εναργέστερο τρόπο τις σηµερινές διαστάσεις του φαινοµένου: σύµφωνα µε εκτιµήσεις της UNICEF, περί το ένα εκατοµµύριο παιδιά προωθούνται κάθε χρόνο στην πορνεία. Επίσης υπολογίζεται ότι µόνο κατά το έτος 2000 περίπου 700.000 γυναίκες προωθήθηκαν µε εξαναγκασµό, εξαπάτηση ή εξαγορά στην πορνεία σε παγκόσµια κλίµακα, τη στιγµή που 300.000 γυναίκες από την Ανατολική και Κεντρική Ευρώπη προωθήθηκαν από τα δίκτυα του οργανωµένου εγκλήµατος στην πορνεία σε χώρες της υτικής Ευρώπης 16. Επίσης κατά το 2000, εκτιµάται ότι οι παράνοµες αυτές δραστηριότητες του οργανωµένου εγκλήµατος απέφεραν σε παγκόσµιο επίπεδο οικονοµικά έσοδα ύψους περί τα 7 δις Ευρώ 17. Στη Νοτιοανατολική Ασία, περίπου 250.000 γυναίκες και παιδιά διακινούνται ετησίως στην τιµή των 6 έως δέκα χιλιάδων δολ., ενώ περίπου 50.000 γυναίκες µεταφέρονται από τις χώρες της πρώην Σ. Ένωσης στις ΗΠΑ για σεξουαλική εκµετάλλευση 18. 15 Συµεωνίδου- Καστανίδου, Ελισάβετ (επιµέλεια), «Ο Νέος Νόµος 3064/2002 για την Εµπορία Ανθρώπων», ό.π., σελ. 96-98. 16 European Commission, Trafficking in Women- the misery behind the fantasy: from poverty to sex slavery: A comprehensive European strategy, 08.03.2001. 17 Σχετικά και: http:/www.ministryofjustice.gr, πρόσβαση στις 25.08.2004. 18 Αξίζει στο σηµείο αυτό να σηµειωθεί το γεγονός της έκδοσης, από το 2000, σε ετήσια βάση, έκθεσης του State Department προς το Κογκρέσο ( Trafficking in Persons Report/ TIP Report ) που αφορά στις διαστάσεις που λαµβάνει η παράνοµη διακίνηση ανθρώπων σε ολόκληρο τον κόσµο. Η έκθεση αυτή βασίζεται στο νόµο Trafficking Victims Protection Act, που ψηφίστηκε στις ΗΠΑ το έτος 2000 και αφορά στην καταπολέµηση του φαινοµένου επιδιώκοντας την ενεργοποίηση προς αυτήν την κατεύθυνση της αµερικανικής κρατικής µηχανής και συγκεκριµένα των Υπουργείων Εξωτερικών, Εσωτερικών Υποθέσεων, ικαιοσύνης, Υγείας, Εργασίας καθώς και την Αµερικανική Υπηρεσία ιεθνούς Ανάπτυξης (US Agency for International Development/ USAID). Μάλιστα, για το σκοπό αυτό συστάθηκαν ειδική Οµάδα δράσης για την επίβλεψη εφαρµογής του νόµου (President s Interagency Task Force to Monitor and Combat Trafficking in Persons, Φεβρουάριος 2002) και ειδικό Γραφείο του ΥπΕξ (Office to Monitor and Combat Trafficking in Persons, U.S. Department of State, 19

Το φαινόµενο της παράνοµης διακίνησης ανθρώπων ασφαλώς δεν είναι νέο, λαµβάνει όµως κατά τα τελευταία χρόνια ανησυχητικές διαστάσεις, ιδιαίτερα στην Ασία και την Ευρώπη. Ως βασική αιτία αναφέρεται συνήθως η µαζική κίνηση εξαθλιωµένων ατόµων προερχόµενων από χώρες του λεγόµενου Τρίτου Κόσµου ή της Ανατολικής Ευρώπης ή από χώρες όπου επικρατούν συνθήκες πολέµου, ώστε τα άτοµα αυτά, κατά κύριο λόγο γυναίκες και παιδιά, να γίνονται θύµατα κάθε µορφής εκµετάλλευσης 19. Ειδικά στον ευρωπαϊκό χώρο, µετά την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισµού και τη µετάβαση της Κεντροανατολικής Ευρώπης στην οικονοµία της ελεύθερης αγοράς, δηµιουργήθηκαν ασταθείς µηχανισµοί οικονοµικής ανάπτυξης στις χώρες αυτές, ενώ η ανεργία, η αύξηση της φτώχιας, η έλλειψη ευκαιριών απασχόλησης, η άνιση κατανοµή εισοδηµάτων πυροδότησαν νέες εστίες αστάθειας και δηµιούργησαν ευνοϊκές συνθήκες για την ανάπτυξη του φαινοµένου. Το µεταναστευτικό ρεύµα των τελευταίων ετών καθιστά οξύτερο το πρόβληµα, καθώς εκατοντάδες χιλιάδες γυναίκες και παιδιά εξαναγκάζονται, εξωθούνται, η παρασύρονται στην εναγώνια αναζήτηση για καλύτερες συνθήκες ζωής. Οι σωµατικές και ψυχικές βλάβες που υφίστανται τα θύµατα είναι βαριές, δεδοµένου ότι και κοινωνικοί παράγοντες, όπως ο κοινωνικός αποκλεισµός, η ανέχεια, η άγνοια της γλώσσας επιβαρύνουν τη θέση τους και τα καθιστούν περισσότερο τρωτά και ευάλωτα 20. Η παράνοµη διακίνηση ανθρώπων θάλπει βεβαίως κι ένα ολόκληρο πλέγµα από άλλες αξιόποινες πράξεις, όπως διαφθορά, πλαστογραφία, υφαρπαγή ψευδών βεβαιώσεων, εµπορία ναρκωτικών, εκβίαση, νοµιµοποίηση εσόδων κ.ά. Συχνά δε, µε την παράνοµη διακίνηση συνδέεται, αν και όχι απαραίτητα, η διακίνηση Οκτώβριος 2001). Στις ετήσιες εκθέσεις TIP Reports οι χώρες κατατάσσονται σε τρεις κατηγορίες (Tiers 1,2, και 3) ανάλογα µε το βαθµό συµµόρφωσής τους στα ελάχιστα κριτήρια που θέτει ο νόµος. Η κατάταξη στο επίπεδο 2 σηµαίνει ότι µια χώρα εξακολουθεί να µη συµµορφώνεται στα ελάχιστα πρότυπα του νόµου (επίπεδο 3), πλην όµως «καταβάλλει σηµαντικές προσπάθειες για την καταπολέµηση του φαινοµένου». Σχετικά µε τον Trafficking Victims Protection Act και: Mangan, Sean K., Compensation For Certain Victims of Terrorism Under Section 2002 of the Victims of Trafficking and Violence Protection Act of 2000: Individual Payments at an Institutional Cost, in: Virginia Journal of International Law, Vol. 42, no. 4, Summer 2002, pp. 1037-1073 καθώς και: Ryf, Kara C., The First Modern Anti- Slavery Law: The Trafficking Victims Protection Act of 2000, in: Case Western Reserve Journal of International Law, Vol. 34, no. 1, Fall 2002, pp. 45-71. 19 Συµεωνίδου- Καστανίδου, Ελισάβετ (επιµέλεια), «Ο Νέος Νόµος 3064/2002 για την Εµπορία Ανθρώπων», Εταιρία Νοµικών Βορείου Ελλάδος, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη, 2003, σελ. 15. 20 Σχετικά και: http://www.mfa.gr/ greek/ foreign policy/ trafficking/, πρόσβαση στις 25.08.2004. 20