Τουριστική ανάπτυξη στη Λέσβο (Ελλάδα) με ενσωμάτωση των τοπικών προϊόντων

Τουριστική ανάπτυξη στη Λέσβο (Ελλάδα) με ενσωμάτωση των τοπικών προϊόντων Anna Klein Υπηρεσία Συμβουλευτικής στο τομέα του τουρισμού και της περιφερειακής ανάπτυξης (BTE Tourismus- und Regionalberatung), Czeminskistraße 1a, 10829 Berlin, klein@bte-tourismus.de Περίληψη: Το ακόλουθο κείμενο συζητά τις δυνατότητες της τουριστικής ανάπτυξης στη Μυτιλήνη (Ελλάδα). Πέραν της στόχευσης σε νέες ομάδες στόχου, όπως περιηγητικός και πολιτιστικός τουρισμός ή σε επισκέπτες με ορνιθολογικό ενδιαφέρον, η ενσωμάτωση των τοπικών προϊόντων καθώς και η εμπορευματοποίηση της εγχώριας κουζίνας θεωρούνται ιδιαίτερα επιτυχής. Θεωρητικό υπόβαθρο Στο τομέα της διατροφής και της κατανάλωσης παρατηρούνται τα τελευταία χρόνια δύο αντίθετες τάσεις. Υπό την επικεφαλίδα Παγκοσμιοποίηση συνοψίζονται οι εξελίξεις, όπως οι ενιαίες συνήθειες διατροφής, η εύκολη πρόσβαση σε αλλοδαπά/εξωτικά γεύματα και μια αυξημένη σημασία των επονομαζόμενων προϊόντων γρήγορης εστίασης. Απεναντίας, βρίσκονται οι τάσεις Περιφερειακής και τοπικής ανάπτυξης και βιωσιμότητας, που συνδέονται με την αναβίωση των περιφερειακών και τοπικών παραδόσεων, την αυξημένη σημασία των κοινωνικών και οικολογικών στοιχείων των προϊόντων και του ενδιαφέροντος των καταναλωτών για την προέλευση και τον τρόπο παρασκευής των αγαθών και υπηρεσιών (βλ. μεταξύ άλλων Meifert und Rein 2012, S. 223; Steinecke 2007, S. 236 237; Hayn, Empacher und Halbes 2005, S. 11 17). Οι ως άνω περιγραφόμενες εξελίξεις επηρεάζουν όλο και περισσότερο το τομέα του τουρισμού και η τοπικότητα αποκτάει μεγάλο ενδιαφέρον, και θεωρείται ένα μέσο για την εξασφάλιση αυθεντικότητας, διαφάνειας και εμπιστοσύνης (Rein 2009, S. 23). Ο ρόλος των τοπικών προϊόντων στο τουρισμό μπορεί να εξεταστεί με διάφορα κριτήρια. Από την πλευρά των επισκεπτών, η προβολή των τοπικών προϊόντων εμπλουτίζει την τουριστική προσφορά του τόπου. Η ανάπτυξη νέων τουριστικών προϊόντων ή η ποιοτική αναβάθμιση των ήδη υφιστάμενων προσφορών, αυξάνει την ικανοποίηση των επισκεπτών και οδηγεί μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα σε χρονικά μεγαλύτερη διάρκεια παραμονής τους καθώς και σε αυξημένο αριθμό επισκεπτών απόκτηση νέων σταθερών επισκεπτών και τουριστών- που προσέρχονται κατόπιν σύστασης. Από την πλευρά των παραγωγών τονίζεται η αύξηση των πωλήσεων. Με την εκμετάλλευση των τοπικών προϊόντων στο τουρισμό δύναται να αυξηθούν οι πωλήσεις τόσο των αναμνηστικών/σουβενίρ στην εγχώρια αγορά όσο και η ζήτηση αυτών στις πατρίδες των τουριστών. Για την περιφερειακή ανάπτυξη της διατροφής μπορούν σύμφωνα με τους Penker und Payer (2005, S. 178) να ακολουθηθούν δύο στρατηγικές. Στην

πρώτη στρατηγική Σήμανση περιφερειακών προϊόντων οι Προστατευόμενες Ενδείξεις Προέλευσης παίζουν έναν ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο, όπως π.χ. εκείνων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Εδώ γίνεται διαχωρισμός μεταξύ της Προστατευόμενης Ονομασίας Προέλευσης (ΠΟΠ), της προστατευόμενης Ονομασίας Γεωγραφικής Ένδειξης (ΠΓΕ) και της ένδειξης ενός εγγυημένου παραδοσιακού προϊόντος (ΕΠΠ), όπου η πιστοποίηση εξαρτάται από τον τόπο παραγωγής των επιμέρους βαθμίδων παρασκευής και της εφαρμοσμένης παραγωγικής διαδικασίας (Γενική διεύθυνση γεωργίας και αγροτικής ανάπτυξης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής 2012). Θα πρέπει να τονιστεί επίσης η ύπαρξη του Ευρωπαϊκού Σήματος Βιολογικών Προϊόντων, το οποίο φέρουν προϊόντα, που παράγονται βάσει της Ευρωπαϊκής διάταξης περί βιολογικών καλλιεργειών. Η δεύτερη στρατηγική Ένωση περιφερειακών κυκλωμάτων προστιθέμενης αξίας προϋποθέτει μια συνεργασία μεταξύ των επιμέρους κλάδων και των περιφερειακών παραγωγών. Μια κοινή δράση των εταίρων της περιοχής μπορεί να θεωρηθεί το κλειδί για μια επιτυχημένη εμπορευματοποίηση των τοπικών προϊόντων, χάρη και στις αυξημένες δυνατότητες άντλησης χρηματοδότησης από Ευρωπαϊκά ταμεία. Τουρισμός και τοπικά προϊόντα στη Λέσβο: Αρχική κατάσταση Η Λέσβος είναι με περίπου 105.000 κατοίκους (βάσει Ευρωπαϊκής Στατιστικής Υπηρεσίας 2012) το τρίτο κατά σειρά μεγαλύτερο νησί της Ελλάδος, ενώ βρίσκεται στο Ανατολικό Αιγαίο, λίγα μόλις χιλιόμετρα από τις ακτές της Τουρκίας. Μετά τη μεταρρύθμιση της τοπικής αυτοδιοίκησης το 2010 αποτελεί μαζί με τα νησιά της Λήμνου, της Χίου, της Σάμου και της Ικαρίας τη διοικητική περιφέρεια του Βορείου Αιγαίου (Υπουργείο Εσωτερικών Ελλάδος 2010, σελ. 17438). Η πρωτεύουσα Μυτιλήνη, νότιο-ανατολικά του νησιού, είναι ταυτόχρονα και έδρα της διοικητικής περιφέρειας, καθώς και έδρα του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Οι σημαντικότεροι οικονομικοί κλάδοι του νησιού είναι η καλλιέργεια ελαιόδεντρων και η παραγωγή προϊόντων ελιάς (Loumou et al. 2000, S. 365). Τα ελαιόδεντρα που καλλιεργούνται στο νησί ανήκουν κατά 70% στο είδος της ελιάς Κολοβή, που καλλιεργείται αποκλειστικά στη Λέσβο (ονομάζεται και «Μυτιλινιά»- Κεντρική Ένωση Βιομηχανίας Ελαιολάδου Ελλάδος (SEVITEL)). Εκτιμάται ότι στους ελαιώνες καλλιεργούνται περίπου 11 εκ ελαιόδεντρα, τα οποία εν μέρει βρίσκονται σε ορεινές και δύσβατες περιοχές (ebd.). Αυτές οι ιδιαιτερότητες οδηγούν στην χρήση σύγχρονων μηχανημάτων συλλογής μόνο σε ελάχιστες εκτάσεις και συνεπώς η σοδειά γίνεται κατά το μεγαλύτερο μέρος με το χέρι. Το ελαιόλαδο χαρακτηρίζεται από το πράσινο-κίτρινο χρώμα του, έχει ένα έντονο άρωμα και μια αραιή υφή (ebd.). Οι ιδιαίτερες ιδιότητές του αναγνωρίζονται μέσω της ένδειξης ευρωπαϊκής ποιότητας Προστατευόμενη Γεωγραφική Ένδειξη (ΠΓΕ) (Ευρωπαϊκή Επιτροπή 2003). Ωστόσο, η πλειοψηφία του ελαιολάδου της Λέσβου, περίπου 70%, εξάγεται χωρίς να συσκευάζεται και να φέρει ένδειξη (Koulaginis 2012). Πέραν αυτού, μόνο ένα μικρό μέρος (περίπου 1,5 %) των συνολικών 10.000 τόνων της ετήσιας παραγωγής φέρει μια ευρωπαϊκή ένδειξη βιολογικής καλλιέργειας, ενώ το ποσοστό των ελαιοκαλλιεργητών είναι με περίπου 11 % ή αριθμητικά με

2.100 των 19.000 ελαιοπαραγωγών, σαφώς μεγαλύτερος (αύξηση κατά 700% από το 2000) (Kizos 2012, S. 3). Ως αιτίες για την ελάχιστη προστιθέμενη αξία αναφέρονται οι δυσμενείς συνθήκες καλλιέργειας, το υψηλό κόστος παραγωγής και η κακή οικονομική κατάσταση των καλλιεργητών (Koulaginis 2012). Ο τουρισμός παίζει έναν σημαντικό αλλά όχι κυρίαρχο ρόλο (Papanastasiou, Lazaridis und Noulas 2006, S. 95 96). Η Λέσβο έχει ετησίως 800.000 διανυκτερεύσεις εκ των οποίων τα δύο τρίτα αφορούν παραθεριστές από το εξωτερικό (All Media Communications o.j.). Η τουριστική υποδομή περιλαμβάνει κυρίως καταλύματα με περίπου 9.400 κλίνες (ebd.) και γαστρονομικές επιχειρήσεις, χαμηλού έως μετρίου επιπέδου τιμών (Kizos und Iosifides 2007, S. 68). Τα περισσότερα υψηλής ποιότητας καταλύματα (3 αστέρων ή κατηγορία B βάσει της ταξινόμησης του ΕΟΤ) βρίσκονται στη Μήθυμνα (κοινώς Μόλυβδος) βόρεια του νησιού (Rontos, Kitrinou und Diakomihalis 2012, S. 465 466). Η παρεμφερή υποδομή, όπως ταξιδιωτικά γραφεία, κέντρα ενημέρωσης, μουσεία, ενοικιάσεις ποδηλάτων ή καταστήματα αναμνηστικών δώρων, είναι σαφώς λιγότερα αναπτυγμένη (ebd., S. 465 467). Στο σημείο αυτό θα πρέπει να γίνει αναφορά στο κέντρο ενημέρωσης στη Μυτιλήνη, το οποίο χρηματοδοτήθηκε από το Ευρωπαϊκό πρόγραμμα LEADER+, καθώς και τα έργα υποδομής του Παγκόσμιου Γεωλογικού Πάρκου Λέσβου: το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Απολιθωμένου Δάσους της Λέσβου στο Σίγρι, εκπαιδευτικές διαδρομές στην εν λόγω έκταση του Απολιθωμένου Δάσους ( Lava Trails ), το κέντρο ενημέρωσης στη Μυτιλήνη και στην Ερεσό καθώς και το περίπτερο πληροφοριών στο αεροδρόμιο της Μυτιλήνης (Zouros 2010, S. 22 23) 1. Περαιτέρω υπάρχει το μουσείο σαπουνιών στο Πλωμάρι και το ελαιοτριβείο-μουσείο Βράνα στο Παπάδο Γέρα, που παρουσιάζουν στους επισκέπτες τη διαδικασία παραγωγής του εκάστοτε προϊόντος. Θετική μνεία πρέπει να γίνει στο δίκτυο των περιηγητικών διαδρομών, που έχουν επεκταθεί ή επισκευαστεί μετά το 2003 στα πλαίσια του Ευρωπαϊκού προγράμματος LEADER+ 2002-2008, το οποίο διαθέτει προς το παρόν 18 περιηγητικές διαδρομές με μήκος περίπου 170 χιλιομέτρων. 12 επιπλέον διαδρομές πρόκειται να επισκευαστούν έως το 2015 (Perimenis 2012) 2. Στο πλαίσιο του προγράμματος LEADER+ 2002-2008 κατασκευάστηκαν παρατηρητήρια για επισκέπτες, φίλους της ορνιθολογίας, στις περιοχές των βάλτων και πεδιάδων του δήμου Πέτρας και Παρασκευής (Lesvos Local Development Company - ETAL S.A. o.j.). Αναφορά θα πρέπει να γίνει και στην αρχιτεκτονική-ιστορική υποδομή, όπως τις ελληνορθόδοξες εκκλησίες και τα μοναστήρια, τα χωριά με τις παραδοσιακές δομές, τα βυζαντινά κάστρα, τους αρχαιολογικούς χώρους και τα ρωμαϊκά υδραγωγεία που υπάρχουν πολυάριθμα στο νησί. Τα τουριστικά αξιοθέατα του νησιού είναι ποικίλα και καλύπτουν το ενδιαφέρον διαφόρων ομάδων στόχου. Ωστόσο, έως σήμερα, το νησί επισκέπτονται κυρίως οι τουρίστες που ενδιαφέρονται για θάλασσα και ηλιοθεραπεία (Rontos, Kitrinou und Diakomihalis 2012, S. 467). Αυτοί προσελκύονται από τις πολυάριθμες ακτές και τους όμορφους κολπίσκους, το μικρό νησί μπροστά από τις ακτές, το ήπιο κλίμα και τις πολλές ημέρες ηλιοφάνειας. Η επικέντρωση κυρίως σ αυτό το τομέα επιδράει αρνητικά στην επιμήκυνση της τουριστικής σεζόν, η

οποία περιορίζεται κατά κανόνα μεταξύ Ιούνιο και Σεπτέμβριο, καθώς και επιφέρει μια μικρή κάλυψη των καταλυμάτων της Λέσβου (ebd., S. 465 466). Τα έως τώρα μέτρα των αρμοδίων του τουρισμού στην εν λόγω περιοχή, επικεντρώνονταν κατά κύριο λόγο στην ανάπτυξη του αγροτουρισμού ο οποίος υποστηρίχθηκε οικονομικά κατά τη δεκαετία του 80 από Ευρωπαϊκά κονδύλια και προγράμματα στα πλαίσια της επιδιωκόμενης περιφερειακής ανάπτυξης (Kizos und Iosifides 2007, S. 59) 3. Ωστόσο, θα πρέπει να διαπιστωθεί ότι ο αγροτουρισμός στη Λέσβο δεν μπορεί να περιγραφεί ως τέτοιος. Αυτό περιορίζεται κυρίως στην προσφορά καταλυμάτων σε αγροτικές περιοχές, ενώ απουσιάζει παντελώς μια άμεση συσχέτιση με την γεωργία, όπως π.χ. η ενσωμάτωση των επισκεπτών στις παραγωγικές διαδικασίες των οικοδεσποτών: Agrotourism in Lesvos is tourism operated by farmers, but it is not agro-tourism as the later is defined." (Gousiou, Spilanis und Kizos 2001, S. 6). Στο νησί παρατηρείται μόνο μια υποτυπώδη προσέγγιση της ενσωμάτωσης τοπικών προϊόντων στον τουρισμό. Τα πολυάριθμα τοπικά παραδοσιακά προϊόντα που το νησί διαθέτει, κυρίως το ελαιόλαδο και τα προϊόντα ελιάς εμπορευματοποιούνται μόνο ελάχιστα και δεν ενσωματώνονται επαρκώς στο τουρισμό. Στις περισσότερες γαστρονομικές επιχειρήσεις προσφέρονται κατά βάση προϊόντα χωρίς επωνυμία- no name, χωρίς ένδειξη προέλευσης και γεωγραφικού συσχετισμού. Το ίδιο συμβαίνει και στις αγρονομικές επιχειρήσεις, που σπανίως προσφέρουν στους επισκέπτες τα προϊόντα τους και ασφαλώς, ούτε τους τα πωλούν (Kizos und Iosifides 2007, S. 73 74). Ένα επιπλέον πρόβλημα αποτελεί η έλλειψη συνεργασίας μεταξύ των τοπικών αρμοδίων και ενδιαφερόμενων ατόμων Cooperation in many respects is an unknown word (Koulaginis 2012). Στα ελάχιστα θετικά παραδείγματα ανήκει η συνεργασία μεταξύ των εστιατορίων στη Μύθημνα με στόχο την προώθηση της τοπικής κουζίνας και της γαστρονομικής αυθεντικότητας. Το 2003 ιδρύθηκε ένας σύλλογος που μετράει σήμερα 60 μέλη (Perimenis 2012). Θα πρέπει να γίνει αναφορά και στον αγροτικό συνεταιρισμό τροφίμων που δημιουργήθηκε το 2012 με 60 μέλη επιχειρήσεις στην περιοχή του Βόρειου Αιγαίου διαφόρων κλάδων: ελαιοπαραγωγοί και εξαγωγείς, παραγωγοί τροφίμων, αποστακτήρια ούζο, ξενοδοχεία και εστιατόρια (Koulaginis 2012). Επίσης υπάρχει η τοπική αναπτυξιακή εταιρεία ETAL S.A., που ιδρύθηκε το 1992 ως τοπική ομάδα δράσης με στόχο την υλοποίηση των δράσεων LEADER. Μέλη της ETAL S.A. είναι ο Σύλλογος τοπικών υπηρεσιών της Λέσβου, το Βιομηχανικό και Εμπορικό Επιμελητήριο καθώς και η Ένωση των αγροτικών συνεταιρισμών Λέσβου. Από την ίδρυση της έχει υλοποιήσει περισσότερα από 60 έργα κυρίως με στόχευση τη διατήρηση του τοπικού πολιτισμού και την ανάπτυξη του τουρισμού (ETAL S.A. o.j.). Προτάσεις Όπως γίνεται αντιληπτό από τις προηγούμενες αναφορές, η Λέσβος διαθέτει ένα μεγάλο δυναμικό για την ανάπτυξη διαφόρων τουριστικών μορφών, πέραν του συμβατικού τουρισμού θερινής αναψυχής. Η πολυμορφία του ζωικού και φυτικού

κόσμου του νησιού αποτελεί μια καλή βάση για την ανάπτυξη του ενεργητικού και φυσικού τουρισμού. Από τη μια υπάρχουν στη Λέσβο χάρη στις βαλτώδεις περιοχές πολλά σπάνια είδη πτηνών που θα μπορούσαν να προσελκύσουν το ενδιαφέρον των φίλων της ορνιθολογίας, οι οποίοι δεν ανήκουν στην ομάδα στόχου του νησιού (Spilanis und Vayanni 2004, S. 286). Στο υπόβαθρο αυτό, θα πρέπει να διευρυνθεί η προσφορά ορνιθολογικών οδηγών, να δημιουργηθούν ειδικές προσφορές για τους τουρίστες λάτρεις της ορνιθολογίας καθώς και να υπάρξει επικοινωνία με διοργανωτές φυσιολατρικών ταξιδιών της Ευρώπης που προσφέρουν ταξίδια και εκδρομές παρατήρησης πτηνών. Η πολύμορφη φύση με εναλλαγές μεταξύ ορεινών όγκων, ελαιώνων και μεσογειακών δρυμών προσφέρουν άριστες συνθήκες για περιηγητικούς τουρίστες. Τα γεωλογικά σημάδια της ηφαιστειακής δραστηριότητας στην περιοχή αποτελούν μια εντυπωσιακή ιδιαιτερότητα, η οποία συναντάται κυρίως στην δυτική ακτή του νησιού ως Απολιθωμένο Δάσος και θα μπορούσαν να συνεισφέρουν στην προσπάθεια να κηρυχθεί όλο το νησί ως Παγκόσμιο Γεωλογικό Πάρκο της ΟΥΝΕΣΚΟ (Unesco o.j.). Εδώ θα πρέπει να αναπτυχθεί μια πολυήμερη περιηγητική διαδρομή με τη διασύνδεση των ήδη υφιστάμενων (αυτή η σκέψη πρόκειται να αναπτυχθεί λεπτομερώς στη συνέχεια). Μια ακόμη υποψήφια ομάδα στόχου θα πρέπει να θεωρηθούν οι πολιστικά ενδιαφερόμενοι επισκέπτες, που θα συναντήσουν μια πληθώρα πολιτιστικών-ιστορικών μνημείων. Με την προσέλκυση των νέων ομάδων στόχου μπορεί να επιτευχθεί μια επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου ιδίως οι φίλοι της ορνιθολογίας καθώς και οι περιηγητικοί τουρίστες ταξιδεύουν κατά προτίμηση τους μήνες άνοιξης και φθινοπώρου και μπορούν συνεπώς να συνεισφέρουν στην αυξημένη απασχόληση των γαστρονομικών επιχειρήσεων. Πέραν της προσέλκυσης νέων ομάδων τουριστών, η βελτίωση της οικονομικής κατάστασης των νησιωτών μπορεί να εντοπίζεται στη διασύνδεση της γαστρονομίας με τον τουρισμό. Ο γαστρονομικός τουρισμός και η χρήση τοπικών προϊόντων ή η εμπορευματοποίηση της τοπικής κουζίνας θεωρείται μια ευρύτερη μορφή τουρισμού η οποία συνδυάζει τον πολιτιστικό τουρισμό με τον αγροτουρισμό. Κατά την ανάπτυξη του θα πρέπει ο στόχος να είναι, η μετατροπή της γαστρονομικής κληρονομιάς του νησιού με κεντρικό αγαθό την ελιά σ ένα αναπόσπαστο μέρος των τουριστικών προγραμμάτων. Στην κατεύθυνση αυτή μπορούν να υλοποιηθούν μια σειρά δράσεων και προσφορών που θα παρουσιαστούν στη συνέχεια περιληπτικά: Ανάπτυξη ενός κοινού λογότυπου για τοπικά προϊόντα από τη Λέσβο ή από την Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου, το οποίο ενδεχ. θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για την σήμανση και τοπικών πιάτων. Ιδιαίτερη σήμανση των τοπικών πιάτων που προσφέρονται στις γαστρονομικές επιχειρήσεις του νησιού, για τα οποία χρησιμοποιούνται σε κάθε περίπτωση, φρέσκα και εποχιακά υλικά, από βιολογικές καλλιέργειες. Πολύγλωσσες πληροφορίες (ελληνικά και αγγλικά) για την προέλευση των προϊόντων, την ποιότητά του και τον τρόπο παρασκευής

τους (ως μέρος της κάρτας ή σε ξεχωριστή πληροφορία στο τραπέζι). Χρήση αποκλειστικά τοπικού ελαιολάδου στην γαστρονομία/ξενοδοχεία και η φυσική παρουσία του στις ταβέρνες της Λέσβου, σε συνδυασμό με ενημερωτικές ενδείξεις στα τραπέζια με σύντομα, πολύγλωσσα κείμενα ως προς την προέλευση και τον τρόπο κατασκευής του καθώς και της δυνατότητες αγορές. Διανομή δωρεάν δειγμάτων ελαιολάδων στις γαστρονομικές επιχειρήσεις, με πολύγλωσσες πληροφορίες για προέλευση και ιστορία, πώληση του ελαιολάδου απευθείας στα ξενοδοχεία ενδεχ. υπόδειξη λοιπών σημείων πώλησης. Διεύρυνση της παλέτας προϊόντων που παράγονται από την ελιά (καλλυντικά, προσανάμματα από κουκούτσια ελιάς, τσάι ελιάς, θεραπευτικά φυσικά προϊόντα, κεριά κλπ.) και η χρήση τους στο τομέα του τουρισμού π.χ. χρήση εγχώριων καλλυντικών προϊόντων με ανάλογη ένδειξη (σαπούνια, σαμπουάν, αφρόλουτρο κπλ.) στα καταλύματα αντί οποιοδήποτε τυχαίων προϊόντων no-name ή προϊόντων πολυεθνικών. Διοργάνωση σεμιναρίων μαγειρικής με διαφορετική θεματολογία, π.χ. Οτιδήποτε με ελιά, Μαγειρική όπως στην Αρχαιότητα, Σαπφώ και η κουζίνα της, κλπ. Ανάπτυξη και εμπορευματοποίηση μιας πολυήμερης περιηγητικής διαδρομής, με βασικό θέμα την ελιά: Lesvos Olive Trail ως μια περιήγηση μέσα από ελαιώνες αρχαιοτάτων χρόνων και σταθμούς τα ελαιοτριβεία, το μουσείο ελαιοτριβείο και σαπουνιών. Για το σκοπό αυτό συνιστάται η συμμετοχή των αγροτουριστικών επιχειρήσεων. Κεντρικό σημείο για την υλοποίηση των προαναφερόμενων δραστηριοτήτων είναι η έναρξη μιας διακλαδικής συνεργασίας, με ταυτόχρονη ενσωμάτωση και ομαδοποίηση των δραστηριοτήτων και προσφορών. Μόνο με μια συνεργασία των ενδιαφερόμενων του τόπου από τους τομείς του τουρισμού, της γαστρονομίας, της γεωργίας, του πολιτισμού, της περιφερειακής ανάπτυξης καθώς και της επεξεργασίας τροφίμων θα μπορέσει να αναπτυχθεί η τοπική κουζίνα και να εμπορευματοποιηθεί τουριστικά. Μια ακόμη σημαντική προϋπόθεση που όμως δεν είναι άμεσα συνδεδεμένη με τον γαστρονομικό τουρισμό, αλλά θα παίξει έναν μεγάλο ρόλο στην τουριστική ανάπτυξη του νησιού, είναι η οξυμένη συνείδηση των πολιτών, κυρίως των παιδιών και νέων, για θέματα βιωσιμότητας. Αυτό θα παίξει καθοριστικό ρόλο στο πρόβλημα των απορριμμάτων σε σχέση με ρύπανση στα χωριά, τις πόλεις και των περιηγητικών διαδρομών. Βιβλιογραφία:

All Media Communications (Hrsg.) (o.j.): Profile of Greek Regions. Lesvos Tourism 2005, in economics.gr (WWW-Seite) Zugriff: 21.11.2012, 09:59 MEZ. http://www.economics.gr/allmedia/_gr/. Dachverband der Olivenölindustrie Griechenlands (SEVITEL) (Hrsg.) (o.j.): Natives Olivenöl extra "Lesbos - g.g.a.", in olivenoel-gga-lesbos.info (WWW-Seite) Zugriff: 19.11.2012, 11:29 MEZ. http://www.olivenoel-gga-lesbos.info. ETAL S.A. (Hrsg.) (o.j.): ETAL sa. PROFILE, in etal-sa.gr (WWW-Seite) Zugriff: 07.11.2012, 15:05 MEZ. www.etal-sa.gr. Europäische Kommission (Hrsg.) (2003): VERORDNUNG (EG) Nr. 828/2003 DER KOMMISSION, in eur-lex.europa.eu (Pdf-Dokument, Stand: 14.05.2003) Zugriff: 19.11.2012, 11:51 MEZ. http://eurlex.europa.eu/lexuriserv/lexuriserv.do?uri=oj:l:2003:120:0003:0011:de:pdf. Eurostat (Hrsg.) (2012): Bevölkerung im Jahresdurchschnitt (1 000) nach Geschlecht - NUTS-3-Regionen, in Eurostat (Excel-Datei, Stand: 11.10.2012) Zugriff: 05.11.2012, 17:11 MEZ. http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do. Generaldirektion Landwirtschaft und ländliche Entwicklung der Europäischen Kommission (Hrsg.) (2012): Geografische Angaben und traditionelle Spezialitäten, in ec.europa.eu (WWW-Seite, Stand: 16.03.2012) Zugriff: 09.11.2012, 16:00 MEZ. http://ec.europa.eu/agriculture/quality/schemes/index_de.htm. Global Network of National Geoparks (Hrsg.) (2008): The Lesvos Petrified Forest Geopark (Greece) won an International Ecotourism Award, in globalgeopark.org (Pressemitteilung, Stand: 30.10.2008) Zugriff: 06.10.2012, 14:23 MEZ. http://www.globalgeopark.org/news/news/6060.htm. Gousiou, Aikaterini; Spilanis, Ioannis; Kizos, Thanasis (2001): Is Agrotourism Agro or Tourism? Evidence from Agrotourist Holdings in Lesvos, Greece. Anatolia, 12. Jg., 1, S. 6 22. Griechisches Innenministerium (2010): Gesetzblatt Nr. 1292. ΕΦΗΜΕΡΙΣ ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ, in www.ypes.gr (Pdf- Dokument, Stand: 11.08.2010) Zugriff: 19.11.2012, 10:22 MEZ. http://www.ypes.gr/userfiles/f0ff9297-f516-40ff-a70e-eca84e2ec9b9/ya_ DIOIKITIKI_DIAIRESI.pdf. Hayn, Doris; Empacher, Claudia; Halbes, Silja (2005): Ernährungswende. Trends und Entwicklungen von Ernährung im Alltag. Ergebnisse einer Literaturrecherche. Materialband Nr. 2. Hrsg. v. Institut für Sozial-Ökologische Forschung (ISOE) GmbH. Frankfurt am Main.

Kizos, Thanasis (2012): How can the Olive oil of Lesvos access international markets. Deutsch-Griechische Konferenz. University of the Aegean Department of Geography. Deutsch-Griechische Versammlung. Lesbos. 02.11.2012. Kizos, Thanasis; Iosifides, Theodoros (2007): The Contradictions of Agrotourism Development in Greece: Evidence from Three Case Studies. South European Society and Politics, 12. Jg., 1, S. 59 77. Koulaginis, Giorgos (2012): FW: WG: Fragen zur Tagung, Flugdaten. 30.10.2012. E- Mail an Anna Klein. Lesvos Local Development Company - ETAL S.A. (Hrsg.) (o.j.): Lesvos, "our world" in development. Local Program LEADER+ 2002-2008 Loumou, Angeliki et al. (2000): Profile: Tourism Contribution to Agro-Ecosystems Conservation: The Case of Lesbos Island, Greece. Environmental Management, 26. Jg., 4, S. 363 370. Meifert, Katharina; Rein, Hartmut (2012): Kulinarik und regionale Produkte am Beispiel von Oder Culinarium. In: H. Rein und A. Schuler (Hrsg.): Tourismus im ländlichen Raum. Wiesbaden: Gabler Verlag; Imprint: Gabler Verlag, S. 222 238. Papanastasiou, John A.; Lazaridis, Joannis T.; Noulas, Athanasios (2006): Tourists' Preferences for Quality of Services: Empirical Investigation of Lesvos, Samos and Chios Islands. Tourismos: an international multidisciplinary Journal of Tourism, 2. Jg., 2, S. 95 101. Penker, Marianne; Payer, Harald (2005): Lebensmittel im Widerspruch zwischen regionaler Herkunft und globaler Verfügbarkeit. In: K.-M. Brunner und G. U. Schönberger (Hrsg.): Nachhaltigkeit und Ernährung. Produktion, Handel, Konsum. Frankfurt ; New York: Campus, S. 174 190. Perimenis, Anastasios M. (2012): Tourism development on Lesbos. 09.11.2012. mündlich im Telefongespräch an Anna Klein. Rein, Hartmut (2009): Das kulinarische Erbe Brandenburgs. Touristische Bedeutung und Potenzial. Masterstudiengang "Nachhaltiges Tourismusmanagement". Hochschule für nachhaltige Entwicklung Eberswalde. 2009. Rontos, Kostas; Kitrinou, Eleni Lagos Dimitrios; Diakomihalis, Mihail (2012): Islands and Tourism Development: A Viewpoint of Tourism Stakeholders of Lesvos Island. In: M. Kasimoglu (Hrsg.): Visions for Global Tourism Industry - Creating and Sustaining Competitive Strategies: InTech, S. 461 478. Spilanis, Ioannis; Vayanni, Helen (2004): Sustainable tourism: utopia or necessity? The role of new forms of tourism in the Aegean Islands. In: B. Bramwell (Hrsg.): Coastal mass tourism. Diversification and sustainable development in southern Europe. Clevedon; Buffalo: Channel View Publications, S. 269 291.

Steinecke, Albrecht (2007): Kulturtourismus. Marktstrukturen, Fallstudien, Perspektiven. München [u.a.]: Oldenbourg. Unesco (Hrsg.) (o.j.): Lesvos Global Geopark GREECE, in unesco.org (Pdf- Dokument) Zugriff: 06.11.2012, 12:55 MEZ. http://www.unesco.org/new/fileadmin/multimedia/hq/sc/pdf/lesvos_idcard_v 2_YG.pdf. Zouros, Nickolas C. (2010): Lesvos Petrified Forest Geopark, Greece: Geoconservation, Geotourism and Local Development. The George Wright Forum, 27. Jg., 1, S. 19 28.

1 Οι δραστηριότητες του Γεωλογικού Πάρκου για την τουριστική ανάπτυξη του νησιού βραβεύτηκαν με το Βραβείο Skål International Ecotourism Award στην κατηγορία General Countryside for 2008 (Global Network of National Geoparks 2008).

2 Προβληματικό θεωρείται κατά βάση η φροντίδα και συντήρηση των υφιστάμενων περιηγητικών διαδρομών οι οποίες δυστυχώς πολύ γρήγορα μετά από τη κατασκευή τους, πέφτουν θύμα βανδαλισμού.

3 Η ανάπτυξη έγινε κυρίως στα πλαίσια των προγραμμάτων LEADER I, LEADER II και LEADER+.