, . (2006), ; : . & ( .) . 279-299

Στρατηγάκη, Μ. (2006), Πολιτικές για την ισότητα των φύλων στην Ελλάδα: Ευρωπαϊκές κατευθύνσεις ή εθνικές πρακτικές; στο: Ν. Μαραβέγιας & Θ. Σακελλαρόπουλος (επιµ.) Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση και Ελλάδα. Οικονοµία, Κοινωνία, Πολιτικές. σελ. 279-299 Εισαγωγή Σε χώρες όπως η Ελλάδα, µε µικρή παράδοση στην άσκηση δηµόσιων πολιτικών για την ισότητα των φύλων και ισχυρή έµφυλη διάρθρωση της οικονοµικής, κοινωνικής και πολιτικής ζωής, οι ευρωπαϊκές πολιτικές για την ισότητα των φύλων λειτούργησαν αναµφισβήτητα θετικά. Επέβαλαν νοµοθεσία, ενθάρρυναν την ανάπτυξη εξειδικευµένων δηµόσιων πολιτικών και υποστηρικτικών δοµών και ενίσχυσαν το ρόλο των γυναικείων οργανώσεων. Οι ευρωπαϊκές πολιτικές για την ισότητα συνέβαλαν επίσης στον εκσυγχρονισµό της δηµόσιας διοίκησης προτείνοντας νέες διαδικασίες και εργαλεία, στο βαθµό βέβαια που δεν προσέκρουσαν σε αδιαπέραστα τείχη γραφειοκρατίας, συντεχνιακών λογικών και πελατειακών σχέσεων που - ως γνωστόν - χαρακτηρίζουν το δηµόσιο πολιτικό βίο στην χώρα. Η ισότητα των φύλων αποτέλεσε ιστορικά αναπόσπαστο τµήµα της κοινωνικής πολιτικής της ΕΕ αφού οι σχετικές διατάξεις κατατάχθηκαν στις κοινωνικές διατάξεις των Συνθηκών (άρθρο 119 της Συνθήκης της Ρώµης και άρθρο 141 των Συνθήκης του Άµστερνταµ). Οι περισσότερες µελέτες της κοινωνικής πολιτικής της ΕΕ περιλαµβάνουν την ισότητα των φύλων στις βασικές συνιστώσες της αναγνωρίζοντας ότι αποτελεί πολιτική µε ισχυρή νοµική βάση από την πρώτη κιόλας φάση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης 1. Όµως, στην Ελλάδα δεν έχουν γίνει ανάλογες αναφορές από τους ερευνητές που µελέτησαν τις επιδράσεις της ΕΕ στην ελληνική κοινωνία ή προσέγγισαν κριτικά την ευρωπαϊκή κοινωνική πολιτική γενικότερα. Το ενδιαφέρον επικεντρώθηκε περισσότερο στις ευρωπαϊκές επιδράσεις στα συστήµατα κοινωνικής ασφάλισης και στην απασχόληση, τοµείς στους οποίους η ΕΕ πολύ αργότερα ανέπτυξε πολιτικές 2. Στόχος του άρθρου είναι να συµπληρώσει αυτό το κενό αναδεικνύοντας ταυτόχρονα τις θετικές όψεις των επιδράσεων της ΕΕ στις πολιτικές για την ισότητα των φύλων στην Ελλάδα από την πρώτη κιόλας φάση της ένταξης της χώρας στην ΕΕ. Οι επιδράσεις εντάθηκαν µετά τη Συνθήκη του Άµστερνταµ το 1997 µε την οποία αναβαθµίσθηκε ο στόχος της ισότητας των φύλων σε καθήκον της ΕΕ και επισηµάνθηκε η ανάγκη προώθησή της µέσω όλων των κοινοτικών πολιτικών (Άρθρα 2 και 3). Το πρώτο µέρος του άρθρου επικεντρώνεται στις επιδράσεις της ΕΕ σε τέσσερα βασικά στοιχεία των δηµόσιων πολιτικών για την ισότητα, (α) στο νοµοθετικό πλαίσιο, (β) στις δοµές και τους µηχανισµούς (γ) στις µεθόδους και τα εργαλεία και (δ) στα πεδία πολιτικής. Στο δεύτερο µέρος, αναλύεται η περίπτωση της ένταξης του στόχου της ισότητας των φύλων στο Γ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης (Γ ΚΠΣ) για τη περίοδο 2000-2006. Με αυτό κορυφώθηκε η επιρροή των ευρωπαϊκών κατευθύνσεων στις εθνικές πολιτικές ισότητας, αφού σχεδιάσθηκαν και 1 όπως για παράδειγµα στις εργασίες των L. Hantrais (2000), S. Leibfried και P. Pierson (1995) κ.ά. 2 όπως για παράδειγµα στις εργασίες των Γ. Κορρέ και Γ. Τσοµπάνογλου (2003), Ι. Κουκιάδη (2000), Σ. Ροµπόλη και Μ. Χλέτσου (1998), Θ. Σακελλαρόπουλου (1993 και 2001), D. Sotiropoulos (2004), D. Venieris (2003) κ.ά. 1

χρηµατοδοτήθηκαν για πρώτη φορά εξειδικευµένα µέτρα και θετικές δράσεις υπέρ των γυναικών κατ επιταγήν των Κανονισµών του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταµείου. 1. Από την ίση αµοιβή για ίση εργασία µέχρι την ένταξη της ισότητα των φύλων σε όλες τις δηµόσιες πολιτικές (gender mainstreaming). Νοµοθετικό πλαίσιο Η ψήφιση των Νόµων 1414/84 «Εφαρµογή της αρχής της ισότητας των φύλων στις εργασιακές σχέσεις» και Ν.1483/84 «Προστασία και διευκόλυνση των εργαζοµένων µε οικογενειακές υποχρεώσεις» µε τους οποίους εισάγεται στο εγχώριο ίκαιο η αρχή της ισότητας αµοιβής και µεταχείρισης στην απασχόληση, στην επαγγελµατική εκπαίδευση, στον επαγγελµατικό προσανατολισµό και στην κοινωνική ασφάλιση αποτελεί την πρώτη σηµαντική επίδραση της ΕΕ στην ισότητα των φύλων στην Ελλάδα 3. Με τη ψήφιση αυτών των νόµων η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ ανταποκρίθηκε, µε σχετική καθυστέρηση, στην υποχρέωσή της να εναρµονίσει το ελληνικό µε το ισχύον Κοινοτικό ίκαιο 4. Οι ευρωπαϊκές Οδηγίες που ακολούθησαν την ένταξη της Ελλάδας στην ΕΕ, οι Οδηγίες 86/378 και 86/613 για την ισότητα στην κοινωνική ασφάλιση, η Οδηγία 92/85 για τη βελτίωση της υγείας και της ασφάλειας κατά την εργασία των εγκύων και λεχώνων, η Οδηγία 96/34 για την γονική άδεια, η Οδηγία 97/80 για το βάρος απόδειξης σε περιπτώσεις διακριτικής µεταχείρισης λόγω φύλου και η Οδηγία 97/81 για τη µερική απασχόληση συνέβαλαν και αυτές στον εκσυγχρονισµό του εγχώριου νοµοθετικού πλαισίου της ισότητας των φύλων. Όµως, µεγαλύτερη αναµένεται να είναι η επίδραση της εναρµόνισης µε τις πιο πρόσφατες Οδηγίες 2000/78 και 2004/113 µε τις οποίες, ανάµεσα σε άλλα, ρυθµίζονται νοµοθετικά η σεξουαλική παρενόχληση και η ισότητα στην πρόσβαση σε αγαθά και υπηρεσίες και την παροχή αυτών 5. Όσον αφορά την Ελλάδα, µεγάλα εµπόδια στην ουσιαστική συµβολή των ευρωπαϊκών Οδηγιών στην προώθηση της ισότητας των φύλων στην αγορά εργασίας δηµιουργούνται από τουλάχιστον τρεις παράγοντες που περιορίζουν δραστικά το πεδίο εφαρµογής: το µεγάλο µερίδιο του άτυπου τοµέα της οικονοµίας, ο έντονος οικογενειακός χαρακτήρας των επιχειρήσεων και το µεγάλο ποσοστό ανεργίας των γυναικών σε σχέση µε τους ευρωπαϊκούς µέσους όρους. Οι δυνατότητες προσφυγής στη δικαιοσύνη περιορίζονται, αφού η ευάλωτη θέση των γυναικών απέναντι στην εργοδοσία έχει ως αποτέλεσµα να απειλούνται άµεσα µε απόλυση. Στην χώρα µας οι προσφυγές στην δικαιοσύνη για διακρίσεις λόγω φύλου στην απασχόληση είναι ελάχιστες σε σχέση µε άλλες ευρωπαϊκές χώρες και ακόµη λιγότερες προσφυγές γίνονται στο Ευρωπαϊκό ικαστήριο. Μόνον στις περιπτώσεις του δηµοσίου τοµέα µπορεί να εφαρµοσθεί ευκολότερα η αρχή της ισότητας 3 Σοφία Κουκουλή Σπηλιωτοπούλου (1998) Ισότητα των φύλων στην Απασχόληση και την κοινωνική Ασφάλιση», Εργασία, συνδικαλισµός και ισότητα των φύλων, Σύνδεσµος για τα δικαιώµατα της Γυναίκας Εκδόσεις Οδυσσέας 1998 σελ. 193-229. 4 Ας σηµειωθεί ότι κατά την ίδια περίοδο θεσπίσθηκαν οι Νόµοι για την αναµόρφωση του οικογενειακού δικαίου (Ν.1329/83), την αυτεπάγγελτη δίωξη του βιασµού (Ν.1419/84) και την νοµιµοποίηση των αµβλώσεων (Ν.1609/86) σε συνέχεια των αιτηµάτων του γυναικείου κινήµατος της πρώτης µεταπολιτευτικής περιόδου. 5 Για την ενσωµάτωση της Οδηγίας 2000/78 στο ελληνικό ίκαιο δόθηκε σε διαβούλευση Σχέδιο Νόµου τον Μάρτιο του 2006. 2

οµές και µηχανισµοί άσκησης πολιτικής για την ισότητα των φύλων Η εναρµόνιση της Ελλάδας µε το Κοινοτικό ίκαιο για την ισότητα των φύλων συνέπεσε µε την ίδρυση των θεσµικών µηχανισµών για τον σχεδιασµό και την υλοποίηση πολιτικών ισότητας από την πρώτη κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ. Το Συµβούλιο Ισότητας των δύο Φύλων που ιδρύθηκε το 1982 εξελίχθηκε το 1985 στην Γενική Γραµµατεία Ισότητας (ΓΓΙ) η οποία αποτελεί σήµερα το βασικό κρατικό µηχανισµό για την ισότητα στην Ελλάδα. Στη συνέχεια, ιδρύθηκαν το Κέντρο Ερευνών για Θέµατα Ισότητας (ΚΕΘΙ) (1989), το βραχύβιο Εθνικό Συµβούλιο Ισότητας (1990) και τα Νοµαρχιακά Γραφεία Ισότητας και οι Νοµαρχιακές Επιτροπές (1994). Οι µηχανισµοί αυτοί µπορεί να οφείλονται σε πρωτοβουλίες της ελληνικής κυβέρνησης στο πλαίσιο ενός θετικού κλίµατος για την ισότητα που είχε δηµιουργηθεί στην ελληνική κοινωνική και πολιτική ζωή, ενεργοποιήθηκαν όµως πραγµατικά µέσω της συµµετοχής τους στις ευρωπαϊκές διεργασίες. Η παρακολούθηση των ευρωπαϊκών εξελίξεων και η συµµετοχή της Ελλάδας στα αποφασιστικά και συµβουλευτικά θεσµικά όργανα της ΕΕ, όπως είναι οι οµάδες εργασίας του Συµβουλίου, η Επιτροπή ικαιωµάτων των Γυναικών και Ισότητας των Φύλων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και η Συµβουλευτική Επιτροπή για την ισότητα των φύλων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής δηµιούργησαν νέες ανάγκες για στελέχη της δηµόσιας διοίκησης µε τεχνογνωσία και εµπειρία στα θέµατα φύλου και ισότητας. Παράλληλα, η διαχείριση και υλοποίηση των κοινοτικών προγραµµάτων δηµιούργησε την ανάγκη να αναπτυχθούν εξειδικευµένες δοµές για την ισότητα µε ευελιξία και σχετική αυτονοµία από την κεντρική διοίκηση. Για το λόγο αυτό, το 1994, αναπροσαρµόστηκε η λειτουργία του, µέχρι τότε, ανενεργού ΚΕΘΙ, ώστε να µπορεί να επωφεληθεί στη συνέχεια από τις χρηµατοδοτήσεις της Κοινοτικής Πρωτοβουλίας «New Opportunities for Women» (NOW) 6. Έκτοτε, το Κέντρο έχει εξαρτήσει τη λειτουργία του από την συµµετοχή του σε κοινοτικά προγράµµατα προώθησης της ισότητας των φύλων, αφού η κρατική επιχορήγηση (µέσω της ΓΓΙ) αποτελεί µόνον ένα πολύ µικρό µέρος του κόστους των δράσεων που υλοποιεί 7. Η συγκρότηση των ελληνικών Περιφερειών σε συνάρτηση µε τη περιφερειακή διάσταση των Κοινοτικών Πλαισίων Στήριξης είχε ως αποτέλεσµα την σύσταση των Περιφερειακών Επιτροπών Ισότητας το 2000. Ενώ η δηµιουργία τους υπαγορεύθηκε από τις ευρωπαϊκές κατευθύνσεις για την ένταξη της ισότητας των φύλων στις πολιτικές περιφερειακής και τοπικής ανάπτυξης, η λειτουργία τους όµως δεν πήρε ποτέ ουσιαστικό περιεχόµενο προφανώς λόγω των γενικότερων δυσκολιών που αντιµετωπίζει η περιφερειακή αποκέντρωση της χώρας. Στενά συνυφασµένη µε τη λειτουργία των µηχανισµών και των δοµών ισότητας ήταν και η διαδικασία διαβούλευσης των δηµόσιων φορέων µε τις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών κατά τον σχεδιασµό των πολιτικών, διαδικασία που αποτελεί σηµαντικό εργαλείο πολιτικής νοµιµοποίησης των ευρωπαϊκών πολιτικών. Στον χώρο της ισότητας των φύλων το 1989 η ΕΕ ενθάρρυνε την ίδρυση και τη λειτουργία µε κοινοτική χρηµατοδότηση του Ευρωπαϊκού Λόµπυ Γυναικών (ΕΛΓ), µιας ευρωπαϊκής οργάνωσης στην οποία συµµετέχουν σήµερα περισσότερες από 3000 εθνικές γυναικείες οργανώσεις. Σκοπός του ΕΛΓ είναι ο συντονισµός των δράσεων των ΜΚΟ που στοχεύουν στην ισότητα των φύλων αναπτύσσοντας δίκτυα συνεργασίας σε ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο, όπως και η επεξεργασία και 6 New Opportunities for Women (EE C327,29.12.1990) 7 Για τις δράσεις του ΚΕΘΙ βλέπε την ιστοσελίδα www.kethi.gr 3

προώθηση συγκεκριµένων θέσεων προς τα όργανα της ΕΕ 8. Στο πλαίσιο αυτό συγκροτήθηκε στην Ελλάδα εθνική αντιπροσωπεία των γυναικείων οργανώσεων που συµµετέχει ενεργά στα όργανα και τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων του ΕΛΓ στις Βρυξέλλες. Παράλληλα, η ΕΕ υποστήριξε πολλές δραστηριότητες µεµονωµένων ελληνικών γυναικείων οργανώσεων, κυρίως όσες ενέπιπταν στο πλαίσιο δράσης των πέντε µεσοπρόθεσµων ευρωπαϊκών προγραµµάτων για ίσες ευκαιρίες µεταξύ γυναικών και ανδρών που υλοποιήθηκαν από το 1982 µέχρι και σήµερα. Η διαβούλευση µε τις γυναικείες οργανώσεις για τη διαµόρφωση και υλοποίηση των ευρωπαϊκών πολιτικών για την ισότητα των φύλων αποτέλεσε για τις εγχώριες πρακτικές καινοτοµικό στοιχείο της δηµόσιας πολιτικής. Όµως, η εφαρµογή τέτοιων µεθόδων σε εθνικό επίπεδο αποδείχθηκε αρκετά προβληµατική. Ανάµεσα σε άλλα εµπόδια προσέκρουσε και στην παντελή απουσία οικονοµικής στήριξης της λειτουργίας των γυναικείων οργανώσεων που θα διευκόλυνε τη συµµετοχή τους στο δηµόσιο διάλογο. Οι πολιτικές θέσεις των ΜΚΟ σε συνδυασµό µε τις απαραίτητες τεχνικές γνώσεις θα µπορούσαν αν συµβάλουν ουσιαστικά στον σχεδιασµό των πολιτικών για την ισότητα των φύλων, ώστε αυτές να ανταποκριθούν καλύτερα στις ιδιαίτερες ανάγκες καταπολέµησης των έµφυλων ανισοτήτων της ελληνικής κοινωνίας. Εργαλεία πολιτικής για την ισότητα των φύλων Στις επιδράσεις της ευρωπαϊκής πολιτικής στην ισότητα των φύλων στην Ελλάδα περιλαµβάνονται και αυτές που προκύπτουν από τη χρήση εργαλείων πολιτικής τα οποία χρησιµοποιούνται στην ΕΕ ειδικά για την ισότητα ή και γενικότερα για τις κοινοτικές πολιτικές. Τα πιο σηµαντικά από αυτά είναι ο µεσοπρόθεσµος προγραµµατισµός, οι θετικές δράσεις και η πλέον πρόσφατη διαδικασία ένταξης της ισότητας σε όλες τις πολιτικές (gender mainstreaming). Ο µεσοπρόθεσµος προγραµµατισµός πολιτικών και δράσεων στον τοµέα της ισότητας των φύλων εγκαινιάσθηκε στην ΕΕ το 1982. Τα πέντε προγράµµατα δράσης για ίσες ευκαιρίες µεταξύ ανδρών και γυναικών 9, που συνολικά υλοποιήθηκαν µέχρι σήµερα παρά την περιορισµένη χρηµατοδότησή τους, πρότειναν ένα ολοκληρωµένο πλαίσιο παρεµβάσεων νοµοθετικού και πολιτικού χαρακτήρα για την εκάστοτε περίοδο που κάλυψαν. Τα προγράµµατα εξέφραζαν το σηµείο ισορροπίας των θέσεων για την ισότητα των φύλων, αφενός των θεσµικών οργάνων της ΕΕ και αφετέρου των εθνικών κυβερνήσεων, εφόσον τα δύο τελευταία είχαν και την έγκριση του Συµβουλίου. Τα προγράµµατα, αν και µη δεσµευτικά για τους εθνικούς µηχανισµούς ισότητας των φύλων, λειτούργησαν σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις ως πηγή έµπνευσης και παρακίνησης των εθνικών αρχών. Ο σχεδιασµός εθνικών προγραµµάτων στην Ελλάδα, όταν υπήρξε, ακολούθησε σε µεγάλο βαθµό τις κατευθύνσεις των αντίστοιχων ευρωπαϊκών. Χαρακτηριστικό παράδειγµα αποτελεί 8 Για πληρέστερη παρουσίαση των δράσεων του ΕΛΓ βλέπε την ιστοσελίδα του (www.womenlobby.org). 9 Πρώτο Κοινοτικό Πρόγραµµα για την προώθηση της ισότητας ευκαιριών για τις γυναίκες (1982-1985), εύτερο µεσοπρόθεσµο κοινοτικό πρόγραµµα ισότητας ευκαιριών για τις γυναίκες (1986-1990), Τρίτο Μεσοπρόθεσµο πρόγραµµα κοινοτικής δράσης για την ισότητα ευκαιριών µεταξύ γυναικών και ανδρών (1991-1995), Τέταρτο Μεσοπρόθεσµο Κοινοτικό Πρόγραµµα δράσης για την ισότητα ευκαιριών µεταξύ ανδρών και γυναικών (1996-2000) (COM (95) 381) και (πέµπτο) Προς µια Στρατηγική -Πλαίσιο για την ισότητα των φύλων (2001-2005) (COM (2000) 335). Για κριτική αποτίµηση των προγραµµάτων βλέπε Hoskyns C. (2000). 4

το Εθνικό Πρόγραµµα για την Ισότητα της περιόδου 2001-2006 10 που υιοθέτησε τους ίδιους σχεδόν στρατηγικούς στόχους µε το ευρωπαϊκό πρόγραµµα της περιόδου 2001-2005. Οι θετικές δράσεις υπέρ των γυναικών, παρά το γεγονός ότι δεν περιλήφθηκαν κατ αρχήν στο νοµοθετικό πλαίσιο της ΕΕ παρά µόνον ως Σύσταση του Συµβουλίου, 11 διατηρήθηκαν στο επίκεντρο της πολιτικής συζήτησης από τις γυναικείες οργανώσεις των κρατών µελών στις οποίες εφαρµόζονταν, όπως π.χ. στη Γερµανία και τις Σκανδιναβικές χώρες. Το 1995, αφενός η απόφαση του Ευρωπαϊκού ικαστηρίου σχετικά µε την υπόθεση Kalanke που ήταν αντίθετη στις θετικές δράσεις και αφετέρου η ένταξη των δύο σκανδιναβικών χωρών, Σουηδίας και Φινλανδίας, στην ΕΕ επανέφεραν στο προσκήνιο τη συζήτηση δηµιουργώντας ευνοϊκό κλίµα για την τυπική (επιτέλους!) αναγνώριση των θετικών δράσεων ως εργαλείου ισότητας των φύλων στην ΕΕ. Αυτό οδήγησε στην τυπική «ανοχή» των θετικών δράσεων στην Συνθήκη του Άµστερνταµ (1997) µε τη διάταξη του Άρθρου 141 (παρ.4) η οποία «δεν εµποδίζει» τα κράτη µέλη να λάβουν µέτρα «που προβλέπουν ειδικά πλεονεκτήµατα τα οποία διευκολύνουν το λιγότερο εκπροσωπούµενο φύλο». Η διάταξη αυτή λειτούργησε υποστηρικτικά της προσπάθειας των γυναικείων οργανώσεων στην Ελλάδα 12 να συµπεριληφθεί στην αναθεώρηση του Συντάγµατος το 2000, η ακόλουθη πρωτοπόρα παγκοσµίως διάταξη περί θετικών δράσεων: «Η ισότητα ανδρών και γυναικών πρέπει να εξασφαλίζεται σε όλους τους τοµείς, µεταξύ άλλων στην απασχόληση, την εργασία και τις αποδοχές. Η αρχή της ισότητας δεν αποκλείει τη διατήρηση ή θέσπιση µέτρων που προβλέπουν ειδικά πλεονεκτήµατα υπέρ του υποεκπροσωπούµενου φύλου (Άρθρο 116)» σε αντικατάσταση προηγούµενης που επέτρεπε αποκλίσεις από την αρχή της ισότητας των φύλων. Τελευταίο σηµαντικό, αλλά και πιο πρόσφατο, εργαλείο άσκησης πολιτικής για την ισότητα των φύλων αποτελεί η ένταξη του στόχου της ισότητας των φύλων σε όλες τις δηµόσιες πολιτικές της ΕΕ (gender mainstreaming), δηλαδή η αναπροσαρµογή του σχεδιασµού, της υλοποίησης, της παρακολούθησης και της αξιολόγησης κάθε δηµόσιας πολιτικής, ώστε να προωθείται η ισότητα των φύλων ταυτόχρονα µε τους βασικούς στόχους της πολιτικής 13. Η ένταξη ή ενσωµάτωση ή διάχυση 14 της ισότητας σε όλες τις πολιτικές αναδείχθηκε σε κεντρικό στοιχείο της ευρωπαϊκής πολιτικής για την ισότητα των φύλων και πυρήνας των παρεµβάσεων της ΕΕ στην Παγκόσµια ιάσκεψη των Γυναικών στο Πεκίνο το 1995 15. Στην Ελλάδα, η διαδικασία αυτή αποτελούσε ένα φιλόδοξο αλλά δυσεφάρµοστο εργαλείο πολιτικής που δεν είχε απασχολήσει µέχρι τότε την δηµόσια διοίκηση. Ο οριζόντιος χαρακτήρας του εργαλείου και η ανάγκη συνεργασίας πολλών φορέων άσκησης πολιτικής δηµιούργησαν προβλήµατα στην εφαρµογή ακόµα και στις (λίγες) περιπτώσεις όπου 10 Γενική Γραµµατεία Ισότητας (2001) Εθνικό πρόγραµµα ράσης για την Ισότητα (2001-2006). 11 Σύσταση του Συµβουλίου της 13 ης εκεµβρίου 1984 σχετικά µε τη προώθηση θετικών δράσεων υπέρ των γυναικών (84/635/ΕΟΚ ΕΕ L 331, 19.12.1984) 12 και ιδιαίτερα του Συνδέσµου για τα ικαιώµατα των Γυναικών (βλέπε σχετική αρθρογραφία στο τεύχος 70 του περιοδικού Ο Αγώνας της Γυναίκας το 2001). 13 Για µεγαλύτερη ανάλυση του εργαλείου αυτού βλέπε την µελέτη Council of Europe (1998) Gender mainstreaming. Conceptual framework, methodology and presentation of good practice. Strasbourg: Council of Europe EG-S-MS (98) 2. 14 Ανάλογα µε την εκάστοτε απόδοση του όρου στα ελληνικά. 15 Για τις συνθήκες ανάπτυξης αυτού του εργαλείου, συχνά σε αντιπαράθεση µε τις θετικές δράσεις βλέπε Stratigaki Maria (2005), Gender Mainstreaming vs. Positive Action. An Ongoing Conflict in the EU Gender Equality Policy European Journal of Women s Studies, Vol. 12, No 2, pp. 165-186. 5

υπήρξε σχετική δέσµευση της πολιτικής ηγεσίας σχετικά µε την εφαρµογή του. Οι κίνδυνοι να µην χρησιµοποιηθεί σωστά και να προκαλέσει αντίστροφα αποτελέσµατα από τα προσδοκώµενα, είτε λόγω γραφειοκρατικών εµποδίων είτε λόγω του ανδροκρατικού τρόπου λειτουργίας των δηµόσιων φορέων ήταν µεγαλύτεροι στην Ελλάδα απ ό,τι σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες µε ισχυρότερη παράδοση στις πολιτικές ισότητας των φύλων. Η συνολική αποτίµηση των αποτελεσµάτων της, µέχρι σήµερα, αποσπασµατικής εφαρµογής του εργαλείου της ένταξης της ισότητας σε όλες τις πολιτικές στη χώρα µας µπορεί να θεωρηθεί θετική. Ανέδειξε την οριζόντια διάσταση της ισότητας των φύλων και τη σηµασία της δραστηριοποίησης για το στόχο αυτό ενός ευρέως φάσµατος φορέων πολιτικής µη εξειδικευµένων στα θέµατα ισότητας. Η οριζόντια διάσταση της ισότητας είναι επιβεβληµένη από το γεγονός ότι οι ανισότητες των φύλων δηµιουργούνται σε όλα τα επίπεδα της οικονοµικής, κοινωνικής και πολιτικής ζωής και ως εκ τούτου απαιτούνται πολιτικές που ξεπερνούν τα όρια των προσεγγίσεων των γυναικών ως ευάλωτης κοινωνικής οµάδας που χρήζει ιδιαίτερης προστασίας. Πράγµατι, στο Γ ΚΠΣ όπου επιχειρήθηκε για πρώτη φορά η ένταξη της ισότητας, σχεδιάσθηκαν δράσεις και µέτρα για την ισότητα των φύλων σε πεδία πολιτικής όπως η ανταγωνιστικότητα, η έρευνα, η εκπαίδευση, η κοινωνία της πληροφορίας, η απασχόληση και η επαγγελµατική κατάρτιση. Πεδία άσκησης πολιτικής για την ισότητα των φύλων Η βασική φιλοσοφία και η επίσηµη ρητορική που διαπερνά τις ευρωπαϊκές πολιτικές για την ισότητα των φύλων στην ΕΕ έχουν αναµφισβήτητα οικονοµικό προσανατολισµό που επιβάλλει το πλέον ανεπτυγµένο σκέλος της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, η Οικονοµική και Νοµισµατική Ένωση. Η οικονοµική διάσταση της αύξησης της συµµετοχής των γυναικών στην αγορά εργασίας ως αφετηρία των ευρωπαϊκών πολιτικών δεν εµπόδισε να δηµιουργηθούν ευρύτερα (όχι µόνο νοµοθετικά) θετικά αποτελέσµατα. Έναυσµα έδωσε η ευκαιρία χρηµατοδότησης εξειδικευµένων δοµών και πολιτικών προώθησης των γυναικών στην αγορά εργασίας που παρείχε η Κοινοτική Πρωτοβουλία NOW από το 1991. Με την εφαρµογή της Πρωτοβουλίας, η ισότητα των φύλων στην απασχόληση αναδείχθηκε όχι µόνο ως πεδίο νοµοθετικών ρυθµίσεων αλλά και δηµόσιων πολιτικών. Παράλληλα, η υλοποίηση των έργων που εντάχθηκαν στην Πρωτοβουλία NOW δηµιούργησε νέες απαιτήσεις στελεχών µε εξειδικευµένη γνώση στα θέµατα της έµφυλης διάστασης της απασχόλησης και οδήγησε στην αναγνώριση νέων επαγγελµατικών ειδικοτήτων, όπως είναι οι εργασιακοί σύµβουλοι γυναικών και οι σύµβουλοι ισότητας 16. Στη συνέχεια, το 1997, ο στόχος της ισότητας στην αγορά εργασίας ανεδείχθη σε κεντρικό στόχο της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής για την Απασχόληση (ΕΣΑ) και σε πυλώνα των Εθνικών Σχεδίων ράσης για την Απασχόληση (ΕΣ Α). Στην ΕΣΑ η ισότητα των φύλων εξειδικεύεται σε τέσσερις επιµέρους στόχους (α) την µείωση της ψαλίδας ανάµεσα στα φύλα όσον αφορά τους δείκτες ανεργίας και αµοιβών, (β) την καλύτερη συµφιλίωση εργασίας και οικογένειας, (γ) την διευκόλυνση της επανένταξης των γυναικών στην αγορά εργασίας και (δ) την ένταξη της ισότητας 16 Για µεγαλύτερη ανάλυση των νέων επαγγελµάτων της ισότητας βλέπε Stratigaki Maria (2001), EU Policies's Impact in Promoting Gender Equality Expertise. A General Assessment with Focus on Greece στο Nina Lykke, Christine Michel, Maria Puig de la Bellacasa (επιµ.) Women's Studies- from institutional innovations to new job qualification, University of Southern Denmark, ATHENA, σελ. I,46-I,55. 6

στους άλλους άξονες της ΕΣΑ. Σύµφωνα µε την διαδικασία της Ανοικτής Μεθόδου Συντονισµού 17 που εφαρµόζεται στην περίπτωση των πολιτικών απασχόλησης, τα κράτη µέλη βρίσκονται «υπό συνεχή παρακολούθηση» από την ΕΕ ως προς την επίτευξη των παραπάνω επιµέρους στόχων της ισότητας των φύλων. Στο πλαίσιο των κατευθύνσεων της ΕΣΑ η Ελλάδα «αναγκάσθηκε» να αντιµετωπίσει την ισότητα των φύλων ως συστατικό στοιχείο των πολιτικών απασχόλησης και να σχεδιάσει σχετικές δράσεις µε σηµαντικά θετικά αποτελέσµατα 18. Όµως, όπως έδειξε η µελέτη της εξέλιξης των πολιτικών ισότητας στην ΕΕ, οι κεντρικές προτεραιότητες και τα ισχύοντα θεσµικά πλαίσια συχνά άφησαν σηµαντικά περιθώρια ανάπτυξης πολιτικών που υπερέβαιναν τα ρητά όρια των κοινοτικών αρµοδιοτήτων σε όλες τις φάσεις της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Τα περιθώρια αυτά διευρύνθηκαν µε την κινητοποίηση των γυναικείων οργανώσεων και τη δράση των λιγοστών αλλά δραστήριων φεµινιστριών που βρέθηκαν στα κέντρα λήψης των πολιτικών και διοικητικών αποφάσεων της ΕΕ 19. Με αυτό τον τρόπο, αναδύθηκαν µερικοί σηµαντικοί νέοι στόχοι των πολιτικών ισότητας που έδωσαν νέα δυναµική στις αντίστοιχες εθνικές πολιτικές. Από αυτούς τους στόχους οι πιο σηµαντικοί για την ελληνική κοινωνία ήταν: (α) η προώθηση της συµµετοχής των γυναικών στα κέντρα πολιτικών αποφάσεων και (β) η καταπολέµηση της βίας λόγω φύλου µε έµφαση στην ενδοοικογενειακή βία και την παράνοµη διακίνηση των γυναικών µε σκοπό τη σεξουαλική εκµετάλλευση. Και οι δύο αυτοί σηµαντικοί στόχοι της ευρωπαϊκής πολιτικής έφεραν στο πολιτικό προσκήνιο πλευρές της έµφυλης συγκρότησης της κοινωνίας που δεν είχαν αποτελέσει µέχρι τότε, πεδία άσκησης δηµόσιας πολιτικής στην Ελλάδα, παρά το ό,τι είχαν αποτελέσει αιτήµατα του γυναικείου και φεµινιστικού κινήµατος µετά τη µεταπολίτευση. Οι πρώτες δράσεις της ΕΕ για την αύξηση της συµµετοχής των γυναικών στα κέντρα λήψης πολιτικών αποφάσεων 20 ευαισθητοποίησαν την κοινή γνώµη, τους πολιτικούς θεσµούς και τα κόµµατα σχετικά µε την πολιτική και κοινωνική αναγκαιότητα της συµµετοχής των γυναικών στα κέντρα λήψης αποφάσεων. Οι δράσεις περιέλαβαν µελέτες, στατιστικές, ευρωπαϊκά συνέδρια, ενηµερωτικές εκστρατείες, δίκτυα εµπειρογνωµόνων, καθώς επίσης και τη Σύσταση του Συµβουλίου Υπουργών για την ισόρροπη συµµετοχή γυναικών και ανδρών στη διαδικασία λήψης αποφάσεων (96/694/ΕΚ). Τα πρώτα άµεσα και ορατά αποτελέσµατα φάνηκαν στην κατά φύλο σύνθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής το 1995 και του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου το 1994 και το 1999 21, ενώ σε µερικές χώρες δροµολογήθηκαν ακόµα και αλλαγές της εκλογικής νοµοθεσίας, όπως στην Γαλλία και το Βέλγιο. Στην Γαλλία, η «υποχρεωτική» συµµετοχή των γυναικών στα ψηφοδέλτια ορίσθηκε σε 50%, ενώ στο Βέλγιο στο 1/3 των υποψηφίων. Με χρονική καθυστέρηση και µειωµένο πεδίο 17 Για την Ανοικτή Μέθοδο Συντονισµού ως εργαλείο προώθησης της κοινωνικής πολιτικής βλέπε Θεόδωρος Σακελλαρόπουλος (2003), Ζητήµατα Κοινωνικής Πολιτικής Τόµος Α ιόνικος. 18 Για συστηµατική αποτίµηση των αποτελεσµάτων της έντασης του στόχου της ισότητας των φύλων στις πολιτικές απασχόλησης στην Ελλάδα βλέπε Karamessini Maria (2006) Gender Equality nad Employment policy στο Petmesidou M. & E. Mossialos (eds) (2006), Social Policy Developments in Greece, London: Ashgate 19 Μαρία Στρατηγάκη (2003) "Πολιτικές για την ισότητα των φύλων στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Συµπτώσεις και αντιφάσεις στην πορεία της Ευρωπαϊκής Ενοποίησης", στο Παναγιωτοπούλου Ρόη, Σωκράτης Κονιόρδος και Λάουρα Μαράτου- Αλιπράντη (επιµέλεια) «Παγκοσµιοποίηση και Σύγχρονη Κοινωνία», Αθήνα, ΕΚΚΕ. 20 Στο πλαίσιο του Τρίτου προγράµµατος δράσης (1991-1995). 21 Βλέπε το σχετικό αφιέρωµα της ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗΣ «Γυναίκα και Πολιτική» 15.12.2002 7

εφαρµογής (εξαιρέθηκαν οι εθνικές εκλογές), ψηφίσθηκε στην Ελλάδα ο Νόµος 2910/2001, µε τον οποίο ορίσθηκε υποχρεωτική συµµετοχή κάθε φύλου τουλάχιστον κατά το 1/3 των υποψηφίων σε όλα τα ψηφοδέλτια των νοµαρχιακών και δηµοτικών εκλογών. Είχε προηγηθεί ο Νόµος 2839/2000 µε ανάλογη διάταξη για όλα τα όργανα λήψης αποφάσεων του ηµοσίου, των ΟΤΑ, καθώς επίσης και των εποπτευόµενων επιχειρήσεων και οργανισµών. Η ευαισθητοποίηση της κοινής γνώµης που προκλήθηκε µε την ψήφιση των Νόµων και η κινητοποίηση των γυναικείων οργανώσεων υπέρ των ποσοστώσεων είχαν ως αποτέλεσµα να αυξηθεί σηµαντικά ο αριθµός των µελών της ελληνικής Βουλής που προέκυψε από τις εκλογές του 2004. Ενώ δεν ήταν ποτέ ρητή αρµοδιότητα της ΕΕ, η ενδοοικογενειακή βία υπήρξε συχνά πεδίο δραστηριοποίησης των γυναικών στους ευρωπαϊκούς θεσµούς και όργανα. Η Επιτροπή ικαιωµάτων των Γυναικών και Ισότητας των Φύλων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου εξέδωσε σειρά ψηφισµάτων από το 1986, και έξι συνεχόµενες Προεδρίες της ΕΕ, συµπεριλαµβανοµένης και της ελληνικής, οργάνωσαν ευρωπαϊκά συνέδρια σχετικά µε το θέµα της βίας από το 1999 µέχρι το 2003 22. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανέπτυξε το εξειδικευµένο πρόγραµµα για την καταπολέµηση της βίας κατά των γυναικών DAPHNE 23 για να χρηµατοδοτήσει διακρατικές δράσεις, ενώ, παράλληλα, οργάνωσε ευρωπαϊκή εκστρατεία ευαισθητοποίησης της κοινής γνώµης µε κεντρικό σύνθηµα «Σπάστε τη σιωπή» 24. Οι ευρωπαϊκές αυτές ενέργειες επανέφεραν στο προσκήνιο το µεγάλο κοινωνικό πρόβληµα ενθαρρύνοντας πολλές γυναίκες- θύµατα βίας να αναζητήσουν βοήθεια και να αντιµετωπίσουν ενεργά την κατάσταση. Με τη συµµετοχή ελληνικών φορέων στα σχετικά ευρωπαϊκά προγράµµατα αναπτύχθηκαν δίκτυα αλληλεγγύης και ενεργοποιήθηκαν οι υπάρχουσες (ελάχιστες) υποστηρικτικές υποδοµές των δηµόσιων οργανισµών. Ωστόσο, οι προσπάθειες νοµικής ρύθµισης της ενδοοικογενειακής βίας µε Ευρωπαϊκή Οδηγία απέτυχαν. Η µοναδική νοµική βάση που παρείχε η Συνθήκη ήταν να θεωρηθεί η βία κατά των γυναικών διάκριση στη βάση του φύλου και να συµπεριληφθεί στην πρόσφατη Οδηγία 2004/113. Κάτι τέτοιο δεν κατέστη δυνατόν παρά τις προσπάθειες του ΕΛΓ και των φεµινιστριών στα αρµόδια θεσµικά όργανα της ΕΕ. Κατά συνέπεια, η δηµιουργία νοµοθετικού πλαισίου για την ενδοοικογενειακή βία στην Ελλάδα είχε εναποτεθεί αποκλειστικά στην υποτονική οµολογουµένως εγχώρια πολιτική βούληση, η οποία όµως δεν απέδωσε παρά µόνο στον τοµέα των προπαρασκευαστικών ενεργειών που άρχισαν το 2000 25. Σχετική πρόοδος σηµειώθηκε µε τη πρόσφατη κατάθεση στη Βουλή Σχεδίου Νόµου, προϊόντος πολύµηνης δηµόσιας διαβούλευσης. Η διεθνική σωµατεµπορία (trafficking) γυναικών λόγω του εγκληµατικού και έντονα διακρατικού χαρακτήρα της αποτέλεσε αντικείµενο ευρωπαϊκής πολιτικής από το 1996 όταν ανέλαβε το χαρτοφυλάκιο των Εσωτερικών Υποθέσεων η Σουηδή Επίτροπος Anita Gradin η οποία έφερε το ζήτηµα στο προσκήνιο των πολιτικών για τις εσωτερικές υποθέσεις και την ασφάλεια. Στο πλαίσιο αυτό σχεδιάσθηκε ένα 22 Παπαρρήγα Κωσταβάρα Καίτη (2005) «Οι πολιτικές της ΕΕ για την αντιµετώπιση της βίας κατά των γυναικών: ενδοοικογενειακή βία και διεθνική σωµατεµπορία» Εισήγηση στον Κύκλο Σεµιναρίων «Ισότητα των φύλων και δηµόσιες πολιτικές στην ΕΕ και τον ΟΗΕ». Εργαστήριο Σπουδών Φύλου, Πάντειο Πανεπιστήµιο. 23 Αποφάσεις του Συµβουλίου EE L34/9.2.2000 και ΕΕ L 34/30.4.2004. 24 Στην Ελλάδα υλοποιήθηκε από το ΚΕΘΙ το 2000. 25 Παπαρρήγα Κωσταβάρα Καίτη (2004) Εθνικό Παρατηρητήριο για την αντιµετώπιση της βίας κατά των γυναικών. Πρώτη Εθνική Έκθεση της Ελλάδας 8

εξειδικευµένο πρόγραµµα, το STOP 26, και ενθαρρύνθηκε η διακρατική συνεργασία και η τιµωρία των διακινητών. Όµως, αντίθετα µε τον ΟΗΕ, η ΕΕ αντιµετώπισε την διεθνική σωµατεµπορία όχι ως ζήτηµα προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωµάτων και αρωγής των θυµάτων, αλλά ως διεθνικό έγκληµα παράνοµης µετακίνησης πληθυσµών και ανάπτυξης προγραµµάτων καταστολής 27. Με αυτό το πνεύµα υιοθετήθηκαν δύο Αποφάσεις-Πλαίσιο του Συµβουλίου και η Οδηγία σχετικά µε την απόκτηση άδειας διαµονής στα θύµατα της διεθνικής σωµατεµπορίας 28. Οι τυπικές δεσµεύσεις και οι πολιτικές πιέσεις της ΕΕ προς την Ελλάδα για την αντιµετώπιση της σωµατεµπορίας µαζί µε τις αντίστοιχες πιέσεις των διεθνών οργανισµών συνέβαλαν καθοριστικά στην ψήφιση του ελληνικού Νόµου 3064/2002 για την αντιµετώπιση της διακίνησης των ανθρώπων µε σκοπό τη σεξουαλική τους εκµετάλλευση, καθώς και την έκδοση του Προεδρικού ιατάγµατος 233/2003 για την αρωγή των θυµάτων της διακίνησης. 2. Η ισότητα των φύλων στο Γ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης (ΚΠΣ). Η πιο δραστική επίδραση της ΕΕ στις πολιτικές για την ισότητα των φύλων στην ελληνική κοινωνία πραγµατοποιήθηκε µε την ένταξη του στόχου της βελτίωσης της πρόσβασης και της συµµετοχής των γυναικών στην αγορά εργασίας στο Γ ΚΠΣ (2000-2006). Πολιτικό υπόβαθρο για αυτό αποτέλεσαν οι κατευθύνσεις της ΕΣΑ και οι προσπάθειες της ΕΕ να αυξηθεί ο οικονοµικά ενεργός πληθυσµός που παρέµενε χαµηλός σε σύγκριση τις ΗΠΑ σύµφωνα µε τη Στρατηγική της Λισσαβόνας το 2000 29. Στο πλαίσιο αυτό δόθηκε κεντρική κατεύθυνση σε όλα τα κράτη µέλη να περιλάβουν στα ΕΣ Α πολιτικές για την ισότητα των γυναικών στην αγορά εργασίας σύµφωνα µε την ευρωπαϊκή αρχή της «διπλής στρατηγικής» για την ισότητα η οποία περιλαµβάνει την οριζόντια ένταξη της ισότητας των φύλων στο σύνολο των µέτρων και παράλληλα, τον σχεδιασµό εξειδικευµένων µέτρων που απευθύνονται µόνον σε γυναίκες 30. Ως εκ τούτου, τα ΕΣ Α περιέλαβαν θετικές δράσεις υπέρ των γυναικών σε όλους τους επιµέρους στόχους της ισότητας. Στην Ελλάδα, για παράδειγµα, για να µειωθεί η ψαλίδα µεταξύ ανδρών και γυναικών στην αγορά εργασίας επιχειρήθηκε αύξηση του αριθµού των γυναικών που επωφελούνται από τα προγράµµατα του ΟΑΕ, για να διευκολυνθεί η συµφιλίωση επαγγελµατικής και της οικογενειακής ζωής σχεδιάσθηκε επέκταση των ωρών λειτουργίας των σχολείων και η αύξηση του αριθµού των παιδικών σταθµών και τέλος, για να διευκολυνθεί η ένταξη και επανένταξη των γυναικών στην ενεργό οικονοµική ζωή δηµιουργήθηκαν ειδικά προγράµµατα κατάρτισης για γυναίκες άνω των 40 ετών. Η χρηµατοδότηση των δράσεων αυτών, όπως και των περισσότερων µέτρων του ελληνικού ΕΣ Α εξασφαλίσθηκε από το Γ Κ.Π.Σ για το οποίο η κεντρική Συµφωνία της Ελλάδας µε την ΕΕ όρισε τα εξής: «Η προώθηση των ίσων ευκαιριών µεταξύ ανδρών και γυναικών αποτελεί οριζόντια αρχή η οποία διαπνέει ολόκληρο το Κ.Π.Σ.. 26 Αποφάσεις του Συµβουλίου ΕΕ L 322/12.12.1996 και EE L 186/7.7.2001. 27 Τσακλάγκανου Γεωργία (2002), Ενηµερωτική Μελέτη για τη ιεθνική Σωµατεµπορία trafficking, Μελέτες Έρευνες, Ιστοσελίδα ΚΕΘΙ www.kethi.gr σελ. 19 28 Αποφάσεις Πλαίσιο της 19.7.2002 και της 15.3.2001, Ευρωπαϊκή Οδηγία της 29.4.2004. 29 Αύξηση του ευρωπαϊκού δείκτη οικονοµικής δραστηριότητας από το 60% στο 70% και ιδιαίτερα αυτού των γυναικών από 51% στο 60% µέχρι το 2010. 30 Συστηµατική αποτίµηση εφαρµογής αυτής στα ΕΣ Α έγινε από ανεξάρτητους εµπειρογνώµονες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Για την Ελλάδα βλέπε Karamessini Maria (2001) Mainstreaming gender equality in the 2001 Greek National Action Plan for Employment. Final Evaluation Report, European Commission EGGE (www.umist.ac.uk/management/ewerc/egge) 9

Για την επίτευξη του στόχου αυτού, θα διαµορφωθεί µια στρατηγική ισότητας των δύο φύλων, στρατηγική η οποία δεν θα περιορίζεται σε εξειδικευµένα µέτρα αρωγής των γυναικών, αλλά θα επιφέρει κινητοποίηση όλων των γενικών πολιτικών και µέτρων, λαµβάνοντας υπόψη ενεργά, ήδη από το στάδιο κατάρτισής τους, τις επιπτώσεις τις οποίες πιθανόν να έχει η υλοποίησή τους ως προς τη σχετική θέση των γυναικών και των ανδρών. Θα τεθούν ποσοτικοποιηµένοι στόχοι, θα συλλεχθούν στατιστικά στοιχεία όσο αφορά τα δύο φύλα και θα χρησιµοποιηθούν οι κατάλληλοι δείκτες παρακολούθησης» 31. Σε συνέχεια αυτών των δεσµεύσεων η Ελλάδα ανέπτυξε «συγκεκριµένα µέτρα για τη βελτίωση της πρόσβασης και της συµµετοχής των γυναικών στην αγορά εργασίας συµπεριλαµβανοµένης της επαγγελµατικής τους σταδιοδροµίας, της πρόσβασης σε νέες ευκαιρίες απασχόλησης και της δυνατότητάς τους να συστήνουν νέες επιχειρήσεις αλλά και της µείωσης των οριζόντιων και κάθετων διακρίσεων µε βάση το φύλο στην αγορά εργασίας». Για τις δράσεις αυτές προγραµµατίσθηκε η διάθεση του 11,8% του συνόλου των χρηµατοδοτήσεων του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταµείου (ΕΚΤ). Επιπλέον, η Ελλάδα δεσµεύθηκε να «υιοθετήσει µια προσέγγιση ενσωµάτωσης της διάστασης της ισότητας των φύλων σε όλα τα πεδία πολιτικής, και σε όλα τα σχετικά µέτρα των Επιχειρησιακών Προγραµµάτων του ΚΠΣ συµπεριλαµβανοµένων και των Περιφερειακών Προγραµµάτων». Κατά τη φάση σχεδιασµού των 24 Επιχειρησιακών Προγραµµάτων του Γ ΚΠΣ το 1999, η ελληνική δηµόσια διοίκηση βρέθηκε αντιµέτωπη µε ένα νέο, εν πολλοίς άγνωστο, καθήκον: να σχεδιάσει και (το δυσκολότερο) να υλοποιήσει ολοκληρωµένες παρεµβάσεις υπέρ των γυναικών στην εκπαίδευση, την αγορά εργασίας, την υγεία και την πρόνοια, την κοινωνία της πληροφορίας, την επιχειρηµατικότητα, την έρευνα και την τεχνολογία, γενικά σε όλους τους τοµείς αρµοδιότητας του ΕΚΤ., δηλαδή τους τοµείς που συνδέονται άµεσα ή έµµεσα µε τη αγορά εργασίας. Η έλλειψη σχετικής εµπειρίας και τεχνογνωσίας εκ µέρους της δηµόσιας διοίκησης (συµπεριλαµβανοµένων και των εξειδικευµένων µηχανισµών ισότητας) σε συνδυασµό µε το περιορισµένο ουσιαστικό ενδιαφέρον της κυβέρνησης για το ζήτηµα είχαν ως αποτέλεσµα να αξιοποιηθούν ελάχιστα οι ευκαιρίες που δηµιουργήθηκαν µε το Γ ΚΠΣ. Οι ηχηρές δηµόσιες διακηρύξεις περί ισχυρής πολιτικής βούλησης δεν βρήκαν πλήρη ανταπόκριση στην πράξη και δεν οδήγησαν στο σχεδιασµό σφαιρικών και αποτελεσµατικών εθνικών πολιτικών ισότητας. Τα (όσα) επιτυχηµένα µέτρα και δράσεις αποτέλεσαν αποσπασµατικές πρωτοβουλίες φορέων και ατόµων που είχαν ήδη ασχοληθεί µε θέµατα ισότητας και φύλου και δραστηριοποιήθηκαν σε πείσµα των προβληµάτων κακοδιαχείρισης και των κινδύνων διαστρέβλωσης των αρχικών στόχων που συχνά παρουσιάσθηκαν κατά την υλοποίηση του Γ ΚΠΣ 32. Όµως, παρά τη µη πλήρη αξιοποίηση των δυνατοτήτων, τουλάχιστον τα ποσοτικά αποτελέσµατα από την υλοποίηση του Γ ΚΠΣ είναι σηµαντικά και ορατά παρά το γεγονός ότι υπολείπονται πολύ από τις αρχικές δεσµεύσεις της χώρας. Ο συνολικός προϋπολογισµός που διατέθηκε για τη βελτίωση της πρόσβασης και συµµετοχής των γυναικών στην αγορά εργασίας (πεδίο πολιτικής 5) ανέρχεται σε 849.117.343 Ευρώ και αποτελεί το 13.31% του συνόλου των χρηµατοδοτήσεων του ΕΚΤ. Το 2006 οι συνολικές δηλωθείσες δαπάνες φθάνουν το 48,94% ενώ έχουν ενταχθεί έργα που 31 Κεφ.2 «Η Στρατηγική και οι προτεραιότητες της κοινής δράσης» παρ. 21., σελ. 22). 32 Για µια σύντοµη αποτίµηση των ευθυνών της πολιτικής ηγεσίας στην αξιοποίηση του Γ ΚΠΣ για την ισότητα των φύλων βλέπε άρθρο της συγγραφέα στην Ελευθεροτυπία της 8ης Μαρτίου 2004. 10

αναλογούν στο 81,24% του προϋπολογισµού 33. Εξειδικευµένα µέτρα για την πρόσβαση των γυναικών στην αγορά εργασίας περιλήφθηκαν στα Επιχειρησιακά Προγράµµατα (ΕΠ) για την Παιδεία (ΕΠΕΑΕΚ), την Απασχόληση και την Επαγγελµατική Κατάρτιση, την Ανταγωνιστικότητα, την Υγεία και Πρόνοια, την Κοινωνία της Πληροφορίας και τα 13 Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράµµατα 34. Ιδιαίτερα στα δύο πρώτα στα οποία είχαν δεσµευθεί συγκεκριµένοι πόροι µε τη µορφή ειδικού άξονα, τα µέτρα αυτά είναι απολύτως διακριτά και µερικά αρκετά πρωτοποριακά για την ελληνική κοινωνία. Στο ΕΠΕΑΕΚ ο ειδικός άξονας περιέλαβε (α) προγράµµατα υποστήριξης της αρχικής επαγγελµατικής εκπαίδευσης και κατάρτισης για γυναίκες (µέτρο 4.1) και (β) προγράµµατα υποστήριξης των γυναικών στις προπτυχιακές και µεταπτυχιακές σπουδές, προγράµµατα σπουδών και ερευνητικά προγράµµατα για τις γυναίκες (µέτρο 4.2). Η χρηµατοδότηση έργων των ΑΕΙ και ΤΕΙ για την ανάπτυξη προπτυχιακών και µεταπτυχιακών σπουδών, καθώς και της βασικής έρευνας σε θέµατα φύλου και ισότητας αποτελεί το πιο χαρακτηριστικό παράδειγµα ουσιαστικής αξιοποίησης της «ευκαιρίας» που πρόσφερε το Γ ΚΠΣ. Οι σπουδές και τα ερευνητικά προγράµµατα έδωσαν τη δυνατότητα στην ελληνική ακαδηµαϊκή κοινότητα να διευκολύνει την επαφή της µε σύγχρονα θεωρητικά ρεύµατα σχετικά µε τις προσεγγίσεις του φύλου στα διάφορα επιστηµονικά πεδία. Στο ΕΠ «Απασχόληση και Επαγγελµατική Κατάρτιση» ο ειδικός άξονας για την ισότητα περιέλαβε (α) Θετικές δράσεις για την ισότητα ευκαιριών µεταξύ ανδρών και γυναικών στις επιχειρήσεις, (β) Στήριξη της λειτουργίας και της ποιοτικής αναβάθµισης των µονάδων και υπηρεσιών εξυπηρέτησης παιδιών, ηλικιωµένων κλπ και (γ) Ολοκληρωµένες παρεµβάσεις υπέρ των γυναικών, ενώ παράλληλα έγινε προσπάθεια να ενταχθεί η ισότητα και στους άλλους άξονες καθορίζοντας τη συµµετοχή των γυναικών στο επωφελούµενο πληθυσµό σε ποσοστό 60%, κατ αναλογία του ποσοστού συµµετοχής τους στην ανεργία. Οι παρεµβάσεις (α) και (γ) που αφορούσαν την ενίσχυση προγραµµάτων ισότητας µέσα στις επιχειρήσεις και την παροχή εξατοµικευµένης συµβουλευτικής σε γυναίκες µε στόχο την κοινωνική ένταξη και την απασχόληση αποτελούν νεωτεριστικά στοιχεία των δηµόσιων πολιτικών ισότητας. Αντίθετα, η λειτουργία µονάδων και υπηρεσιών εξυπηρέτησης εξαρτηµένων ατόµων αποτελεί παραδοσιακό στόχο της κοινωνικής πολιτικής ο οποίος συνδέθηκε άµεσα µε την απασχόληση των γυναικών λόγω πολιτικής σκοπιµότητας. Η αρµόζουσα, σύµφωνα µε την αρχή της ισότητας των φύλων, αντιµετώπιση των δοµών φροντίδας των εξαρτηµένων ατόµων ως µέτρων οικογενειακής πολιτικής (γιατί και οι δύο γονείς έχουν εξίσου την ευθύνη της φροντίδας των παιδιών) και όχι ως µέτρων υπέρ της απασχόλησης των γυναικών θα τις απέκλειε από την κοινοτική χρηµατοδότηση!. Παρά τους υπαρκτούς κινδύνους να παραποιηθούν οι αρχικοί στόχοι και να προκληθούν αντίστροφα αποτελέσµατα (που ενυπάρχουν σε όλα τα µέτρα πολιτικής), η ένταξη της ισότητας των φύλων στην αγορά εργασίας στις βασικές προτεραιότητες 33 Σύµφωνα µε τα στοιχεία που παρουσιάσθηκαν στην 8 η Συνεδρίαση της Υποεπιτροπής Ανθρωπίνων Πόρων (19.7.2006) από το Υπουργείο Απασχόλησης και Κοινωνικής Αλληλεγγύης (ΕΥΣΕΚΤ). 34 ιεξοδική αποτίµηση του βαθµού ένταξης της ισότητας των φύλων στο Γ ΚΠΣ και τις Κοινοτικές Πρωτοβουλίες υπάρχει στο ΕΥΣΕΚΤ (2003) Οδηγός εφαρµογής των πολιτικών ισότητας των φύλων στο σχεδιασµό και την αξιολόγηση των δράσεων των Ε.Π. του Γ Κ.Π.Σ, και στο ΕΥΣΕΚΤ (2003) Μελέτη εµπειρογνωµοσύνης για τον Οδηγό εφαρµογής των πολιτικών ισότητας των φύλων στο σχεδιασµό και την αξιολόγηση των δράσεων των επιχειρησιακών προγραµµάτων. 11

του Γ ΚΠΣ µπορεί να αποτιµηθεί συνολικά ως θετική. Μέσω αυτής ευαισθητοποιήθηκε η κοινή γνώµη για τις οικονοµικές και κοινωνικές διαστάσεις της ανισότητας των φύλων και προσφέρθηκαν στην ελληνική δηµόσια διοίκηση σηµαντικά νέα εργαλεία άσκησης πολιτικής. Με αφετηρία την αύξηση της συµµετοχής των γυναικών στην αγορά εργασίας αναδείχθηκαν σηµαντικές διαστάσεις της ανισότητας των φύλων που συνδέονται άµεσα ή έµµεσα µε την οικονοµική δραστηριότητα. Επιχειρήθηκε η κάλυψη των αναγκών σε υποδοµές φροντίδας εξαρτηµένων ατόµων και διαπιστώθηκε η ανεπάρκεια ή παντελής έλλειψη κοινωνικής ασφάλισης πολλών εργαζοµένων γυναικών, καθώς επίσης και η ανάγκη παροχής υπηρεσιών ψυχοκοινωνικής στήριξης προς γυναίκες µε ιδιαίτερα προβλήµατα, όπως οι µετανάστριες και τα θύµατα συζυγικής βίας και διεθνικής σωµατεµπορίας. Σε αυτό το εύφορο έδαφος για την προώθηση της ισότητας στην αγορά εργασίας που καλλιεργήθηκε από την ΕΕ κατά την κατάρτιση του Γ ΚΠΣ, πολλοί δηµόσιοι και ιδιωτικοί φορείς δραστηριοποιήθηκαν αναπτύσσοντας δράσεις υπέρ των γυναικών. Τέλος, δηµιουργήθηκαν νέες εξειδικευµένες δοµές και επαγγελµατικές ειδικότητες, ενώ παράλληλα χρηµατοδοτήθηκαν µελέτες και έρευνες που βελτίωσαν τις επιστηµονικές και τεχνικές γνώσεις σε θέµατα που αφορούν το φύλο, τις γυναίκες, την ισότητα και την έµφυλη διάσταση των δηµόσιων πολιτικών. Αντί επιλόγου Για την ισότητα των φύλων, τα 25 χρόνια που µεσολάβησαν από την ένταξη της Ελλάδας στην ΕΕ µέχρι σήµερα χαρακτηρίσθηκαν από τις έντονες προσπάθειες της ελληνικής δηµόσιας διοίκησης να ανταποκριθεί, αφενός στις νοµικές υποχρεώσεις και τις πολιτικές και ηθικές δεσµεύσεις που έθεσε η ευρωπαϊκή ένταξη και, αφετέρου, στις εγχώριες συνθήκες οργάνωσης και λειτουργίας της κοινωνικής και της πολιτικής ζωής. Κατά το πρώτο ήµισυ της περιόδου, οι εθνικές πολιτικές τροφοδοτήθηκαν σηµαντικά από τα αιτήµατα των γυναικείου κινήµατος και υπερέβησαν τις τυπικές δεσµεύσεις που επέβαλε η ΕΕ. Κατά το δεύτερο ήµισυ, η ευρωπαϊκή έµφαση στην οικονοµική διάσταση της αγοράς εργασίας προσανατόλισε τις πολιτικές σε ένα αγώνα προσαρµογής στις ευρωπαϊκές κατευθύνσεις στο βαθµό που αυτή ήταν απαραίτητη για την εξασφάλιση των κοινοτικών χρηµατοδοτήσεων. Το παράδειγµα της ένταξης της ισότητας στο Γ ΚΠΣ είναι το πλέον χαρακτηριστικό ως προς αυτό. Εξαίρεση αποτέλεσε το νοµοθετικό πλαίσιο για τις ποσοστώσεις στις νοµαρχιακές και δηµοτικές εκλογές και τα ιοικητικά Συµβούλια το οποίο στηρίχθηκε στην νέα σχετική διάταξη του Συντάγµατος η οποία είχε «επιβληθεί» από τη κινητοποίηση των γυναικείων οργανώσεων. Όµως, οι επιδράσεις της ΕΕ στην ισότητα των φύλων στην Ελλάδα αυτή δεν εξαρτήθηκαν µόνον από το βαθµό «υποχρεωτικότητας» των ευρωπαϊκών κατευθύνσεων, αλλά και, από τον τρόπο που αυτές ερµηνεύθηκαν, εξειδικεύθηκαν και υλοποιήθηκαν στην χώρα. Καθοριστικό ρόλο έπαιξαν οι ισχύουσες πολιτικές συγκυρίες, η δοµή και η οργάνωση των κρατικών µηχανισµών, όπως επίσης και οι εγγενείς και εξωγενείς παράγοντες που υπαγόρευσαν την λειτουργία των γυναικείων οργανώσεων και την διατύπωση των αιτηµάτων του γυναικείου κινήµατος. Τα πέντε µεσοπρόθεσµα προγράµµατα δράσης για ίσες ευκαιρίες µεταξύ γυναικών και ανδρών όπως, άλλωστε, και οι κατευθύνσεις της ΕΣΑ και του ΕΚΤ έδωσαν την ευκαιρία να εµπλουτισθούν µε νεωτεριστικά στοιχεία, τόσο τα εργαλεία όσο και τα πεδία άσκησης των δηµόσιων πολιτικών για την ισότητα των φύλων. Η µελέτη του 12

τρόπου σχεδιασµού, υλοποίησης και παρακολούθησης των εγχώριων πολιτικών ισότητας µπορεί να προσφέρει πολύτιµα στοιχεία για την κατανόηση του τρόπου µε τον οποίο επιχειρείται ο εξευρωπαϊσµός της δηµόσιας διοίκησης και η αξιοποίηση των κοινοτικών πόρων. Τα νεωτεριστικά στοιχεία της ισότητας των φύλων, ως στρατηγικού αναπτυξιακού στόχου, ήρθαν συχνά σε άµεση σύγκρουση µε τις αγκυλώσεις της γραφειοκρατίας, τις πελατειακές σκοπιµότητες της πολιτικής ηγεσίας, το ιδιωτικό οικονοµικό συµφέρον και την ανδροκρατική δοµή της ελληνικής κοινωνικής και πολιτικής ζωής. Η έκβαση αυτής της σύγκρουσης ποικίλε σηµαντικά από περίπτωση σε περίπτωση µε αποτέλεσµα οι πραγµατικές επιδράσεις των ευρωπαϊκών πολιτικών για την καθηµερινή ζωή και εργασία των γυναικών στην Ελλάδα να κρίνονται συνεχώς σε όλα τα επίπεδα άσκησης των πολιτικών. Τα αποτελέσµατα εξαρτήθηκαν και συνεχίζουν να εξαρτώνται από τον βαθµό δέσµευσης της πολιτικής ηγεσίας, προσαρµογής της δηµόσιας διοίκησης, ικανότητας διαχείρισης των εµπλεκόµενων θεσµικών φορέων, δικαιούχων, αναδόχων και επωφελούµενων των συγκεκριµένων έργων, καθώς επίσης και από τον βαθµό που η κοινωνία των πολιτών και οι γυναικείες οργανώσεις ασκούν πιέσεις κατά τη διαµόρφωση των πολιτικών και την υλοποίηση των έργων. Για την πλήρη κατανόηση των παραπάνω εξελίξεων χρειάζεται και να ληφθεί υπόψη και ο σηµαντικός ρόλος που έπαιξαν πολλές γυναίκες, πολιτικά και τεχνοκρατικά στελέχη, µε φεµινιστική ιδεολογία και εµπειρία συµµετοχής σε γυναικείες οργανώσεις και οµάδες, στην καλύτερη αξιοποίηση των «ευκαιριών» που δηµιούργησε η ευρωπαϊκή πολιτική. Οι γυναίκες αυτές κατείχαν θέσεις ευθύνης σε διάφορες φάσεις ανάπτυξης των σχετικών πολιτικών και προσπάθησαν να δώσουν ουσιαστικό περιεχόµενο στους πολιτικούς στόχους ελαχιστοποιώντας τους κινδύνους παρεκκλίσεων από αυτούς. Έναυσµα για τη στάση των γυναικών αυτών αποτέλεσαν περισσότερο οι προσωπικές πολιτικές δεσµεύσεις τους για την ισότητα των φύλων παρά η θεσµική λειτουργία και στήριξη των φορέων στους οποίους συµµετείχαν. Σε αυτές τις περιπτώσεις, ο προσωπικός παράγοντας ενίσχυσε τη λειτουργία των θεσµών και επηρέασε τη διαδικασία «εξευρωπαϊσµού» της ελληνικής δηµόσιας διοίκησης, αλλά και προώθησης την ισότητας των φύλων στην ελληνική κοινωνία. 13

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ Γενική Γραµµατεία Ισότητας (2001) Εθνικό πρόγραµµα ράσης για την Ισότητα (2001-2006). Council of Europe (1998) Gender mainstreaming. Conceptual framework, methodology and presentation of good practice. Strasbourg: Council of Europe EG-S-MS (98) ΕΥΣΕΚΤ (2003) Οδηγός εφαρµογής των πολιτικών ισότητας των φύλων στο σχεδιασµό και την αξιολόγηση των δράσεων των Ε.Π. του Γ Κ.Π.Σ. Υπουργείο Απασχόλησης και Κοινωνικής Ασφάλισης ΕΥΣΕΚΤ (2003) Μελέτη εµπειρογνωµοσύνης για τον Οδηγό εφαρµογής των πολιτικών ισότητας των φύλων στο σχεδιασµό και την αξιολόγηση των δράσεων των επιχειρησιακών προγραµµάτων, Υπουργείο Απασχόλησης και Κοινωνικής Ασφάλισης Hantrais Linda (2000) Social Policy in the European Union, London, Macmillan Press. Hoskyns Catherine (2000) "A Study of Four Action Porgrammes on Εqual Opportunities" στο συλλογικό τόµο Rossili, M. (ed.) Gender Policies in the European Union. New York: Peter Lang Karamessini Maria (2001) Mainstreaming gender equality in the 2001 Greek National Action Plan for Employment. Final Evaluation Report, European Commission EGGE (www.umist.ac.uk/management/ewerc/egge) Karamessini Maria (2006) «Gender Equality and Employment Policy στο Petmesidou M. & E. Mossialos (eds) (2006), Social Policy Developments in Greece, London: Ashgate Κορρές Γεώργιο και Γεώργιος Τσοµπάνογλου (2003), «Κοινωνική πολιτική και συνοχή στα πλαίσια της ΕΕ: Επισκόπηση των αποτελεσµάτων και των επιπτώσεις», στο Παναγιωτοπούλου Ρόη, Σωκράτης Κονιόρδος και Λάουρα Μαράτου- Αλιπράντη (επιµέλεια) Παγκοσµιοποίηση και Σύγχρονη Κοινωνία, Αθήνα ΕΚΚΕ sel. 153-173. Κουκιάδης Ιωάννης (2000), Η Κοινωνική Ευρώπη. Αναζητώντας το νέο κοινωνικό κεκτηµένο, Εκδόσεις Παρατηρητής. Κουκουλή Σπηλιωτοπούλου Σοφία (1998) «Ισότητα των φύλων στην Απασχόληση και την κοινωνική Ασφάλιση», Εργασία, συνδικαλισµός και ισότητα των φύλων, Σύνδεσµος για τα δικαιώµατα της Γυναίκας Εκδόσεις Οδυσσέας 1998 σελ. 193-229. Leibfried Stephan & Paul Pierson (ed) (1995) European Social Policy, Between Fragmentation and Integration, Washington DC. The Brooking Institution. Παπαρρήγα Κωσταβάρα Καίτη (2005) «Οι πολιτικές της ΕΕ για την αντιµετώπιση της βίας κατά των γυναικών: ενδοοικογενειακή βία και διεθνική 14

σωµατεµπορία». Εισήγηση στον Κύκλο Σεµιναρίων «Ισότητα των φύλων και δηµόσιες πολιτικές στην ΕΕ και τον ΟΗΕ». Εργαστήριο Σπουδών Φύλου και ισότητας, Πάντειο Πανεπιστήµιο. Παπαρρήγα Κωσταβάρα Καίτη (2004) Εθνικό Παρατηρητήριο για την αντιµετώπιση της βίας κατά των γυναικών. Πρώτη Εθνική Έκθεση της Ελλάδας, Εργαστήριο Σπουδών Φύλου, Πάντειο Πανεπιστήµιο (www.genderpanteion.gr) Ροµπόλης Σάββας και Μιχάλης Χλέτσος (1998) «Ευρωπαϊκή Ενοποίηση και κοινωνική πολιτική: Μία διαπλεκόµενη σχέση» στο Ίδρυµα Σάκη Καράγιωργα Κοινωνικές Ανισότητες και Κοινωνικός Αποκλεισµός, σελ. 159-183. Σακελλαρόπουλος Θεόδωρος (1993) Ευρωπαϊκή Κοινωνική Πολιτική, Εκδόσεις Κριτική. Σακελλαρόπουλος Θεόδωρος (2003), Ζητήµατα Κοινωνικής Πολιτικής Τόµος Α ιόνικος Sotiropoulos Dimitri (2004), «The EU s impact on the Greek welfare state: Europeanisation on paper?», Journal of European Social Policy, Vol. 14 (3) 267-284. Στρατηγάκη Μαρία (2003) "Πολιτικές για την ισότητα των φύλων στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Συµπτώσεις και αντιφάσεις στην πορεία της Ευρωπαϊκής Ενοποίησης", στο Παναγιωτοπούλου Ρόη, Σωκράτης Κονιόρδος και Λάουρα Μαράτου- Αλιπράντη (επιµέλεια) Παγκοσµιοποίηση και Σύγχρονη Κοινωνία, Αθήνα ΕΚΚΕ sel 175-188. Stratigaki Maria (2001), EU Policies's Impact in Promoting Gender Equality Expertise. A General Assessment with Focus on Greece στο Nina Lykke, Christine Michel, Maria Puig δe la Bellacasa (επιµ.) Women's Studies- from institutional innovations to new job qualification, University of Southern Denmark, ATHENA, σελ. I, 46-55. Stratigaki Maria (2005), Gender Mainstreaming vs. Positive Action. An Ongoing Conflict in the EU Gender Equality Policy European Journal of Women s Studies, Vol. 12, No 2, pp. 165-186. Τσακλάγκανου Γεωργία (2002), Ενηµερωτική Μελέτη για τη ιεθνική Σωµατεµπορία trafficking, Μελέτες Έρευνες www.kethi.gr Venieris Dimitris (2003) Social Policy in Greece: Rhetoric versus Reform Social Policy and Administration, Vol. 37, No. 2 pp 133-147. 15