AGORA, μεταλλάξεις. Από την παραδοσιακή αγορά τροφίμων στη σύγχρονη κουλτούρα κατανάλωσης.

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΑΚΑΔ. ΕΤΟΣ 2012-13 ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ AGORA, μεταλλάξεις. Από την παραδοσιακή αγορά τροφίμων στη σύγχρονη κουλτούρα κατανάλωσης. Ξώπαπα Μυρτώ Επιβλέπων Καθηγητής Πάτρα 3 Οκτωβρίου 2013 Αίσωπος Γιάννης

Περίληψη Η εξέλιξη των πόλεων σχετίζεται άμεσα με την ανάπτυξη του εμπορίου, την πρόοδο της κατανάλωσης και την εμφάνιση της καταναλωτικής κοινωνίας. Ο ευρωπαϊκός δημόσιος χώρος είναι στενά συνυφασμένος με τον πολιτισμό και επομένως μετασχηματίζεται διαρκώς σύμφωνα με τα εκάστοτε κοινωνικά και οικονομικά δεδομένα. Η οικονομία των πόλεων είναι αυτή που σε ένα ορισμένο βαθμό καθορίζει την αστική κουλτούρα, τις καταναλωτικές συμπεριφορές των κατοίκων και τον τρόπο ζωής τους. Ο 21ος αιώνας βρίσκει τη νέα παγκοσμιοποιημένη, καπιταλιστική πόλη σε μια περίοδο κρίσης. Η δυναμική του δημόσιου χώρου,που ήδη από τον 20ο αιώνα είχε στραφεί προς την ιδιωτικοποίηση, αλλάζει. Τίποτε δεν είναι πια μόνιμο και η οικονομική κρίση δημιουργεί ρευστές συνθήκες στην αρχιτεκτονική. Η αγορά,το πιο σημαντικό κομμάτι του δημόσιου χώρου, αλλάζει χαρακτήρα. Στην αρχαία Ελλάδα είναι το κέντρο της δημόσιας ζωής και κατέχει κεντρική θέση στην πόλη. Στην αρχαία Ρώμη ο ρόλος της είναι και πάλι καθοριστικός, αλλά ο σχεδιασμός της δεν γίνεται βάση ενός τυπικού σχεδίου, αλλά ως συνάθροιση επιμέρους εξειδικευμένων περίκλειστων συγκροτημάτων. Στην μεσαιωνική πόλη η αγορά δημιουργείται παράλληλα με την ανάπτυξή της. Στην σύγχρονη πόλη υπάρχει είτε με τη νοσταλγική μορφή της ως θραύσμα του παρελθόντος, είτε ως νέος ιδιωτικοποιημένος χώρος κατανάλωσης. Πλέον τα εμπορικά σημεία μεταφέρονται στα προάστια και οι αστικές συγκεντρώσεις αλλάζουν. Με τις νέες καταστάσεις τα όρια του ιδιωτικού-δημόσιου γίνονται όλο και πιο ισχνά. Η κυκλοφορία στο εσωτερικό της πόλης αλλάζει, επηρεάζεται από την κρίση που ορίζει τις καταναλωτικές συμπεριφορές, ακόμα και τις ζωές των ανθρώπων. Η εργασία αυτή επιχειρεί να εξετάσει την μεταλλαγή της αγοράς και των καταναλωτικών συμπεριφορών στη μεταβιομηχανική πόλη, από την σκοπιά της εξέλιξης του καπιταλιστικού οικονομικού συστήματος και της σύγχρονης οικονομικής κρίσης. Διαρθρώνεται με τέτοιον τρόπο ώστε να είναι εμφανείς οι αλλαγές στο χώρο, το περιεχόμενο, τη φύση και την κουλτούρα της κατανάλωσης κάθε περίοδο, με έμφαση στο παρόν. Η έκτασή της δεν περιορίζεται τοπικά και παρουσιάζεται ως ένας οδηγός του σύγχρονου εμπορευματοποιημένου κόσμου. «Ο κόσμος χτίζεται γύρω από την πράξη και τη ζωή μεταξύ μας.» [Αριστοτέλης] 3

Abstract The evolution of cities is directly related to the development of trade, the progress in consumption and the emergence of the consumer society. The European public space is closely linked with culture and thus constantly transformed according to the particular social and economic data. The urban economy is the one that to a certain extent, determines urban culture, consumer behaviors and local lifestyles. The 21st century finds the new, globalized capitalist city in a crisis time. The dynamics of public space, which since the 20th century has turned to privatization, changes. Nothing is permanent anymore and the economic crisis also creates flowing conditions in architecture. The market, the most important part of public space, changes character. In ancient Greece it is the center of public life and occupies a central position in the city. In ancient Rome, its role is still crucial, but its design is not based on a standard plan, but on an assemblage of individual, specific, enclosed complexes. In the medieval city the market is created in parallel with its development. In the modern city it exists either with its nostalgic form as a fragment of the past, or as a new, privatized, consumption space. Most commercial points now transfer to the suburbs and urban gatherings differ. Given the circumstances the limits of public-private are increasingly disappearing. The circulation within the city is changing, affected by the crisis that defines consumer behaviors, and even the people lives. This thesis attempts to examine the transformation of the market and consumer behavior in the postindustrial city, from the perspective of the capitalist economic system evolution and the modern economic crisis. It is structured in such a way, so that the changes to the site, the content, nature and culture of consumption each period are obvious, with emphasis given on the present. Its extend is not locally limited and its presented as a guide of the modern commercialized world. 4

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 0. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ 0.1 Προοίμιο 0.2 Περίληψη 0.3 Abstract ΚΥΡΙΩΣ ΕΡΓΑΣΙΑ Εισαγωγή...2 ΜΕΡΟΣ Α Κεφάλαιο 1ο : Η προέλευσή του χώρου. 1.1 Αρχαία αγορά της Αθήνας...6 1.2 Ρωμαϊκό φόρουμ...9 1.2 Mεσαιωνική αγορά - πλατεία...12 1.3 Souq markets...16 1.4 Bazaar της Μέσης Ανατολής...19 1.5 Τυπολογική εξέλιξη 1.5.1 Ρωμαϊκές, ελληνικές αγορές και Marcellum...23 1.5.3 Μercatum και Εμποροπανηγύρεις...31 1.5.4 Bedesten και Sipahiler Carsi...34 1.6 Κριτική...38 Κεφάλαιο 2ο : Διεθνοποίηση της αγοράς 2.1 Κατανάλωση 2.1.1 Ορισμός...44 2.1.2 Χαρακτηριστικά...47 5

ΜΕΡΟΣ Β 2.2 Κυκλοφορία των προϊόντων 2.2.1 Δίκτυα μεταφορών...50 2.2.2 Διεθνείς εμπορικοί κανόνες...53 2.3 Εμπορικά σημεία στη μετά - βιομηχανική πόλη 2.3.1 Οι σύγχρονοι χώροι κατανάλωσης σύμφωνα με τον Koolhaas...58 2.3.2 Η αρχιτεκτονική της συσκευασίας...61 2.4 Κριτική...64 Κεφάλαιο 3ο : Καταναλωτική κουλτούρα 3.1 Ο flaneur του δεκάτου ενάτου αιώνα 3.1.1 Η αναζήτηση...68 3.1.2 Η κινητικότητα στο εσωτερικό της πόλης...71 3.2 Ο μετασχηματισμός των απαιτήσεων 3.2.1 Η κοινωνία της αφθονίας _ μαζική κατανάλωση...74 3.2.2 Η συμβολική φύση της κατανάλωσης...77 3.3 Η διεθνοποίηση των συνηθειών 3.3.1 Η κοινωνία της πληροφορίας...81 3.3.2 Η νέα εποχή της πρόσβασης όπου κυριαρχεί η εμπορική σφαίρα...84 3.4 Κριτική...87 Κεφάλαιο 4ο : Σύγχρονες αγορές 4.1 Εξευγενισμός και νοσταλγία. 4.1.1 Τυποποιημένες αγορές (standardized markets)...92 4.1.2 Aνακατασκευασμένες παραδοσιακές αγορές...95 6

4.1.3 Αγορές μνήμης...98 4.1.4 Case studies...100 4.2 Ασφάλεια και εσωστρέφεια 4.2.1 Εμπορικά κέντρα...108 4.2.2 Case studies...112 4.3 Ταχύτητα και ευελιξία 4.3.1 Ηλεκτρονικό εμπόριο...117 4.3.2 Case studies...120 Επίλογος Συμπεράσματα...126 Βιβλιογραφία i. Βιβλία...132 ii. Άρθρα σε περιοδικά...134 iii. Άρθρα σε βιβλία...135 iv. Διάφορα...136 v. Διαδίκτυο...136 Πηγές εικόνων...137 vii

1 Εισαγωγή

Agora Εισαγωγή Οι πόλεις χαρακτηρίζονται αέναη εξέλιξη. Παράλληλα, σύμφωνα με τον Mumford, αποτελούν γεωγραφικά πλέγματα, οικονομικούς οργανισμούς, θεσμικές διαδικασίες και θέατρα κοινωνικής δράσης. Είναι το πλαίσιο στο οποίο διαμορφώνονται οι προσωπικότητες των ανθρώπων και οι σχέσεις μεταξύ τους. Η εξάπλωση και η κυριαρχία της καταναλωτικής κοινωνίας έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη των πόλεων και στο μετασχηματισμό των δημόσιων χώρων τους. Επίσης, όσον αφορά στους ανθρώπους, συνέβαλλε στην ανάδειξη νέων καταναλωτικών συνηθειών και συμπεριφορών. Συνεπώς, η εργασία αυτή επιχειρεί να μελετήσει τις μεταλλάξεις της αγοράς και της καταναλωτικής κουλτούρας των ανθρώπων μέσα από τις μεταλλάξεις των πόλεων. Η αγορά αποτελεί πολύ σημαντικό κομμάτι του νέου αστικού περιβάλλοντος που έχει δημιουργηθεί. Ο όρος αγορά όπως θα χρησιμοποιηθεί στην εργασία αυτή, αναφέρεται στον εμπορικό πυρήνα της πόλης, στον φυσικό χώρο όπου λάμβαναν χώρα οι συναλλαγές. Ο όρος αγορά τροφίμων αναφέρεται στην βασική προϋπόθεση για την ύπαρξη της αγοράς. Με την πρόοδο των οικονομικών συνθηκών των πόλεων οι δραστηριότητες των ανθρώπων επικεντρώνονται σε εμπορικούς σκοπούς. Στο πλαίσιο αυτό θα αναλυθούν και οι όροι της κατανάλωσης, σχετικά με τους χώρους στους οποίους διαδραματίζεται, και της καταναλωτικής κουλτούρας, σχετικά με τις συνήθειες και τις ανάγκες των ανθρώπων. Η μεθοδολογία που επελέγη για την απάντηση του ερευνητικού ερωτήματος της εργασίας στηρίζεται σε έναν ορισμένο αριθμό κειμένων, που προήλθαν είτε από βιβλία, είτε από άρθρα, είτε από το διαδίκτυο. ο κείμενο χωρίζεται σε δύο μέρη, καθένα από τα οποία αποτελείται από τέσσερις κύριες ενότητες. Στο πρώτο κεφάλαιο μελετάται η προέλευση του χώρου της αγοράς. Αρχικά αναλύονται η Αρχαία Αγορά της Αθήνας, ο δημόσιος χώρος όπου γεννήθηκε το δημοκρατικό ιδεώδες, και το Ρωμαϊκό Φόρουμ, ως ένας νέος, περίκλειστος χώρος συνάθροισης και εμπορικών συναλλαγών των ανθρώπων. Ξεχωριστή περίπτωση αποτελεί η μεσαιωνική αγορά, που διαδραματίζεται σε κεντρικές πλατείες και 2

βρίσκεται εσωτερικά από τα τείχη της πόλης. Επίσης, ιδιαίτερα είναι τα souq και τα bazaar της Ανατολής που αποκαλύπτουν μία εντελώς διαφορετική πτυχή της αγοράς, την ποικιλία αγαθών. Οι ξεχωριστές περιπτώσεις και αποτυπώσεις διάφορων αγορών, έχουν στόχο την ανάδειξη της αλλαγής της θέσης και του νοήματος της αγοράς. Στο επόμενο κεφάλαιο, για την ερμηνεία του σημερινού εμπορευματοποιημένου αστικού περιβάλλοντος, αναλύονται ο όρος της κατανάλωσης και τα χαρακτηριστικά της και οι τρόποι κυκλοφορίας των προϊόντων στο σύγχρονο κόσμο. Για να γίνει κατανοητή η φύση του διεθνούς εμπορίου, εξετάζονται και ορισμένα από τα κυριότερα δίκτυα μεταφοράς και συγκεκριμένοι εμπορικοί κανόνες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Επίσης, για την ανάλυση των εμπορικών σημείων της πόλης συμπεριλαμβάνονται οι προσεγγίσεις των Koolhaas και Venturi. Ξεκινώντας το δεύτερο μέρος, στο τρίτο κεφάλαιο, εξετάζονται η καταναλωτική κουλτούρα και οι συνήθειες των ανθρώπων, ανάλογα με την εποχή. Η μελέτη αρχίζει από τον 19ο αιώνα, όπου η περιπλάνηση είναι της μόδας. Τον 20ο αιώνα με την ολοκλήρωση της βιομηχανικής επανάστασης και τη νέα παγκόσμια τάξη πραγμάτων, μετασχηματίζονται οι απαιτήσεις του καταναλωτικού κοινού. Καταλήγουν στη οικονομική πραγματικότητα της παγκοσμιοποίησης και διεθνοποίησης των συνηθειών, η οποία σήμερα επηρεάζεται από την εν εξελίξει οικονομική κρίση. Στο τέταρτο κεφάλαιο, εξετάζονται τα παραδείγματα των σύγχρονων αγορών σύμφωνα με τα χαρακτηριστικά που διέπουν τις κοινωνίες μας. Αναλύονται οι αγορές μικρής κλίμακας, εξευγενισμού και νοσταλγίας, τα εμπορικά κέντρα μεγάλης εμβέλειας και οι αγορές ηλεκτρονικού εμπορίου που αποτελούν τον πιο διαδεδομένο τρόπο κατανάλωσης στον 21ο αιώνα, και ειδικά στην παρούσα περίοδο της οικονομικής κρίσης. Σ τις δυτικές κοινωνίες του σύγχρονου κόσμου, οι αγορές αποτελούν ένα σημαντικό κομμάτι των πόλεων. Συνεπώς η εργασία αυτή ασχολείται διαρκώς με τα ζητήματα που σχετίζονται με τους χώρους κατανάλωσης και τη σχέση τους με το αστικό περιβάλλον. Ερευνάται επίσης, η φύση της κατανάλωσης και ο ρόλος της στη καθημερινότητα και τη διαδικασία κοινωνικοποίησης των ανθρώπων. 3

4

5 ΜΕΡΟΣ Α Κεφάλαιο 1ο : Η προέλευσή του χώρου.

Agora Η προέλευση του χώρου. Εικ.1 Άποψη της Αρχαίας Αγοράς Εικ.2 Αρχαία Αγορά / Ancient Agora of Athens, 1956 Η Στοά του Αττάλου πλήρως ανακαινισμένη και απαστράπτουσα. Έχει ενδιαφέρον να δει κανείς πόσο άλλαξε η αντίληψη περί αναστήλωσης από τότε μέχρι σήμερα. Το μνημείο αυτό, που αποτελεί ένα από τα ιστορικά ορόσημα της Αθήνας, ήταν αποτέλεσμα μιας ενθουσιώδους αρχαιολογικής ντίσνεϋλαντ. Εικ.3 Η αρχαία αγορά / The ancient agora of Athens, 1952 1.1 Αρχαία Αγορά της Αθήνας Ο θεσμός της αγοράς εμφανίστηκε αρχικά στην Ελλάδα και ειδικότερα στην αρχαία Αγορά της Αθήνας, η οποία αποτέλεσε τον προκάτοχο για το μετέπειτα φόρουμ της αυτοκρατορικής Ρώμης αλλά και για τις αγορές των ευρωπαϊκών πόλεων. Η Αθήνα της κλασσικής εποχής ήταν το πρότυπο του δυτικού πολιτισμού, με μία πληθώρα φιλοσόφων, ρητόρων, πολιτικών και ιστορικών προσωπικοτήτων (Πλάτωνας, Σοφοκλής, Αισχύλος, Δημοσθένης, Σόλων) που συνέβαλλαν με το έργο τους στην ανάπτυξη και διάδοση της ελληνικής φιλοσοφίας και σκέψης. Όπως η Αθήνα είναι η καρδιά της Ελλάδας έτσι και η Αγορά είναι η καρδιά της Αθήνας. ἀγορά: ἀγείρω (συναθροίζω, συγκεντρώνω) Στη πιο απλή μορφή της η αγορά ήταν μία μεγάλη, ανοιχτή πλατεία στην οποία συγκεντρώνονταν μεγάλος αριθμός πολιτών για τη διένεξη δημόσιων λειτουργιών και εμπορικών δραστηριοτήτων όπως συμβούλια, εκλογές, γιορτές, αθλητικούς διαγωνισμούς, παρελάσεις, συναλλαγές, θρησκευτικά πανηγύρια, θεατρικές παραστάσεις και εκθέσεις. Αναπόφευκτα η ανέγερση των σημαντικών δημόσιων κτιρίων έγινε γύρω από το συνηθέστερο σημείο συνάντησης των πολιτών, την Αγορά, καθιστώντας την έτσι το κέντρο της πόλης και σημείο αναφοράς της δημόσιας ζωής. 6

Η προέλευσή του χώρου. Το ευρύ, τετράγωνο πλάτωμα της Αγοράς περιστοιχίζονταν από οικοδομήματα που εξυπηρετούσαν τις ανάγκες των πολιτών. Νομικές διαδικασίες στεγάζονταν στο κτίριο του Βουλευτηρίου (δυτική πλευρά) όπου συναντιόντουσαν καθημερινά τα μέλη της αθηναϊκής συγκλήτου και στο κτίριο της Θόλου το οποίο ήταν σύμφωνα με τον Αριστοτέλη η έδρα των πρυτάνεων της Βουλής. Η Βασίλειος Στοά, ακριβώς στα νότια της οδού των Παναθηναίων, και η Νότια Στοά ΙΙ στέγαζαν τα γραφεία του δήμου και τα διοικητικά πράγματα και το Μητρώο ήταν η αρχειοθήκη. Σημαντικό τμήμα αποτελούσαν τα κτίρια των δικαστηρίων στη βορειοανατολική και νοτιοδυτική πλευρά και τα λείψανα του Νομισματοκοπείου (2ος αιώνας π.χ.), στο ανατολικό τμήμα. Η χρήση της περιοχής ως εμπορικού κέντρου υποδηλώνεται από τα μεγάλα κτίρια αγοράς (το Ανατολικό κτίριο που εφάπτονταν στο ανατολικό άκρο της Μεσαίας Στοάς), τα μικρά καταστήματα ιδιωτών, τους δρόμους (η οδός των Παναθηναίων, 6ος αιώνας μ.χ.) και την ίδια τη πλατεία. Η συσχέτιση των δικαστηρίων με τη πολύβουη ζωή της αγοράς φαίνεται και μέσα από ένα κωμικό ποίημα του Ευβούλου: Θα βρεις τα πάντα να πωλούνται μαζί στο ίδιο μέρος της Αθήνας σύκα, ελεγκτές, τσαμπιά από σταφύλια, αχλάδια, μήλα, μάρτυρες, τριαντάφυλλα, μούσμουλα, κηρήθρες, ρεβίθια, μηνύσεις, μύρτιλλα, υάκινθο, αρνιά, νόμους και κατηγορητήρια. Οι στοές, που προσέφεραν σκιασμό και φυσικό αερισμό, αποτελούσαν τόπο συνάθροισης και κοινωνικοποίησης των πολιτών, προκειμένου αυτοί να συζητήσουν επιχειρηματικά, πολιτικά και φιλοσοφικά θέματα (Στοά του Διός Ελευθερίου στα νότια της σιδηροδρομικής γραμμής, Στοά του Αττάλου χτίστηκε αρχικά από το βασιλιά της Περγάμου Άτταλο το 159-138 π.χ., Μεσαία Στοά το μεγαλύτερο κτίριο της Αγοράς που χτίστηκε το 180 π.χ., Ποικίλη Στοά στη βόρεια πλευρά με πιθανή χρονολογία Εικ.4 Agora Reconstruction Lecture 17- Greece 3- Classical/Hellenistic Period Εικ.5 Τοπογραφικό διάγραμμα με τις σημαντικότερες θέσεις της αρχαίας Αθήνας. Στην νοτιοανατολική πλευρά της πόλης διακρίνεται το Ολυμπιείον. 7

Agora Η προέλευση του χώρου. Εικ.6 Απο την έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη James Robertson: Photographs of Graecian Antiquities (1853-1854) Εικ.7 Απο την έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη James Robertson: Photographs of Graecian Antiquities (1853-1854) κατασκευής το 470-460 π.χ.). Τα πολιτιστικά γεγονότα έβρισκαν τόπο στη Βιβλιοθήκη του Πανταίνου στην εσωτερική πλευρά του Υστερορωμαικού τοίχους και στο Ωδείο του Αγρίππα που δωρίστηκε στους Αθηναίους γύρω στο 15 π.χ. από το Μάρκο Βιψάνιο Αγρίππα και βρισκόταν στην κεντρική περιοχή. Επιπρόσθετα η Αγορά εξυπηρετούσε και θρησκευτικούς σκοπούς, καθώς εντοπίζονται πολυάριθμα μικρά ιερά και ναοί, χώροι τακτικής λατρείας (το Ηφαίστιον, δωρικός ναός στη δυτική πλευρά της αγοράς επάνω στο λόφο του Αγοραίου Κολωνού, τα ερείπια του ναού του Άρεως που εμφανίστηκε τον 5ο αιώνα π.χ. και παρουσιάζει ομοιότητες με το Ηφαίστειο, ο ναός του Απόλλωνος Πατρώου στα νότια, η εκκλησία των Αγίων Αποστόλων το 1000 μ.χ., ο Βωμός των Δώδεκα Θεών). Στην Αγορά βρίσκονταν και μνημεία ιστορικής σημασίας που εξυμνούσαν τους θριάμβους της Αθήνας και ενίσχυαν το εθνικό δημοκρατικό ιδεώδες (τα λείψανα του Μνημείου των Επώνυμων Ηρώων στο νότιο άκρο, η Νοτιοδυτική Κρήνη που χρονολογείται στο 350-325 π.χ., το Αιάκειον στις αρχές του 5ου αιώνα π.χ., η Νοτιοανατολική Κρήνη γύρω στο 530-520 π.χ., οι Ερμαϊκές Στήλες ορόσημα των εισόδων της Αγοράς, που έχουν βρεθεί μόνο στη βορειοδυτική είσοδο ). Έξω από τα όρια της Αγοράς, στη νοτιοδυτική περιοχή συγκεντρώνονταν οι οικίες, οι βιοτεχνίες και τα εργαστήρια των εργατών και των καλλιτεχνών. Οι Αθηναίοι της κλασσικής εποχής δεν θεωρούσαν ντροπή τη χειρωνακτική εργασία παρά μόνο αν είχε σχέση εξάρτησης ανάμεσα στον εργαζόμενο και στο χρήστη του προϊόντος που παράγει. Μερικά από τα πιο διαδεδομένα επαγγέλματα ήταν αυτά του γεωργού, του αγρότη, του ιχθυοπώλη, του αγγειοπλάστη, του σιδηρουργού, του υποδηματοποιού, του κουρέα. 8

Η προέλευσή του χώρου. 1.2 Ρωμαϊκό Φόρουμ Η μεγαλύτερη ανάπτυξη της Ρώμης, στις αρχές του 2ου αιώνα π.χ., επήλθε χρονολογικά μετά την Αθήνα, και οφείλεται σε ένα μεγάλο βαθμό στη προνομιούχα θέση της στις όχθες του ποταμού Τίβερη. Το ρωμαϊκό Φόρουμ από την αρχή της δημιουργίας του είχε συμβολικό χαρακτήρα και η τοποθεσία του σε μία κοιλάδα ανάμεσα στους δύο πιο σημαντικούς από τους επτά λόφους, του Παλατίνου και του Καπιτωλίνου, το καθιστούσε ιδιαίτερο τμήμα της τοπογραφίας της πόλης. Πρόκειται για έναν ανοιχτό δημόσιο χώρο, το κέντρο της αρχαίας Ρώμης. Την περιοχή διέσχιζαν αρκετές οδικές αρτηρίες, οι πιο σημαντικές από τις οποίες ήταν οι Vicus Lugarius και Vicus Tuscus, καθώς την συνδέανε με το λιμάνι στην Όστια. Γεωλογικά, το έδαφος της κοιλάδας ήταν ελώδες και αποστραγγιζόταν από τα νερά της βροχής μέσω του υπόνομου Cloaca Maxima, που εκτείνονταν κάτω από όλη την επιφάνεια του Φόρουμ και μέχρι τότε αποτελούσε ενεργό κομμάτι των υδραγωγείων της πόλης. Σύμφωνα με έναν πολιτικό λόγο του C. Sempronius Gracchus το ρωμαϊκό Φόρουμ αποτελούσε τον καθρέφτη της δημοκρατίας και διαμορφώθηκε έτσι ώστε να εξυπηρετεί τις ανάγκες του συντάγματος και των πολιτών. Πρόκειται για το επίκεντρο της πολιτικής ζωής, συνταγματικό, θρησκευτικό και νομικό κέντρο. Η περιοχή ορίζονταν ουσιαστικά από τα κτίρια που την περιστοίχιζαν. Στο συγκεκριμένο φόρουμ, σε αντίθεση με τα άλλα συγκεντρώνονταν και οι δύο τάξεις, της αριστοκρατίας και του απλού λαού. Εικ.8 Φωτογραφία απο επίσκεψη σχολικής εκδρομής στο Ρωμαικό Φόρουμ John Bailly photography Εικ.9 Άποψη του Φόρουμ απο ψηλά Εικ.10 The Roman Forum (Latin: Forum Romanum, Italian: Foro Romano) is a small open rectangle surrounded by ancient government buildings at the center of the city of Rome. Silviu Opris photostream 9

Agora Η προέλευση του χώρου. Εικ.11 The Roman Forum (Δεκέμβριος 2009) Victor Wendyono photography Εικ.12 Ancient centre - Roman Forum Rome Travelogue by Willettsworld Στη νοτιοανατολική πλευρά του Φόρουμ βρίσκονταν το παλάτι του βασιλιά (Regia) και οι κατοικίες των ευγενών, ενώ βορειοανατολικά και νοτιοδυτικά υπήρχαν οι οικίες των απλών πολιτών μαζί με τα καταστήματά τους και ένα ορθογώνιο κτίριο που αποτελούσε τον περίβολο του λαού, το Comitium. Δίπλα στο τελευταίο στεκόταν η Curia, το κτίριο της Συγκλήτου μαζί με το βήμα (rostra) μπροστά του το οποίο χρησίμευε για να εκφωνούν λόγο οι άρχοντες στο λαό. Σημαντικές αλλαγές στην όψη της ρωμαϊκής πρωτεύουσας συνέβησαν κατά την εποχή του Αυγούστου, οι οποίες στο μεγαλύτερο βαθμό τους έμειναν αναλλοίωτες όσων αφορά στη διάρθρωση και στην έκταση του Φόρουμ. Αυτή η σταθερότητα στη δομή του αντανακλά τη στιβαρότητα των ρωμαϊκών κατασκευών, είναι αδιαχώριστη από την ανάπτυξη της πόλης και χρησιμοποιείται ως αναφορά μέχρι και σήμερα. Ο Αύγουστος ολοκλήρωσε το έργο του Καίσαρα και παρέδωσε την Ιουλία Βασιλική (νοτιοδυτική πλευρά), και τους ναούς του θεοποιημένου Ιουλίου Καίσαρα μπροστά από το παλάτι των βασιλέων, του Άρη του Εκδικητή, της Vesta, της Ομονοίας και των Διόσκουρων. Τελείωσε επίσης το καινούργιο κτίριο της Συγκλήτου (Curia Julia) με το βήμα επανατοποθετημένο πιο κεντρικά στους πρόποδες του Καπιτωλίου. Εκεί συγκεντρώνονταν όλες οι δικαστικές λειτουργίες, καθώς ο χώρος ευρύχωρος από την αρχή πληρούσε τις προϋποθέσεις για να φιλοξενήσει το σώμα του λαού και τα 1000 μέλη της Συγκλήτου. Οι υποθέσεις που εκδικάζονταν αφορούσαν είτε ρωμαίους πολίτες οπότε υπεύθυνος ήταν ο έπαρχος της πόλης (praefectus urbi), είτε ξένους οπότε απευθυνόντουσαν στον πραίτορα των ξένων (praetor peregrinus). Στα τέλη του 3ου αιώνα ο ναός της Ιουλίας Βασιλικής λειτουργούσε ως δικαστήριο κληρονομικών υποθέσεων και συγκροτούνταν από δικαστικό σώμα εκατό αντρών. 10

Η προέλευσή του χώρου. Το Φόρουμ αρχικά ήταν το κέντρο όλων των εμπορικών δραστηριοτήτων αλλά με το πέρασμα των χρόνων έμεινε κυρίως μνημειακό μέρος όπου λάμβαναν χώρα συναλλαγές χρυσοχόων και αργυροχόων, καθώς αναπτύχθηκε μία πληθώρα αγορών. Το 2ο αιώνα π.χ. δημιουργήθηκε η Αγορά του Αυγούστου, βόρεια του Φόρουμ. Το κτιριακό συγκρότημα είχε αρκετές ελληνικές αναφορές, όπως τις Καρυάτιδες που στήριζαν τις στοές και μνημειακά αγάλματα πίσω από αυτές. Επίσης κοντά στις όχθες του Τίβερη εμφανίστηκαν νέες αγορές όπως το Forum Boarium και το Forum Holitorium για την αγορά βοοειδών και φρούτων και λαχανικών και πολυάριθμες κρεαταγορές, ψαραγορές και αρτοποιία στην Όστια, στην Πομπηία, στο Pozzuoli και στον Εσκυλίνο λόφο. Στους κύριους ρωμαϊκούς δρόμους και ανάμεσα στις στοές έβρισκε κανείς πολλά καταστήματα, κυρίως πώλησης τροφίμων αλλά και άλλων αγαθών. Πολλές φορές οι καταστηματάρχες έστηναν προσωρινούς πάγκους κατά μήκος του δρόμου όπου επιδείκνυαν τα εμπορεύματά τους στο κοινό, γεγονός που φαίνεται και από πήλινες πλάκες στην Όστια που εικονίζουν για παράδειγμα μία γυναίκα σε ένα πάγκο να πουλάει πουλερικά. Γύρω στο 112 μ.χ. χτίστηκε βορειοανατολικά του Φόρουμ του Αυγούστου η εμπορική αγορά του Τραϊανού στις πλαγιές του Κυρινάλιου λόφου. Το συγκρότημα αποτελούσε ουσιαστικά μία συνοικία, ένα μικρόκοσμο, με γραφεία, καταστήματα και μία θολωτή αίθουσα στο κέντρο όπου συγκεντρώνονταν οι πολίτες. Εικ.13 Χάρτης Ρώμης που υποδεικνύει και το Κολοσσαίο Εικ.14 ITALY. Rome. 2000. Roman Forum (Forum Romanum). Josef Koudelka 11

Agora Η προέλευση του χώρου. Εικ.15 Norwich Market Place (1799) 1.3 Η Μεσαιωνική Αγορά πλατεία Με την πτώση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ξεκίνησε η μεσαιωνική περίοδος. Κατά τη διάρκειά της δημιουργήθηκαν πολλές πόλεις από την αρχή. Πρόκειται κυρίως για πόλεις οχυρά, αναπτυγμένες με βάση τα γεωγραφικά στοιχεία των περιοχών (έδαφος, κλίμα), που σχημάτιζαν γεωμετρικές ή οργανικές μορφές. Ήταν ανεξάρτητες, τοπικές κυβερνήσεις με ξεχωριστό άρχοντα και λειτουργούσαν με βάση το φεουδαρχικό σύστημα. Οι πιο σημαντικοί δημόσιοι χώροι της πόλης, πόλοι έλξης του λαού, ήταν οι εκκλησίες που είχαν κυρίαρχη θέση στην αστική ζωή και οι αγορές που κατείχαν κεντρική θέση. Βρίσκονταν είτε μόνιμα στην πλατεία της πόλης, είτε εφήμερα (σαββατοκύριακα) σε κάποιο δρόμο. Μάλιστα η θέση τους μπορεί να ήταν τόσο καθοριστική ώστε να είναι ίδια ακόμα και σήμερα, ή να έχει μείνει μόνο η ονομασία της στο δρόμο ως market street. Η οικονομική φύση του εμπορίου στην αγορά θεωρούνταν νόμιμη και δίκαιη κατά γενική ομολογία. Καμία αγορά όμως δεν ήταν ελεύθερη και αυτόνομη. Ιδιοκτήτης της ήταν ο εκάστοτε ηγεμόνας της περιοχής που ταυτόχρονα τη νοίκιαζε. Επίσης υπεύθυνος του δημόσιου ιδρύματος μπορούσε να είναι κάποιος αξιωματικός του άρχοντα που κανόνιζε το ρυθμό των συναλλαγών. Έξω από το χωριό με τις αγορές, όπου έμενε το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού, βρίσκονταν τα κτήματα των γαιοκτημόνων. Εκεί οι υπόλογοί τους, καλλιεργούσαν τα προϊόντα και εκτρέφανε τα ζώα τα οποία αργότερα πουλούσαν για λογαριασμό του άρχοντά τους στην τοπική αγορά, ως αντάλλαγμα για την προστασία που τους πρόσφερε. Oι απλοί χωρικοί, που δεν εργάζονταν για κάποιο άρχοντα και αποτελούσαν τη μειοψηφία, δεν είχαν κανένα χρηματικό δικαίωμα στις εμπορικές συναλλαγές, οπότε αναγκάστηκαν να εφεύρουν ένα νέο τρόπο ανταλλαγής προϊόντων. Προκειμένου να επιβιώσουν αποφάσισαν να ανταλλάσσουν τα αγαθά τους με των άλλων, ώστε να καλύπτουν τις ελλείψεις τους. Αυτό όμως είχε 12

Η προέλευσή του χώρου. και τις αναμενόμενες αρνητικές του συνέπειες, καθώς καμία συναλλαγή δεν μπορούσε να μετρηθεί σε σχέση με την άλλη, καθώς τα τρόφιμα για παράδειγμα δεν μπορούσαν να συγκριθούν ακριβώς μεταξύ τους. Όλες οι μεσαιωνικές ευρωπαϊκές αγορές ήταν μέρος ενός διεθνούς δικτύου εμπορίου. Αυτό έγινε σταδιακά (μετά το 1000μ.Χ.) με τη βελτίωση του οδικού δικτύου, ώστε να μεταφέρονται εύκολα και γρήγορα τα προϊόντα. Επίσης αυξήθηκε η ασφάλεια του εμπορίου και των συναλλαγών, οι ακτές προστατεύονταν πλέον από πειρατές, που λεηλατούσαν τα εμπορεύματα και υπογράφτηκαν συνθήκες μεταξύ των εθνών που καθιέρωναν το δίκαιο του πωλητή και του καταναλωτή. Συνεπώς οι αγορές είχαν μεγαλύτερη ποικιλία διεθνών αγαθών και άρχισαν να εξαπλώνονται και πέρα από τα στενά όρια των φεουδαρχικών πόλεων, στην εξοχή. Τέτοια παραδείγματα έχουμε στην Αγγλία με την ανάπτυξη των market towns και στη Γαλλία με τα bourgs. Το εμπόριο που προηγουμένως περιορίζονταν μόνο στη στεριά, εξαπλώθηκε και στη θάλασσα. Έτσι διευκολύνθηκαν και γίνονταν πιο γρήγορα οι συναλλαγές μεταξύ των βορείων και νοτίων λιμανιών της Ευρώπης. Ένα παράδειγμα σημαντικού λιμανιού είναι το Bristol της Αγγλίας, όπου κατέφταναν με την πραμάτειά τους, εμπορικά καράβια απ όλη τη Μεσόγειο. «Χαρακτηριστικά ο Ουίλλιαμ Φιτζστήβεν, εξυμνεί το Λονδίνο λέγοντας:.. Οι διάφοροι επιτηδευματίες, πωλητές εμπορευμάτων, συγκεντρώνονται κάθε πρωί στις διάφορες γειτονιές τους ανάλογα με το επάγγελμά τους Οι έμποροι όλων των εθνών σπεύδουν να φέρουν σ αυτή τη πόλη την πραμάτεια τους, δια θαλάσσης. Οι Άραβες φέρνουν χρυσό, ενώ απ το βασίλειο του Σαβά φτάνουν μπαχαρικά και λίβανος. Από τα πλούσια και εύφορα μέρη της Βαβυλώνας έρχεται το φοινικέλαιο. Ο Νείλος στέλνει πολύτιμους λίθους, ούτε η Κίνα απουσιάζει με τα πορφυρά Εικ.16 Η πόλη Kaplice. Πρόκειται για μία μεσαιωνική πόλη με αγορά και κάστρο. Περιβάλλεται απο αρκετές λίμνες και έχει χαρακτηριστικό φυσικό τοπίο. Εικ.17 Χάρτης ενός μεσαιωνικού οχυρού. 13

Agora Η προέλευση του χώρου. πανηγύρια που είχαν προτεραιότητα αν τύχαινε να συμπέσουν οι ημερομηνίες τους. Οι μεγαλύτερες αγορές, όχι μόνο σε διάρκεια, ήταν οι ετήσιες ( annuale mercatum ), που περιείχαν διάφορα είδη εξοπλισμού, πολυτελείας και διεθνών προϊόντων. Αναφερόντουσαν συχνά ως εμποροπανηγύρεις και ήταν συνδεδεμένες με την ονομαστική γιορτή κάποιου Αγίου ή με μία θρησκευτική γιορτή. Εικ.18 Norwich Saxon Market Εικ.19 Σχέδιο ενός μεσαιωνικού οχυρού Εικ.20 Laxton Medieval Village Learning Resource μεταξωτά της, ενώ οι Γαλάτες έρχονται με τα κρασιά τους.»[ Nicholas, 1999] Η αγορά εκτός από χώρο εμπορίου αποτελούσε και τόπο συνάντησης των αγροτών, των εμπόρων και των πολιτών. Η θέση της ήταν προκαθορισμένη και εξαρτιόταν άμεσα από τον κάνναβο της πόλης αλλά και τις συνδέσεις με τις έξω περιοχές στα κτήματα των αρχόντων. Υπήρχαν διάφορα είδη αγορών ανάλογά με τη διάρκειά τους. Οι εβδομαδιαίες αγορές, που ήταν και οι πιο συνηθισμένες λάμβαναν χώρα μία φορά την εβδομάδα και περιείχαν τα απολύτως απαραίτητα αγαθά για τη διαβίωση των ανθρώπων. Σε ορισμένες περιπτώσεις όπου η ισχύς της πόλης ήταν μεγαλύτερη, μπορεί να λειτουργούσαν και δύο με τρείς φορές την εβδομάδα και τότε για την ονομασία τους χρησιμοποιούνταν ο όρος mercatum. Εκτός από τις αγορές υπήρχαν και τα θρησκευτικά 14

η αρχή της δημιουργίας σημαντικών ευρωπαϊκών πόλεων όπως το Παρίσι. Η προέλευσή του χώρου. Το οικονομικό εύρος και η άνθηση της αγοράς επηρέαζε σε σημαντικό βαθμό την ανάπτυξη της μεσαιωνικής, φεουδαρχικής πόλης. Η αγορά ήταν ένας ξεχωριστός οργανισμός με τους δικούς του κανόνες, σχετικά με τις τιμές, τα προϊόντα, την ποιότητα και την ποσότητα που ήταν πάντα οι ίδιοι και ίσχυαν για όλους τους συμμετέχοντες. Παρόλα αυτά δεν έπαυε να είναι δεσμευμένη στον άρχοντα. Οπότε οι έμποροι θέλοντας να ανεξαρτητοποιηθούν από αυτόν κανόνιζαν μία οικονομική συμφωνία για τη γη του. Ως αντάλλαγμα η πόλη ήταν ελεύθερη, free bourg, με δικό της διοικητικό συμβούλιο. Όσο πιο εύρωστοι ήταν λοιπόν οι έμποροι και οι αγρότες της, τόσο πιο πλούσια και η πόλη. Πολλές από τις πλούσιες πόλεις, έγιναν ξεχωριστοί δήμοι και κατάφεραν να διαφοροποιηθούν από το φεουδαρχικό σύστημα. Αυτή ήταν και Εικ.21 City of Florence Εικ.22 Saint Denis fair Εικ.23 Medieval fair Prints by Dan Escott Εικ.24 A medieval walled bourg or village protected by a castle 15

Agora Η προέλευση του χώρου. ένα μεγάλο λαβύρινθο από στενά λιθόστρωτα σοκάκια, με αποτέλεσμα να προκαλούν σύγχυση στον περαστικό. Τα διαφορετικά μαγαζιά βρίσκονταν εκατέρωθεν του δρόμου, ο οποίος ήταν συχνά καλυμμένος για την προστασία των ανθρώπων από τα καιρικά φαινόμενα και προοριζόταν μόνο για πεζούς. Υπάρχουν δύο τυπολογίες souq τα εποχιακά και τα μόνιμα. Τα πρώτα γίνονται μία προκαθορισμένη Εικ.25 Dusk falls on the market square of Djemaa el-fna. (Michael Heffernan) Απο το άρθρο 28 December 2011 A day in the life of Marrakesh InMorocco Shopping By Lonely Planet Magazine Εικ.26 Khan El Khalili Cairo 1.4 Souq markets To souq είναι ένας όρος που προέρχεται από τις χώρες της Μέσης Ανατολής και χρησιμοποιείται για να περιγράψει μία αγορά ή ένα διαφορετικό τύπο παζαριού (σε μερικές περιπτώσεις μπορεί να χρησιμοποιηθεί και ως ονομασία ενός πάγκου). Βρίσκονται κυρίως στις αραβικές χώρες και σε χώρες της βορείου Αφρικής. Όσων αφορά στη μορφολογία τους, αρχικά ήταν ανοιχτές αγορές έξω από τις πόλεις. Η λειτουργία τους απαιτούσε το πέρασμα αρκετών καραβανιών που αναζητούσαν προμήθειες, ώστε να βρίσκουν αγοραστές για τα προϊόντα τους οι έμποροι. Με το πέρασμα των χρόνων τα souq μεταφέρθηκαν στο κέντρο των πόλεων και απέκτησαν πιο επίσημο ύφος. Λόγω του επεκτατικού χαρακτήρα τους, αναπτύσσονταν σε ημερομηνία τον χρόνο, το μήνα ή την εβδομάδα, βρίσκονται σε αγροτικές περιοχές και αφορούν κυρίως εμπορικούς σκοπούς. Μία εξαίρεση ίσως αποτελούσαν αυτά που γίνονταν μία φορά το χρόνο και συμπεριλάμβαναν και άλλες δραστηριότητες. Τα εβδομαδιαία λειτουργούν μέχρι και σήμερα και αρκετές φορές παίρνουν την ονομασία τους από τη μέρα της εβδομάδας κατά την οποία διεξαγόντουσαν. Τα μόνιμα 16

Η προέλευσή του χώρου. souq βρίσκονται συνήθως στο κέντρο των πόλεων. Είναι ο χώρος όπου οι έμποροι κάθε πρωί παρατάσσουν τα προϊόντα τους και το βράδυ ξαναμαζεύουν τη πραμάτεια τους, μέχρι την επόμενη μέρα. Οι διαφορετικοί πάγκοι και τα μαγαζιά συνήθως αποτελούνται από ευτελή υλικά. Το souq χωρίζεται σε μικρά ξεχωριστα souq (souikas) που περιέχουν εργαστήρια και μαγαζιά με το ίδιο είδος αγαθών (souikas μπαχαρικών, souikas κοσμημάτων, souikas τροφίμων). Παρόλο που το souq εκλαμβάνεται από τους ανθρώπους της Δύσης ως ένας ανοργάνωτος χώρος, στην ουσία είναι όχι μόνο το αντίθετο αλλά αποτελεί και οικονομικό πυρήνα της περιοχής. Εφαρμόζονται αυστηροί κανόνες και υπάρχουν κυρώσεις στα παραπτώματα και στις προσβολές των τοπικών εθίμων. «Για παράδειγμα, από τους πωλητές στα souq που διαχωρίζονται με βάση τις κατηγορίες προϊόντων, είναι παράδοση οι ιδιοκτήτες κρεοπωλείων να τοποθετούνται όσο πιο μακριά γίνεται από την υπόλοιπη αγορά, γιατί η φύση των προιόντων τους θωρείται ότι προσεγγίζει ορδές κακών πνευμάτων, τα jnun» (Christa Jones, http://muse.jhu.edu ). Το souq είναι ένας οικονομικός οργανισμός, μία κεντρική αγορά όπου κάθε εργασία αντιμετωπίζεται ως κάτι ξεχωριστό και σημαντικό. Όλα τα επαγγέλματα συνυπάρχουν μαζί, διατηρώντας την ηρεμία του οικοσυστήματος της αγοράς. Υπάρχει και κεντρική διοίκηση που φροντίζει για διατήρηση της τάξης και τη συλλογή των φόρων. Πρόκειται για ένα δυναμικό χώρο συναλλαγών, όπου οι συμμετέχοντες μπορούν να αλληλεπιδρούν, να κοινωνικοποιούνται και να ανταλλάσσουν ιδέες. Είναι ένα πολυπολιτισμικό μέρος που συγκεντρώνει διάφορες κουλτούρες Εικ.27 Khan El Khalili, One of the most famous & historical Districts in Cairo Εικ.28 Marrakech Souk Photo: The market square at sun set Jemaa el Fna 17