Σειρά: η Ελληνική Σκέψη Series: the Hellenic Worldview

ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΘΕΣΜΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ ACADEMY OF INSTITUTIONS AND CULTURES Σειρά: η Ελληνική Σκέψη Series: the Hellenic Worldview Πρακτικά Συνεδρίου ΡΗΓΑΣ ΦΕΡΡΑΙΟΣ, ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ, ΦΡΑΝΣΙΣΚΟ ΝΤΕ ΜΙΡΑΝΤΑ -η Ελληνική Σκέψη στην Αυτοθέσμιση των Κοινωνιών, στο Διαφωτισμό και στη Γνώση Acta of Conference RIGAS FERRAIOS, IOANNIS CAPODISTRIAS, FRANCISCO DE MIRANDA -the Hellenic Worldview on the Self-Institution of Societies, the Enlightenment and Knowledge ΤΟΜΟΣ B * VOLUME B ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2013 * THESSALONIKI 2013 ISSN : 2241-5599

ISSN : 2241-5599 Τίτλος : Publication Name: Εκδότης : Publisher : Copyright Έτος : Year : Web site : Email : Σειρά : η Ελληνική Σκέψη Πρακτικά Συνεδρίου ΡΗΓΑΣ ΦΕΡΡΑΙΟΣ, ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ, ΦΡΑΝΣΙΣΚΟ ΝΤΕ ΜΙΡΑΝΤΑ - η Ελληνική Σκέψη στην Αυτοθέσμιση των Κοινωνιών, τον Διαφωτισμό και την Γνώση ΤΟΜΟΣ B Series : the Hellenic Worldview Acta of Conference RIGAS FERRAIOS, IOANNIS CAPODISTRIAS, FRANCISCO DE MIRANDA -the Hellenic Worldview on the Self-Institution of Societies, the Enlightenment and Knowledge VOLUME B ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΘΕΣΜΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ ACADEMY OF INSTITUTIONS AND CULTURES ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΘΕΣΜΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ ACADEMY OF INSTITUTIONS AND CULTURES 2013, Θεσσαλονίκη 2013, Thessaloniki, Hellas civitas@academy.edu.gr

ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΘΕΣΜΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ Σειρά: η Ελληνική Σκέψη Πρακτικά Συνεδρίου ΡΗΓΑΣ ΦΕΡΡΑΙΟΣ, ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ, ΦΡΑΝΣΙΣΚΟ ΝΤΕ ΜΙΡΑΝΤΑ - η Ελληνική Σκέψη στην Αυτοθέσμιση των Κοινωνιών, τον Διαφωτισμό και την Γνώση ΤΟΜΟΣ Β Υπό την αιγίδα των Κοσμητόρων του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Καθηγητή ΜΙΛΤΙΑΔΗ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ της Φιλοσοφικής Σχολής Καθηγητή ΣΠΥΡΟΥ ΠΑΥΛΙΔΗ της Σχολής Θετικών Επιστημών ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2013

ACADEMY OF INSTITUTIONS AND CULTURES Series: the Hellenic Worldview Acta of Conference RIGAS FERRAIOS, IOANNIS CAPODISTRIAS, FRANCISCO DE MIRANDA -the Hellenic Worldview on the Self-Institution of Societies, the Enlightenment and Knowledge VOLUME B Under the auspices of the Deans of the Aristotle University of Thessaloniki Professor MILTIADIS PΑPANIKOLAOU Dean of the Faculty of Philosophy Professor SPYROS PΑVLIDIS Dean of the Faculty of Sciences THESSALONIKI 2013

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΟΜΟΣ Β ΑΞΟΝΑΣ II. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΣΤΟΝ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟ, ΤΑ ΚΙΝΗΜΑΤΑ, ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ ΚΑΙ ΤΗΝ 1 Διαφωτισμός και ονοματοδοσία στον ελληνικό κόσμο ΣΩΤΗΡΙΑ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, Υποψ. Διδάκτωρ του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Ελλάδα 241 2 Η άνθιση και η ανάπτυξη της Παιδείας στα Βαλκάνια κατά τον 18ο και 19ο αιώνα ΙΑΚΩΒΟΣ ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ, Επικ. Καθηγητής Νεώτερης και Σύγχρονης Ιστορίας του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης 260 3 Παρατηρήσεις για την διάδοση του θεσμού του έθνους-κράτους κατά τον 19o και 20ο αιώνα ΕΥΑΝΘΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, Αναπλ. Καθηγητής του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών 271 4 Μορφές Ελλήνων Λογίων στην Ρουμανία του 19ου αιώνα ELENA LAZAR, Ελληνίστρια, Διευθυντής του Εκδοτικού Οίκου Ομόνοια, Βουκουρέστι 276 5 Η συμβολή των αστών της ελληνικής Διασποράς στην ανάκτηση της ιστορικής Μνήμης, της εθνικής Αυτογνωσίας και στην διεκδίκηση της ελευθεροτυπίας ΝΑΤΑΛΙΑ ΜΠΑΣΕΝΚΟ, Φιλόλογος, Καθηγήτρια του Κρατικού Πανεπιστημίου της Μαριούπολης, της Ουκρανίας 286 6 Η ηθική και κοινωνική κατάσταση του γένους των Ελλήνων κατά την Οθωμανική περίοδο, μέσα από τους θρύλους και τα λαϊκά τραγούδια - η σύνδεση με τον αρχαίο κόσμο ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΣΤΑΘΑΚΟΠΟΥΛΟΣ, Δρ. Κοινωνιολογίας της Ιστορίας και του Πολιτισμού της Οθωμανικής περιόδου, του Παντείου Πανεπιστημίου, Μουσικολόγος, Συγγραφέας 294 7 Ὁ Νεοελληνικὸς Διαφωτισμὸς καὶ ὁ Μεγαλέξανδρος ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΜΗΝΑΟΓΛΟΥ, Ιστορικός 301 8 Η ελληνική Διανόηση, στο υπόβαθρο των μεγάλων Κινημάτων για την Παιδεία και την κοινωνική Απελευθέρωση ΠΑΝΟΣ ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ, Δρ. Φιλοσοφίας Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, Διδάσκων Πανεπιστημίου Πελοποννήσου 315 9 O Φιλελληνισμός και η Ελληνομάθεια στη Λατινική Αμερική και Άπω Ανατολή ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΤΑΜΗΣ, Καθηγητής Κοινωνικής Γλωσσολογίας και Ιστορίας της Ελληνικής Διασποράς, της Σχολής Τεχνών και Κοινωνικών Επιστημών, του Πανεπιστημίου Νotre Dame της Αυστραλίας 324 10 Η συμβολή των Ελλήνων ιατρών στη διαμόρφωση της Δημόσιας Υγείας και της συλλογικής υγειονομικής αφύπνισης στα Ιόνια Νησιά (17ος -19ος αιώνας) ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΤΣΙΑΜΗΣ, Διδάκτορας Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών, Επιστημονικός Συνεργάτης Εργαστηρίου Ιστορίας της Ιατρικής, Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών, ΝΙΚΗ ΠΑΠΑΒΡΑΜΙΔΟΥ, Λέκτορας Ιστορίας της Ιατρικής, Ιατρική Σχολή Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης, ΕΦΗ ΠΟΥΛΑΚΟΥ - ΡΕΜΠΕΛΑΚΟΥ, Επίκουρος Καθηγήτρια, Εργαστήριο Ιστορίας της Ιατρικής, Ιατρική Σχολή Πανεπιστημίου Αθηνών, ΘΕΣΠΙΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, Καθηγητής Ανατομίας, Εργαστήριο Ανατομίας, Ιατρική Σχολή Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης, Ελλάς 345 11 Περίπλοκα τραύματα και στρατηγικές διαχείρισης παιδιών και εφήβων στον Ελλαδικό χώρο τους αιώνες των μεγάλων ανακατατάξεων ΜΑΡΙΑ ΘΕΟΔΩΡΑΤΟΥ - ΜΠΕΚΟΥ, Ph.D., D.E.S.S, κλινική ψυχολόγος, επιστημονική συνεργάτης Σ.Ε.Υ.Π. Τ.Ε.Ι. Πάτρας -Γκουρβέλος Σπύρος, Φιλόλογος, Ιστορικός 361 12 Η συμβολή των Φυσικών Επιστημών στον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό -από τις αρχαιοελληνικές ρίζες στην ηρωική εποχή του 19ου αιώνα και ο σύγχρονος ιδεολογικός και κοινωνικός τους αντίκτυπος ΣΠΥΡΟΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ, Καθηγητής Γεωλογίας, Κοσμήτωρ της Σχολής Θετικών Επιστημών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης 372 13 Η συμβολή της Αστρονομίας στον Νεοελληνικό Διαφωτισμό - η ίδρυση του Αστεροσκοπείου Αθηνών ΝΙΚΟΛΑΟΣ Θ. ΜΑΤΣΟΠΟΥΛΟΣ, Αστρονόμος του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών 404 14 Julius Schmidt, Rigas Ferraios, and the Greek Light ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ, υποψ. Διδάκτωρ του Τομέα Αστροφυσικής, Αστρονομίας και Μηχανικής, του Τμήματος Φυσικής, του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, Ελλάς 414

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΟΜΟΣ Β 15 Αστάθμητοι ανθρωπολογικοί παράγοντες της μετά-αποικιακής εποχής ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΗΦΑΙΣΤΟΣ, Καθηγητής Διεθνών Σχέσεων Στρατηγικών Σπουδών 425 16 Η ανατολική Μεσόγειος ως παράγων των συγχρόνων γεωπολιτικών και γεωστρατηγικών ισορροπιών -από τον Καποδίστρια στην σύγχρονη περίοδο ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΑΚΚΑΣ, Αναπλ. Καθηγητής του Τμήματος Μεσογειακών Σπουδών, του Πανεπιστημίου Αιγαίου, Ελλάς 440 17 Επίμετρο Συνεδρίου: Ανιχνεύοντας την ιδεολογική και πολιτική ταυτότητα του Ιωάννη Καποδίστρια ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΚΛΑΒΟΥΝΟΣ, Κοινωνιολόγος, Οικονομολόγος, Πρόεδρος του Κέντρου Unesco του Ιονίου 447

ΡΗΓΑΣ ΦΕΡΡΑΙΟΣ, ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ, ΦΡΑΝΣΙΣΚΟ ΝΤΕ ΜΙΡΑΝΤΑ -η Ελληνική Σκέψη στην Αυτοθέσμιση των Κοινωνιών, στο Διαφωτισμό και στη Γνώση ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Το τέλος του 18ου και οι αρχές του 19ου αιώνα σηματοδοτούνται από τους τριγμούς των «ελέω θεού» απολυταρχικών αυτοκρατορικών καθεστώτων. Η επιρροή των Γάλλων Διαφωτιστών αλλά και των Γερμανών Φιλολόγων, έχει δημιουργήσει ένα ισχυρό ρεύμα με επίκεντρο την αρχαία ελληνική Σκέψη, το οποίο διεκδικεί την Κοινωνική Ελευθερία, την Παιδεία, την Ισηγορία, την Αυτοδιάθεση των λαών, και συγκλονίζει όλη την Ευρώπη. Κατά την ίδια περίοδο, υπό την επιρροή του Νέου Ελληνικού Διαφωτισμού στους Βαλκανικούς λαούς αρχίζουν έντονες διεργασίες για την ανίχνευση της ταυτότητάς τους και για την εθνική τους ανεξαρτησία. Η Λατινική Αμερική εξεγείρεται και διεκδικεί την απαλλαγή της από την αποικιοκρατία και την μητροπολιτική στυγνή εκμετάλλευση. Η Φιλοσοφική Σκέψη και ο κόσμος των Ιδεών δημιουργούν ισχυρό αποτύπωμα στις Κοινωνίες. Τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και η συναφής προς αυτά Ελευθεροτυπία, προβάλλουν ως τα μεγάλα αιτήματα. Ήδη ο Ρήγας έχει διακηρύξει την ανάγκη μιας Ομοσπονδίας Βαλκανικών Κρατών, βασισμένης στο αξιακό σύστημα της Ισονομίας, της Ισοπολιτείας και της Οικουμενικότητας. Μεταξύ 18 ου και 19 ου αιώνα, δυο μεγάλες μορφές ευρίσκονται στην πρωτοπορία των εξελίξεων. Ο Κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας συλλαμβάνει το όραμα μιας ενιαίας Ευρώπης των Λαών και Πολιτισμών, την αναγκαιότητα πολιτικής συνένωσης Αφρικανικών περιοχών, από τις οποίες διεξήγετο το δουλεμπόριο, καθώς και την συνολική κατάργηση του δουλοκτητικού καθεστώτος. Με την Ελληνική Επανάσταση και το Σύνταγμα της Επιδαύρου επανέρχεται, μετά από δέκα εννέα και μισόν αιώνες, η ιδέα της Αυτοθέσμισης των Κοινωνιών, θεσπίζεται Σύνταγμα, εκλέγεται Αιρετός Κυβερνήτης και για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας διατυπώνεται συνταγματικό κείμενο με το οποίο καταργείται η δουλεία. Την ίδια περίπου περίοδο, ο Βενεζολιάνος Στρατηγός Φρανσίσκο Ντε Μιράντα επεξεργάζεται το όραμα της Μεγάλης Κολομβίας, που περιλαμβάνει τις περισσότερες περιοχές της Λατινικής Αμερικής. Μετά από μεγάλη περιήγηση στην Ευρώπη και κυρίους σταθμούς, την Ελλάδα, την επαναστατημένη Γαλλία, στα γεγονότα της οποίας αναμείχθηκε έντονα, τις Παραδουνάβειες Ηγεμονίες και την Αγία Πετρούπολη, επιστρέφει στην πατρίδα του και μάχεται πολιτικά και στρατιωτικά για το όραμά του. Επιδιώκει την αυτοδιάθεση των αυτοχθόνων λαών και των πενήτων εποίκων, που καταπιέζονται εξ ίσου από τους Ισπανούς γαιοκτήμονες αριστοκράτες. Θεμελιώνει και αυτός το ιδεολογικό υπόβαθρο του οράματός του, στην ελληνική Σκέψη. Οι προσωπικότητες αυτές διατυπώνουν ως συστατικά στοιχεία του κόσμου που αναδύεται, την Αυτοδιάθεση, την Ελευθερία, την Ισονομία, την Ισοπολιτεία και την Οικουμενικότητα, ενώ απορρίπτουν την πολιτική βαρβαρότητα του δογματισμού και της απολυταρχικής διακυβερνήσεως. Την ίδια περίοδο, μέσω του Διαφωτισμού που ενώνει σε

ευθεία γραμμή τους Ίωνες Υλοζωιστές, τους Προσωκρατικούς Σοφιστές και τους Αλεξανδρινούς Επιστήμονες με την σύγχρονη αναζήτηση της μεγάλης Ενοποιημένης Θεωρίας, σημειώνεται η έκρηξη των Επιστημών που, ως συνέπεια καταρρίπτει την θεοκρατική θεώρηση της Γνώσης και καταξιώνει την έννοια της Έρευνας. Σκοπός του Συνεδρίου είναι, να εξετάσει και να αναλύσει το πλαίσιο, μέσα στο εξελίχθηκαν τα οράματα αυτών των μεγάλων πολιτικών προσωπικοτήτων. Η Α.Θ.Π. πρεσβεύει ότι πρέπει να επαναφέρουμε στους Επιστημονικούς κύκλους προς συζήτηση τα θέματα της Δημοκρατίας, των Αυτοθεσμιζομένων Κοινωνιών, της επαναφοράς της ιδιότητας του Πολίτη αντί εκείνης του υπηκόου, της σημασίας της ελληνικής Οικουμενικότητας απέναντι στην πολτοποίηση λαών και πολιτισμών που επιφέρει η παγκοσμιοποίηση, καθώς και της αξίας της Έρευνας στην Επιστήμη. Καθηγητής Ιάκωβος Μιχαηλίδης Πρόεδρος της Επιστημονικής Επιτροπής Συνεδρίου Κωνσταντίνος Καρνασιώτης Πρόεδρος του Επιστημονικού Συμβουλίου της Α.Θ.Π.

CONFERENCE RIGAS FERRAIOS, IOANNIS CAPODISTRIAS, FRANCISCO DE MIRANDA -the Hellenic Worldview on the Self-Institution of Societies, the Enlightenment and Knowledge PROLOGUE NOTE The end of the 18th and the early years of the 19th century see the disintegration of the great and authoritarian imperial regimes established by the Grace of God. The impact of the propagandists of the French Enlightenment, as well as of the German Philologists was tremendous. This impact resulted in a tidal current focusing on the ancient Greek thought and asserting Social Freedom, Education, Equality of Rights and Self Determination of the Nations, that impassions the whole of Europe. During the same period, and under the influence of the New Hellenic Enlightenment on the Balkan Nations intense procedures begin, which trace their Identity and their National Independence. The Latin American Nations revolt and demand their deliverance from Colonialism and from the callous metropolitan exploitation. The Philosophical Thought and the World of Ideas set their fadeless imprint on Societies. The Human Rights, and the related Freedom of Press arise as the great social needs. Rigas Ferraios has already formulated and promulgated the idea of a Balkan States Federation based on the Value System of the Equality of Rights, of Egalitarianism, and Ecumenism. Between the 18th and the 19th centuries, two leading Figures find themselves within the lead of these developments. Governor Ioannis Capodistrias conceptualizes the vision of a united Europe of Peoples and Civilizations, realizes the necessity of the political unification of African regions, in which the slave trade was conducted, as well as the total abolition of the slave holding regime. The Greek Revolution and the Constitution of Epidaurus reinstate, after nineteen and a half centuries, the idea for the Self-Institution of Societies, cause the enactment of a Constitution and the appointment of an Elected Governor and, for the first time in the history of Mankind, formulate a constitutional text governing the abolition of slavery. At about the same period, the Venezuelan General Francisco De Miranda, elaborates the vision of a Great Colombia that would encompass almost all regions of Latin America. After a large tour in Europe, having as main stations Greece, rebellious France, in which events he was intensely involved, the Para Dunabian Hegemonies, and Saint Petersburg, he drives a comeback to his country and embarks on a political and military struggle to achieve his vision. He pursues the Self Determination of the indigenous People and the indigent colonists, which are oppressed in the same degree by the nobility of the Spanish landowners. He also lays the ideological foundation of his vision on the Greek Thought. These personalities postulate Self-Determination, Freedom, Egalitarianism and Ecumenism as the constituents of an emerging world, while they denounce the political barbarity of dogmatism and of the imperial absolutism. During the same period, and through the Enlightenment which acts as a straightforward link between the Ionian hylozoism, Presocratic Sophists and the Alex-

andrian Scientists with the contemporary quest for the Grand Unified Theory, an expansion and blossom of the Scientific Knowledge takes place, which in their turn demolish the theocratic vision of Knowledge and acknowledge the meaning of Scientific Research. The primary objective of the Conference is to examine and analyze the framework, in which the visions of these great political personalities advanced. The Academy of Institutions and Cultures stands for the reinstatement of the discussion, within the Scientific circles, about the issues of Democracy, of the Self Institution of Societies, the reenactment of the capacity as a Citizen, opposed to the one of a National, the meaning of the Greek Ecumenism, as opposed to the pulping of Nations and Civilizations, caused by the process of Globalization, as well as the value of Research in Science. Professor Iakovos Michailidis Chairman of the Scientific Committee of the Conference Konstantinos Karnassiotis Chairman of the Scientific Committee of the A.I.C.

ΑΞΟΝΑΣ ΙΙ. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΣΤΟΝ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟ, ΤΑ ΚΙΝΗΜΑΤΑ, ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ ΚΑΙ ΤΗΝ

Διαφωτισμός και ονοματοδοσία στον ελληνικό κόσμο ΣΩΤΗΡΙΑ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, Υποψ. Διδάκτωρ του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Ελλάδα Email: historys231@yahoo.com 1. Εισαγωγή «Ἀρχὴ παιδεύσεως ἡ τῶν ὀνομάτων ἐπίσκεψις», σύμφωνα με τον Επίκτητο και σε μια τέτοια επίσκεψη θα προβούμε, με σημείο αναφοράς στον Νεοελληνικό Διαφωτισμό και τις συνακόλουθες αλλαγές που συντελέστηκαν συνετελέσθησαν στην ονοματοδοσία. Προηγουμένως όμως, θεωρούμε απαραίτητη την επίσκεψη του ίδιου του ονόματος. Στην Οδύσσεια ο Αλκίνοος θεωρεί αυτονόητη την ύπαρξη του ονόματος καθώς κανείς δεν είναι ανώνυμος 1. Στον Αγαμέμνονα ο χορός συνδέει παρετυμολογικά, παρά ετυμολογικά, το όνομα της Ελένης, με τα δεινά που προκάλεσε η πανέμορφη γυναίκα 2. Το ίδιο το όνομα Ελένη λειτουργεί ως κάτοπτρο ζητημάτων που χρήζουν επισημάνσεως: πρόκειται για ένα όνομα αρχαίο ελληνικό, που υιοθετημένο από την εκκλησιαστική παράδοση ταυτίστηκε σε μεγάλο βαθμό μαζί της. Κατ αυτό τον τρόπο, το όνομα επιβίωσε στους αιώνες που ακολούθησαν την επικράτηση του χριστιανισμού, όταν το πλείστα των αρχαίων Ελλήνων ανθρωπωνύμια εξοβελίσθηκαν από το ονοματολόγιο των χριστιανών, ως συνακόλουθο εξάρτημα της αρχαίας θρησκείας. Όπως φαίνεται και μέσα από το ομηρικό απόσπασμα, το όνομα καθορίζει το άτομο προσφέροντάς του ουσιαστικά την ταυτότητα και την υπόστασή του 3. Το γεγονός πως στο λόγο του Δημοσθένη Πρὸς Βοιωτόν. Περὶ τοῦ Ὀνόματος, αναφύεται για πρώτη φορά ζήτημα νομικής προστασίας και κατοχυρώσεως του ονόματος, επιβεβαιώνει την ηθική αξία και κυρίως τον λειτουργικό ρόλο του σε μια ευνομούμενη πολιτεία 4. Ως εκ τούτου, η ιστορική γλωσσολογία αποτελεί, πέρα από αυτόνομο κλάδο της γλωσσολογίας, μία από τις πλέον ενδιαφέρουσες διακλαδώσεις της Επιστήμης της Κλειούς, εφόσον η αλλαγή στη γλώσσα θεωρείται βαρόμετρο άλλων φαινομένων ιστορικής αλλαγής 5. Σημειωτέον, πως, καθώς τα επώνυμα καθιερώθηκαν μόνο μετά την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους, με το Βασιλικό Διάταγμα «περὶ τῆς ἀρμοδιότητος τῶν Νομαρχῶν καὶ περὶ της κατά Νομαρχίας υπηρεσίας» του 1833 6, κατά την προηγούμενη περίοδο τα βαφτιστικά ονόματα ήταν εκείνα που βασικά προσδιόριζαν το πρόσωπο, ενώ τα επίθετα ή τα παρωνύμια λειτουργούσαν μάλλον βοηθητικά 7. 241

2. «Τῶν ἁγίων ἀνδρῶν τῶν ἀρετῇ διαλαμψάντων» προσηγορίαι «Μὴ τοίνυν μηδὲν ἡμεῖς τὰς τυχούσας προσηγορίας ἐπιτίθωμεν τοῖς παισίν, μηδὲ τῶν πάππων, καὶ τῶν ἐπιπάππων, καὶ τῶν πρὸς γένος διαφερόντων τὰς ὀνομασίας αὐτοῖς χαριζώμεθα, ἀλλὰ τῶν ἁγίων ἀνδρῶν τῶν ἀρετῇ διαλαμψάντων, τῶν πολλήν παρρησίαν πρὸς τὸν Θεὸν ἐσχηκότων», συνιστούσε ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος στους χριστιανούς, τον τέταρτο αιώνα 8. Κατ αυτό τον τρόπο η ελληνική ονοματοθεσία έδωσε τη θέση της στην εκκλησιαστική, η οποία εξελίχθηκε σε καθεστώς στον ελληνικό χώρο 9. Δεν εξαφανίστηκαν εντελώς τα αρχαία ελληνικά ονόματα, αλλά η περιορισμένη παρουσία τους, αποτελούσε την επιβεβαίωση του κανόνα 10. Το παιδί, επομένως, λάμβανε το όνομα του Αγίου, ώστε να τελεί υπό την προστασία του και να φωτίζεται από τη χάρη του 11. Σε εποχές όπου η νοσηρότητα ήταν μεγαλύτερη, και κομπογιαννίτες ευαγγελίζονταν θαυματουργές θεραπείες και μοσχοπουλούσαν μαντζούνια, με ενίοτε μοιραία κατάληξη, η εξάρτηση από τους προστάτες και θεραπευτές Αγίους ήταν ακόμα μεγαλύτερη και τα ταξίματα τρόπος ζωής 12. Ως εκ τούτου δεν είναι σπάνιο και το φαινόμενο αναζήτησης εκκλησιαστικής εορτής, για ονόματα ερανισμένα από άλλες πηγές 13. Τέτοια πηγή είναι και η Αρχαία Ελλάδα, της οποίας οι θεοί, οι ήρωες και οι σοφοί μεταβλήθηκαν σε Αγίους, με εκκλησία και ημέρα επιτελέσεως μνήμης. Στο έργο του Περὶ Ἡρώων, Στρατηγῶν, Φιλοσόφων, Ἁγίων καὶ ἄλλων ὀνομαστῶν ἀνθρώπων, ὁποῦ ἐβγήκασιν ἀπὸ τὸ νησὶ τῆς Κύπρου, ο Νεόφυτος Ραδινός μνημονεύει ανάμεσα στους αγίους και τους εξής: Αλέξανδρο, Αριστίωνα, Αρκάδιο, Αριστόβουλο, Ιππόλυτο, Νέστωρα και Νικάνωρα 14. Άλλος παράγων σύνδεσης της ονοματοδοσίας με την εκκλησιαστική παράδοση ήταν και εξακολουθεί να είναι η ύπαρξη των τοπικών ή πολιούχων Αγίων 15. Άλλωστε, τα ονόματα Ιωάννης, Μαρία, Άννα και τα παράγωγά τους είναι προσφιλέστατα στον ελληνικό χώρο, παρά τις εβραϊκές ρίζες του. Είναι προφανές, δηλαδή, πως το χριστιανικό περίβλημα υπερτερεί σε σημασία της προελεύσεως 16. Στον ελληνικό χώρο το καθεστώς της θρησκευτικής ονοματοθεσίας, σύμφυτο θα λέγαμε με το Βυζαντινό πολιτισμό, διερράγη μόνο με την είσοδο στους Νέους Χρόνους και τον σύμφυτο με αυτούς Διαφωτισμό 17. Θα έγραφε ο Παπαζαφειρόπουλος στα 1887: «Οὐ προ πολλοῦ δὲ λαμβάνονται καὶ ἀρχαῖα ἑλληνικὰ ὀνόματα, ἐν ᾦ πρὸ τοῦ 1821 ἀσεβὲς ἐθεωρεῖτο νὰ φέρῃ τὶς ὄνομα ἀρχαίου ἕλληνος, καὶ ἐκ τούτου σπανιώτατα ἀπαντᾷ ἐπὶ τουρκοκρατίας τοιοῦτον» 18. Στην Ευρώπη από την άλλη, η ανακάλυψη των αρχαίων ελληνικών ονομάτων είχε συντελεστεί ήδη από τον 15 ο αιώνα, ως αποτέλεσμα των τάσεων της Αναγέννησης. 242

3. Αρχαία Ελλάδα Ευρώπη Έλληνες: Μια σημαίνουσα τριλογία Στην Ευρώπη, η επανεμφάνιση των αρχαίων ελληνικών και των λατινικών ονομάτων υπήρξε καταρχήν κατ αρχάς φαινόμενο της ιταλικής Αναγέννησης και προνόμιο ή γνώρισμα των ανωτέρων κοινωνικών τάξεων. Στο κατώφλι του 15 ου αιώνα, τα ονόματα Αγαμέμνων, Μινέρβα, Ολυμπία, Κασσάνδρα, Αινείας, Αριστοτέλης, Ηρακλής, Καίσαρ, Ρωμύλος, Αλέξανδρος και Αννίβας παρουσιάστηκαν ξανά στην ιταλική ανθρωπωνυμία. Ωστόσο η παρουσία αυτή κατέστη επιβλητική μόνο στα μέσα του 19 ου αιώνα. Το φαινόμενο της αρχαίας ελληνικής ονοματοδοσίας εξελίχθηκε μαζί με τις άλλες αναγεννησιακές τάσεις και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες: στη Γαλλία, στη Βρετανία και στην Ολλανδία, όπου τρανό παράδειγμα α- ποτελεί ο Gerrit Gerritszoon (1466-1536), ο γνωστός μας Desiderius Erasmus Roterdamus ή πιο απλά Έρασμος. Ο Johannes Hausschein (1482-1531) έγινε Οικολαμπάδιος και ο συνεργάτης του Λούθηρου Philipp Schwarzerde (1497-1560) μεταφράστηκε σε Μελάγχθων 19. Σημειωτέα είναι και η υιοθέτηση ενός αρχαίου ελληνικού ονόματος, μαζί με το βαπτιστικό 20. Οι αναγεννησιακές καταβολές του φαινομένου είναι απόλυτα κατανοητές, αν αναλογιστούμε τη στροφή των λογίων της Αναγέννησης και του Ουμανισμού στην αρχαιότητα για την εύρεση προτύπων διανόησης 21. Στη Γαλλία αποφασιστικό ρόλο στην καλλιέργεια της αρχαίας ελληνικής παιδείας διαδραμάτισαν, τον 16 ο αιώνα, ο Έρασμος, ο Guillaume Budé και ο Zack Amyot. Στο Παρίσι ήταν που ο Έρασμος διατύπωσε, στα 1501, τις απόψεις του για την υπεροχή της ελληνικής παιδείας έναντι της λατινικής, εξηγώντας πως «στους Λατίνους συγγραφείς δεν ανακαλύπτεις παρά ρυάκια και ρηχές λίμνες, ενώ στους Έλληνες χρυσόρρυτες πηγές και χρυσά ποτάμια» 22. Κατά τον 17 ο και τον 18 ο αιώνα οι εκπρόσωποι του Διαφωτισμού, κήρυκες του ορθού λόγου και πολέμιοι της θρησκοληψίας, προέβαλαν τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό ως πρότυπο κοσμικού πολιτισμού, απελευθερωμένου από τα θέσφατα της Βίβλου και τους Έλληνες ως εκείνους που πρώτοι ανακάλυψαν το πνεύμα και χαλιναγώγησαν το παράλογο 23. Στην Αρχαία Ελλάδα έστρεψαν το βλέμμα και οι αστοί ηγέτες της Γαλλικής Επανάστασης για να ερανιστούν πρότυπα ήθους (σεμνότητα) και διοίκησης (Σπάρτη) αλλά και ονόματα 24. Ο 19 ος αιώνας βρήκε την Ευρώπη έτοιμη να μετουσιώσει σε πολιτισμό και πολιτική πράξη την ελληνική κληρονομιά της και τους Έλληνες να δρέπουν, κατά την Επανάσταση, ως αντίδωρο της προσφοράς τους ίσως, το φιλελληνισμό 25. Λάμβαναν όμως οι Έλληνες και την απογοήτευση ή και την περιφρόνηση για την κατάσταση στην οποία εξέπεσαν. Οι ιδέες, η παιδεία, ο θαυμασμός και η περιφρόνηση, όλα εξ Εσπερίας 243

εκπορευόμενα, δημιούργησαν μια συνισταμένη που οδήγησε στο νεοελληνικό διαφωτισμό και στη συνακόλουθη ελληνική αρχαιωνυμία. 4. Διαφωτισμός και Ιστορία Σύμφωνα με τον Πασχάλη Κιτρομηλίδη, κατά το διάστημα 1750-1800 «η ελληνική συνείδηση, με τη στάθμιση του κανονιστικού της περιεχομένου και την κριτική αποτίμηση του κοινωνικού της περιβάλλοντος, υπό το φως των ιδεών του Διαφωτισμού, επιτέλεσε τη μετάβαση από το στάδιο της παράδοσης σε εκείνο της νεωτερικότητας» 26. Μια τέτοια μετάβαση συντελέστηκε και στο επίπεδο των ονομάτων. Κατ αυτό τον τρόπο, πλάι στα παραδοσιακά ονόματα, τα ερανισμένα από την εκκλησιαστική παράδοση, εμφανίστηκαν και ονόματα ερανισμένα από το αρχαιοελληνικό παρελθόν. Υπήρξαν τα ονόματα τα βαφτιστικά, μία έκφραση ή ένα εργαλείο της «κατάκτησης του κόσμου της ιστορίας», η οποία αποτελούσε ουσιώδη συνιστώσα της πνευματικής εμπειρίας του Διαφωτισμού 27. Στο πλαίσιο του Διαφωτισμού οι Έλληνες άρχισαν να ανακαλύπτουν τους ιστορικούς τους δεσμούς και να επιζητούν την επανασύνδεσή τους με το αρχαίο τους παρελθόν. Μέσα από την μελέτη της ιστορίας ανακάλυψαν και τα ονόματα των μακρυνών εκείνων προγόνων, που με τον πολιτισμό τους κατέκτησαν την οικουμένη. Η αίσθηση της συνέχειας αποζητούσε τρόπους έκφρασης, τεκμήρια ουσιαστικά, πέρα από την επίγνωση του γεγονότος ότι οι Νεοέλληνες ζούσαν στον ίδιο χώρο και μιλούσαν την ίδια γλώσσα με τους αρχαίους 28. Το καινούριο έπρεπε να προβληθεί ως οικείο, ο θρύλος να ταυτιστεί με το παρελθόν 29. Η σφυρηλάτηση της νεοελληνικής συνείδησης περνούσε μέσα από την αναβίωση του αρχαιοελληνικού παρελθόντος και την ενεργητική έκφραση της συνέχειας. Η ίδια η αναβίωση του αρχαιοελληνικού πνεύματος προϋπέθετε την απαγκίστρωση από το θρησκευτικό παρελθόν, γεγονός που θα επέτρεπε στην έκφραση και την σκέψη να κινηθούν με ενάργεια σε νεωτερικές ατραπούς. Δια της φοιτήσεως σε ευρωπαϊκά πανεπιστήμια αλλά και σε πρότυπα εκπαιδευτήρια στον ελληνικό χώρο, οι Έλληνες γίνονταν κοινωνοί των ιδεών του Διαφωτισμού 30. Γράφοντας για την Ελλάδα στο μεταίχμιο δύο αιώνων (18 ος -19 ος ), ο Γάλλος περιηγητής François Pouqueville θα σημείωνε την ύπαρξη Ελλήνων «σοφών διαπρεπών» και πολλών Ελλήνων που «μιλάνε αρχαία ελληνικά όπως στα ένδοξα χρόνια της Αθήνας», παραβάλλοντας με την αμάθεια των προηγούμενων χρόνων 31. Στα σχολεία η Ιστορία διεκδικούσε τη θέση της πλάι στην Οκτώηχο και το Ψαλτήρι, ώστε οι Έλληνες να αρχίσουν «νέαν ζωήν» 32. Καθώς η ιστορία συνέδεε το παρόν με το παρελθόν και καθώς οι κοινωνοί της ιστορικής γνώσης πίστευαν ολοένα και περισσότερο 244

στη σύνδεση αυτή, η επιβεβαίωση της τελευταίας ήταν το φυσικό επακόλουθο. Το όχημα για την επιβεβαίωση ήταν η μίμηση, η οποία αναζήτησε ποικίλους διαύλους. Η αλλαγή στην ονοματολογία ήταν ένας τέτοιος δίαυλος. Το γεγονός πως το παιδί θα λάμβανε το όνομα του θεού ή του ήρωα, της θεάς ή της μούσας δεν σήμαινε απλά τη συγγένεια αλλά υποδήλωνε παράλληλα τη σφοδρή επιθυμία εκδήλωσης των αρετών των προγόνων. Η μελέτη της ιστορίας θεωρήθηκε εργαλείο αγωγής των πολιτών και η πολύμορφη ένταξη ψηφίδων ιστορίας στο καθημερινό γίγνεσθαι ακολούθησε. Και έτσι, οι Έλληνες, που στην πλειονότητά τους αγνοούσαν, στα 1700 και τα ονόματα ακόμα των επιφανών προγόνων τους, ένα αιώνα αργότερα έδιναν στα παιδιά τους τα ονόματα αυτά με την ελπίδα να καταστούν άξιοι απόγονοί τους. Κατά την περίοδο 1800-1820 το πλήθος των αρχαιογνωστικών πηγών και των ιστοριών που έκανε την εμφάνισή του στον ελληνικό κόσμο παγίωσε τη συναίσθηση της συνέχειας 33. Κι όμως, παρά τους αδιαμφισβήτητους δεσμούς των νέων Ελλήνων με τους αρχαίους προγόνους, παρά την αναγόρευση της Ελλάδας σε κοιτίδα του ευρωπαϊκού πολιτισμού, σεβαστή μερίδα των ξένων περιηγητών εξακολουθούσε να κατηγορεί τους νέους Έλληνες για βαρβαρότητα και εκφυλισμό 34, ενώ και η εικόνα του «bon Turc» ήταν από τον 18 ο αιώνα δημοφιλής 35. Οίκτιραν, οι Ευρωπαίοι τους Έλληνες, διότι εν πολλοίς αγνοούσαν το αρχαίο τους παρελθόν. Ήταν οι κάτοικοι του χώρου που άλλοτε ήκμαζε ο πολιτισμός, ένας λαός που απώλεσε την ιστορική του μνήμη 36. Ακόμα και φιλέλληνες όπως ο Λόρδος Byron δεν έκρυβαν τη θλίψη τους για την κατάντια 37. Ωστόσο, αντιμέτωποι με την απαξίωση ή και τις προσβολές των Ευρωπαίων οι κατηγορούμενοι αντέδρασαν δυναμικά. Το 1814, ο συγγραφέας της Ἀπολογίας Ἱστορικοκριτικῆς μνημόνευσε αρχαίους, βυζαντινούς και μεταγενέστερους Έλληνες που προσέφεραν τα μέγιστα στη διανόηση «διὰ νὰ συντριφθῶσι τὰ πληκτικὰ ἐπιχειρήματα τοῦ Ἀββᾶ ἀφ οὗ στηριζόμενος εἰς ἀθεμελίωτα στηλιτεύματα, καὶ πάντη ἀνίσχυρα, φανερώνει τὸν ἑαυτόν του ἅμουσον καὶ ἀπαίδευτον πρὸς τὰ τῆς Ἱστορίας» 38. Στα 1869, δε, ο Κωνσταντίνος Σάθας κατέγραψε με αποστροφή θέσεις, που στα τέλη του δεκάτου ογδόου αιώνα είχε διατυπώσει ο Pauw στα 1787-1788 39. Ενώ πολλοί περιηγητές περιέγραφαν μετά βδελυγμίας το σκέλεθρο της άλλοτε λαμπρής Ελλάδος, το ίδιο το ελληνικό γένος θεμελίωνε στις κολυμβήθρες τον αντίλογό του. Ερανιζόμενο τα ονόματα της πλειάδος των θεών, των σοφών και των ηρώων της ένδοξης αρχαιότητος το άδοξο εκπεπτωκώς έθνος ήλπιζε να αποκαταστήσει τους διαρρηγμένους δεσμούς του με εκείνους. Σαν να αισθανόταν ο καθένας ξεχωριστά πως έπρεπε να συμμετάσχει σε μια αποστολή εθνική αναβίωσης ή ανακαίνισης. Αυτή η συμμετοχή θα μπορούσε να λογιστεί και ως κολυμβήθρα του Σιλωάμ για τον περιβόητο εκφυλισμό στους αιώνες της δουλείας. Άλλωστε, πρέπει να τονιστεί, πως γι αυτό τον ξεπεσμό δεν ήταν απολύτως υπεύθυνοι οι Έλληνες, αλλά ήταν η έκπτωση αυτή αναπόφευκτη συνέπεια της ζοφερής και οπωσδήποτε παράνομης όπως εξηγούσαν οι ίδιοι οι Έλληνες αλλά και Ευρωπαίοι παρατηρητές κυριαρχίας των Οθωμανών 40. Το 1761 ο Ιώσηπος Μοισιόδαξ καλούσε τους Έλληνες «νὰ ἀνακαλέσουν τὰς μούσας» 41. Η ανάκληση των Μουσών συνετελέσθη δια της παιδείας αλλά και δια της επαναφοράς των ονομάτων τους. Βρισκόταν, λοιπόν, η ανακαίνιση του ονομαστι- 245

κού σε συνάρτηση με την αντίδραση στον εκφυλισμένο ελληνικό λαό των Ευρωπαίων 42. Εύστοχα επομένως η ροπή συνδέεται και με την προσπάθεια ενίσχυσης του φιλελληνισμού δια της κρούσεως των ευαισθήτων χορδών της ευρωπαϊκής διανοήσεως 43. Η επαναφορά των αρχαίων ονομάτων έλαβε, όπως θα δούμε, χαρακτήρα διελληνικό, το ρεύμα της αλλαγής της ονοματοδοσίας παρέσυρε με τη ζείδωρη πνοή του πέρα από την Πελοπόννησο και τη Στερεά Ελλάδα, τη Μακεδονία, την Ήπειρο, την Κύπρο, τη Σμύρνη και την Καππαδοκία. 5. «Ἰδοὺ τώρα, δὲν εἷναι τὸ ὄνομα σου πλέον Ἰωάννης, ἢ Παῦλος κτλ. ἀλλ εἶναι Περικλῆς, ἢ Θεμιστοκλῆς ἢ καὶ Ξενοφῶν» Ήδη στα 1803, ο Αδαμάντιος Κοραής, σε ομιλία του στη Societé des Observateurs de l homme στο Παρίσι τόνισε την αφύπνιση της εθνικής συνείδησης των Ελλήνων, προβάλλοντας ως τεκμήριο και την αλλαγή στην ονοματοδοσία των πλοίων. Ονόματα μεγάλων ανδρών της αρχαιότητας όπως Θεμιστοκλής και Ξενοφών είχαν υποκαταστήσει αυτά των Αγίων 44. Πράγματι, τα πλεούμενα αποτέλεσαν ίσως τον πρώτο φορέα της μεταβάπτισης, ίσως για να δοκιμαστούν οι αντοχές της ρηξικέλευθης τάσης έναντι της καθεστηκυίας ονοματολογικής τάξης 45. Στο σημείο αυτό θα θέλαμε να επισημάνουμε έναν άλλο πρώιμο φορέα αρχαιοελληνικής ονοματοθεσίας τα προεπαναστατικά έντυπα. Το 1811 κυκλοφόρησε στη Βιέννη ο Λόγιος Ἑρμῆς και το 1819 κυκλοφόρησαν τέσσερα ωκύμορα περιοδικά: η Ἀθηνᾶ και Τὸ Μουσεῖον στο Παρίσι, η Καλλιόπη στη Βιέννη και η Ἶρις στο Λονδίνο 46. Λίγο μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους έκαναν την εμφάνισή τους η Ἀθηνᾶ (1831) ο Ἀπόλλων (1831) και ο Τριπτόλεμος (1833). Η τάση αυτή, της αρχαιοελληνικής τυπωνυμίας, διατηρήθηκε φθίνουσα έστω καθ όλο τον 19 ο αιώνα 47. Για να επιστρέψουμε στον Κοραή, επισημαίνουμε πως ο ίδιος, στα «Προλεγόμενα» της Γεωγραφίας του Στράβωνος τόνισε: «Ἐὰν ἓν ἀπὸ τῆς παρακμῆς τοῦ Ἑλληνικοῦ γένους τὰ σημεῖα ἦτο καὶ ἡ ἀγάπησις τῶν Ῥωμαϊκῶν ὀνομάτων, ἐξεναντίας ἓν ἀπὸ τα σημεῖα τῆς ἐνεργουμένης σήμερον ἀναγεννήσεως αὐτοῦ πρέπει νὰ λογίζεται ὁ ζῆλος τῶν Ἑλληνικῶν ὀνομάτων Ἐπαινετὸν ἔργον ἐργάζονται ὅσοι γονεῖς θέτουσιν εἰς ἀκόμη ἀνονόμαστα τέκνα ὀνόματα Ἑλληνικὰ καὶ Ἑλλήνων ὄχι τυχόντων, ἀλλὰ τῶν ἀξιεπαίνων Πλὴν ὅμως τούτου, ἡ ἀλλαγὴ τοῦ ὀνόματος εἰς τί χρησιμεύει δὲν ἐξεύρω.. Ἐὰν δὲν ἔχῃ ἀληθῶς φρονήματα Ἑλληνικά, ἡ μετονόμασις εἶναι μωρὰ ἀλαζονεία...» 48. Ως τεκμήριο αδιάσειστο της ενότητας της ελληνικής πνευματικής παράδοσης προβλήθηκε η γλώσσα 49. Ό- πως εξηγούσε ο Κωνσταντίνος Κούμας στα 1813, παρά το γεγονός ότι η ομιλούμενη ελληνική γλώσσα «δὲν 246