Διπλωματική εργασία Λούστης Δημήτριος Κωστοπούλου Στέλλα

Διπλωματική εργασία «Χιονοδρομικός τουρισμός στη διασυνοριακή περιοχή Δράμας - Blagoevgrad: Ανταγωνιστικότητα χιονοδρομικών κέντρων Φαλακρού - Bansko» Η εργασία υποβάλλεται για την μερική κάλυψη των απαιτήσεων με στόχο την απόκτηση μεταπτυχιακού διπλώματος Λούστης Δημήτριος Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Κωστοπούλου Στέλλα 1

Περιεχόμενα ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΟΥΡΙΣΜΟ... 6 1.1. Τουρισμός : Εννοιολογική προσέγγιση... 6 1.2 Ιστορική εξέλιξη του τουρισμού... 7 1.3. Η τυπολογία του σύχρονου τουρισμού και του τουριστικού προϊόντος... 9 1.4. Τα τουριστικά κίνητρα... 10 1.5. Τουριστική προσφορά και ζήτηση... 12 1.6. Οι επιπτώσεις του τουρισμού... 14 1.7. Τουριστική Ανάπτυξη... 14 1.7.1. Πρότυπα τουριστικής Ανάπτυξης... 15 1.7.2. ιαδικασίες σχεδιασµού της τουριστικής ανάπτυξης... 16 1.7.3. Βασικά στοιχεία στο σχεδιασμό της τουριστικής ανάπτυξης... 16 1.7.4. Επίπεδα Σχεδιασμού της τουριστικής ανάπτυξης... 17 1.7.5. Διαδικασίες σχεδιασμού της τουριστικής ανάπτυξης... 18 1.7.6. ιαχείριση της τουριστικής ανάπτυξης... 19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΕΙΔΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ... 21 2.1 Ειδικές μορφές τουρισμού... 21 2.1.1 Αγροτουρισµός... 22 2.1.2 Οικοτουρισµός Οικολογικός Τουρισµός... 23 2.1.3. Τουρισμός Υγείας... 24 2.1.4. Θρησκευτικός Τουρισµός... 25 2.1.5. Επαγγελµατικός Συνεδριακός Εκθεσιακός Τουρισµός... 25 2.1.6 Θαλάσσιος Τουρισµός:... 26 2.1.7.Κοινωνικός Τουρισµός... 27 2.1.8 Πολιτισμικός τουρισμός... 28 2.1.9. Γαστρονομικός Τουρισμός... 28 2.1.10 Αθλητικός Τουρισµός... 29 2.1.11 Τουρισµός Περιπέτειας... 30 2.1.12 Χειμερινός/Ορεινός Τουρισµός... 31 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΧΙΟΝΟΔΡΟΜΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ... 32 3.1 Χιονοδρομικός τουρισμός... 32 3.2 Ιστορική αναδρομή... 32 3.3 Χαρακτηριστικά χιονοδρομικού τουρισμού... 33 3.4 Η αγορά του χιονοδροµικού τουρισµού.... 33 2

3.5 Χιονοδρομικά κέντρα... 34 3.6 Ποιότητα υπηρεσιών που προσφέρει ένα χιονοδρομικό κέντρο... 35 3.7 Χιονοδρομικά κέντρα στην Ελλάδα... 36 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ: ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΔΡΑΜΑΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΧΗ BLAGOEVGRAD, ΧΙΟΝΟΔΡΟΜΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΦΑΛΑΚΡΟ, ΧΙΟΝΟΔΡΟΜΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΜΠΑΝΣΚΟ... 48 4.1 Περιφερειακη ενότητα Δράμας... 48 4.1.1 Δημογραφικά στοιχεία της περιφερειακής ενότητας Δράμας... 48 4.1.2 Φυσικό Περιβάλλον περιφερειακής ενότητας Δράμας... 49 4.1.3 Οικονομικά στοιχεία και παραγωγή της Περιφερειακής Ενότητας Δράμας... 50 4.1.4. Περιηγητικός-Ορεινός Τουρισμός νομού Δράμας... 52 4.1.5. Οικοτουρισμός-Οικολογικός τουρισμός στην περιφερειακή ενότητα Δράμας... 53 4.1.6. Θρησκευτικός τουρισμός στην περιφερειακή ενότητα Δράμας Δράμας... 54 4.1.7. Πολιτιστικός τουρισμός στην περιφερειακή ενότητα Δράμας... 56 4.1.8. Γαστρονομικός τουρισμός και πτωτογενή τοπικά προϊόντα στην περιφερειακή ενότητα Δράμας 61 4.1.9. Αθλητικός τουρισμός στην περιφερειακή ενότητα Δράμας... 66 4.1.10. Ιαματικός τουρισμός περιφερειακής ενότητας Δράμας... 67 4.1.11 Χιονοδρομικός Τουρισμός στην περιφερειακη ενότητα Δράμας... 67 4.2 Περιοχή Blagoevgrad... 68 4.2.1 Δημογραφικά περιοχής Βlagoevgrad... 68 4.2.2 Κλίμα περιοχής Βlagoevgrad... 69 4.2.3 Περιβάλλον περιοχής Βlagoevgrad... 69 4.2.4 Φυσικοί πόροι περιοχής Βlagoevgrad... 70 4.2.5 Παραγωγή περιοχής Βlagoevgrad... 71 4.2.6 Μεταφορές περιοχής Βlagoevgrad... 71 4.2.7 Οικονομία και υποδομή περιοχής Βlagoevgrad... 72 4.2.8 Εκπαίδευση, υπηρεσίες υγείας και του πολιτισμού περιοχής Βlagoevgrad... 73 4.2.9 Πολιτισμικοί πόροι περιοχής Βlagoevgrad... 74 4.2.10 Περιηγητικός τουρισμός περιοχής Βlagoevgrad... 75 4.2.11 Οικολογικός τουρισμός-οικοτουρισμός περιοχής Blagoevgrad... 76 4.2.12 Πολιτισμικός τουρισμός περιοχής Βlagoevgrad... 77 4.2.13 Ιαματικός τουρισμός περιοχή Blagoevgrad... 78 4.2.14. Θρησκευτικός τουρισμός στην περιοχή Blagoevgrad... 79 4.2.15 Χιονοδρομικός τουρισμός στην περιοχή Blagoevgrad... 79 4.3 Χιονοδομικό κέντρο Φαλακρού... 80 4.3.1 Ιστορικό χιονοδρομιό κέντρο Φαλακρού... 80 3

4.3.2 Αξιόλογα φυσικά χαρακτηριστικα της περιοχής του Φαλακρού... 81 4.3.3 Θέση του βουνού και του υπάρχοντος χιονοδρομικού κέντρου... 81 4.3.4 Υπάρχουσες εγκαταστάσεις... 82 4.3.5 Έσοδα του χιονοδρομικό κέντρο Φαλακρού κατά σειρά ετών... 85 4.4 Χιονοδρομικό κέντρο Bansko... 87 4.4.1 Γενικά χαρακτηριστικά χιονοδρομικού κέντρου Bansko... 87 4.4.2 Πιστες Χιονοδρομικού κένρου Βansko... 88 4.4.3 Ανελκηστήρες χιονοδρομικού κέντρου Bansko... 91 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5.... 92 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ... 92 5.1 Ερευνητικές μέθοδοι... 92 5.2 Πρωτογενής Ερευνα... 93 5.3 Οι συνεντεύξεις... 94 5.4 Τα είδη των συνεντεύξεων - µεθοδολογία της έρευνας... 96 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ... 100 6.1 Αποτελέσματα έρευνας χιονοδρομικό κέντρο Bansko... 100 6.2 Αποτελέσματα έρευνας στο χιονοδρομικού κέντρου Φαλακρού... 164 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7... 230 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ... 230 7.1 Συμπεράσματα έρευνας... 230 7.2. Προτάσεις για πρακτικές εφαρμογές... 231 7.3. Προτάσεις για μέτρα πολιτικής στο ΧΙΟΝΟΔΡΟΜΙΚΌ ΚΈΝΤΡΟ. Φαλακρού... 233 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 236 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ(ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ) 4

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στην παρούσα εργασία διερευνάται ο χιονοδρομικός τουρισμός στη διασυνοριακή περιοχή Δράμας - Blagoevgrad αναλύονται στα χιονοδρομικά κέντρα του Φαλακρού στην Περιφερειακή Ενότητα Δράμας και του Bansko στη Διοικητική Ενότητα Blagoevgrad. Στόχος της μελέτης είναι η διερεύνηση της ανταγωνιστικότητας μεταξύ των δύο χιονοδρομικών κέντρων, του Φαλακρού και του Bansko και των επιπτώσεων της στην τουριστική ανάπτυξης της Περιφερειακής Ενότητας Δράμας. Η διπλωματική εργασία διακρίνεται σε επτά κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο αναλύονται οι βασικές έννοιες του τουρισμού, παρουσιάζεται η ιστορική εξέλιξη του και εξατάζονται οι κοινωνικο-οικονομικές επιπτώσεις του. Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι εναλλακτικές μορφές τουρισμού, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, οι επιπτώσεις και η ιστορίκή εξέλιξη του κάθε είδους. Στο τρίτο κεφάλαιο, αναλύεται εκτενώς ο χιονοδρομικός τουρισμός, ως μια από τις εναλλακτικέ μορφές τουρισμού. Παρουσιάζεται η ιστορική εξέλιξη του χιονοδρομικού τουρισμού, οι σύγχρονες τάσεις και τα χαρακτηριστικά του. Στο ίδιο κεφάλαιο εξετάζεται ο χιονοδρομικός τουρισμός στην Ελλάδα και παρουσιάζονται συνοπτικά και τα χιονοδρομικά κέντρα της χώρας,οι υποδομές τους και οι προσφερόμενες υπηρεσίες τους. Στο τέταρτο κεφάλαιο εξετάζεται ο χιονοδρομικός τουρισμός στην περιοχή μελέτης, την διασυνοριακή περιοχή Δράμας Blagoevgrad. Παρουσιάζονται αναλυτικά η Περιφερειακή Ενότητα της Δράμας και το χιονοδρομικό κέντρο του Φαλακρού, και αντίστοιχα ο Νομός του Blagoevgrad και το χιονοδρομικό κέντρο του Bansko. Συγκεκριμένα παρουσιάζονται τα δημογραφικά και τα οικονομικά στοιχεία, το φυσικό περιβάλλον και η τουριστική ανάπτυξη στην περιοχή μελέτης, και αναλύεται η ιστορία, οι υποδομές και τα ειδικότερα τεχνικά και οργανωτικά χαρακτηριστικά των χιονοδρομικών κέντρων Bansko και Φαλακρό. Στο πέμπτο κεφάλαιο αναλύεται η μεθοδολογία της έρευνας, η οποία βασίστηκε στην ανάλυση ερωτηματολογίων που διανεμήθηκαν σε επισκέπτες των δυο χιονοδρομικών κέντρων. Τα αποτελέσματα των ερωτηματολογίων παρουσιάζονται στο επόμενο κεφάλαιο. Αναφέρεται η χρονική περίοδος, το δειγματολογικό πλαίσιο και η συλλογή στοιχείων, καθώς και οι περιορισμοί της έρευνας. Στο έκτο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της έρευνας με την ανάλυση των απαντήσεων των ερωτηματολογίων. Τα αποτελέσματα συνοδεύονται από τα αντίστοιχα γραφήματα για την καλύτερη απεικόνισή τους. Στο έβδομο και τελευταίο κεφάλαιο αναλύονται τα συμπεράσματα της έρευνας, γίνεται προσπάθεια ερμηνείας των αποτελεσμάτων και οι διατυπώνονται προτάσεις για τη λήψη μέτρων ανάπτυξης του χιονοδρομικού τουρισμού στην Περιφερειακή Ενότητα Δράμας. 5

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΟΥΡΙΣΜΟ 1.1. Τουρισμός : Εννοιολογική προσέγγιση Ο τουρισμός ορίζεται ως ένα αυτοδύναμο φαινόμενο, συνώνυμο της κατανάλωσης και του ελεύθερου χρόνου. Τα τελευταία χρόνια, ο τουρισμός, χαρακτηρίζεται από ταχύτατη ανάπτυξη, χωρική εξάπλωση, και κοινωνική αποδοχή σε παγκόσμιο επίπεδο, και τείνει να θεωρείται ως ένα κοινότυπο και αναπόσπαστο τμήμα της σύγχρονης καθημερινότητας.( Βαρβαρέσσος, 2008: 13) Η λέξη τουρισμός προέρχεται από τη Γαλλική λέξη «Tour», η οποία σημαίνει γύρος, ένα κυκλικό ταξίδι. Ο όρος τουρισμός έχει επικρατήσει και χρησιμοποιείται με την ίδια ρίζα σε όλες σχεδόν τις γλώσσες της υφηλίου.( Βενετσανοπούλου, 2006: 45) Στο παρελθόν (1937) η επιτροπή των στατιστικολόγων της Κοινωνίας των Εθνών προτείνει στα κράτη- μέλη της να ορίζουν ως τουρίστα το άτομο που μετακινείται, τουλάχιστον για 24 ώρες μέχρι έξι μήνες από τον τόπο διαμονής του σε μια ξένη χώρα. Δηλαδή τα άτομα που πραγματοποιούν ένα ταξίδι με κίνητρα την αναψυχή, τη θρησκεία, τον αθλητισμό, τις σπουδές, την υγεία, για επαγγελματικούς ή οικογενειακούς λόγους, αποστολές, συνέδρια. Παράλληλα, ως εκδρομείς χαρακτηρίζονται οι προσωρινοί επισκέπτες των οποίων η παραμονή δεν υπερβαίνει τις 24 ώρες στην επισκεπτόμενη χώρα.( Βαρβαρέσσος, 2008: 44-46) Επομένως, ως τουρίστες θα μπορούσαν να οριστούν τα άτομα που ταξιδεύουν για επαγγελματικούς ή επιστημονικούς σκοπούς, αφού μέσω των ταξιδιών φροντίζουν να συνδυάσουν τις επαγγελματικές τους υποχρεώσεις με την ψυχαγωγία και την ψυχική και πνευματική τους αναψυχή.( Βενετσανοπούλου, 2006: 46) Μία από τις πρώτες προσπάθειες ορισμού του φαινομένου έγινε από τους Hunziker και Krapf (1942), οι οποίοι αναφέρουν ότι ο τουρισμός είναι «το σύνολο των γεγονότων και σχέσεων που προκύπτουν από την πραγματοποίηση ενός ταξιδιού σ ένα προορισμό και τη διαμονή μη μόνιμων κατοίκων σ αυτόν, εφόσον δεν οδηγούν σε μόνιμη διαμονή και δε συνδέονται με οποιαδήποτε κερδοσκοπική δραστηριότητα». Οι Ρούπας και Λαούμης (1998) όρισαν ως τουρισμό την πρόσκαιρη διακίνηση ατόμων από το γεωγραφικό περιβάλλον της μόνιμης διαμονής σε άλλο, με μόνο σκοπό την ψυχική ευχαρίστηση. (Ηγουμενάκης και συν.,1999) Οι Ηγουμενάκης και συν. (1999), αναφέρουν πως ο τουρισμός προσφέρει εμπειρίες είτε σε μεμονωμένα άτομα είτε σε ομάδες ατόμων που μετακινούνται προσωρινά από τον τόπο διαμονής τους προς κάποιον άλλον προορισμό για να ικανοποιήσουν τις τουριστικές τους ανάγκες ή επιθυμίες και αποτελείται από ένα συνδυασμό δραστηριοτήτων, προϊόντων και παραγωγικών μονάδων. Περιλαμβάνει επομένως, όλους εκείνους τους προμηθευτές τουριστικών προϊόντων αλλά συγχρόνως και εκείνους που τα προϊόντα, τα οποία προσφέρουν θεωρούνται απαραίτητα στους τουρίστες κατά τη διάρκεια της διαμονής τους, αλλά και κατά τη μετακίνησή τους από τον τόπο της μόνιμης διαμονής τους στον τουριστικό προορισμό της επιλογής τους και αντίστροφα. Μια ακόμα προσπάθεια ορισμού του τουρισμού και του τουριστικού προϊόντος επιχείρησε να κάνει ο P. Fabre, ο οποίος αναφέρει ότι το τουριστικό προϊόν χαρακτηρίζεται σε σχέση με αυτό που προσφέρεται σε έναν ή περισσότερους πελάτες και στις επιλεγμένες αγορές- στόχους. Ο P. Fabre όρισε το τουριστικό προϊόν σαν ένα σύνολο δραστηριοτήτων αναψυχής που προτείνονται στον καταναλωτή- πελάτη στα πλαίσια των διακοπών του και αναφέρθηκε για τον συνδυασμό μιας συμβολικής κατανάλωσης, που περιλαμβάνει αγαθά, τα οποία δεν έχουν αγοραστική αξία και δεν προορίζονται για πώληση όπως είναι το περιβάλλον, η θάλασσα, ο ήλιος, οι εικόνες οι τοπικές 6

συνήθειες και μίας υλικής κατανάλωσης αγαθών και υπηρεσιών, που περιλαμβάνει προϊόντα που κατασκευάστηκαν για να πωληθούν και δημιουργήθηκαν, ολικά ή μερικά, για να ικανοποιήσουν όλες τις τουριστικές ανάγκες όπως είναι τα μεταφορικά μέσα, τα τουριστικά καταλύματα, τα είδη λαϊκής τέχνης, τα θεάματα κ.λπ. (Βαρβαρέσσος, 2008: 132) Ο ορισμός που τελικά υιοθετήθηκε από τη Διεθνή Ένωση Επιστημόνων Τουρισμού (International Association of Scientific Experts on Tourism- AIEST), πλησιάζει πιο πολύ στον ορισμό που έδωσαν οι Hunziker και Krapf, όπου αναφέρουν τελικά ως τουρισμό «το σύνολο των φαινομένων και των σχέσεων που προκύπτουν από το ταξίδι και τη διαμονή μη μόνιμων κατοίκων σε έναν προορισμό, εφόσον δεν οδηγούν σε μόνιμη διαμονή στον προορισμό και δεν συνδέονται με κάποια κερδοσκοπική δραστηριότητα».( Βενετσανοπούλου, 2006: 45) 1.2 Ιστορική εξέλιξη του τουρισμού Ο τουρισμός είναι μια έννοια που βασίζεται στην αρχαιότητα. Οι πρώτοι ταξιδιώτες ήταν επιστήμονες και έμποροι που συνέδεαν το ταξίδι με το επάγγελμά τους. Η ανάπτυξη των πρώτων μεγάλων πόλεων στη Μεσοποταμία οδηγεί και στην ανάγκη επαφών για εμπορικούς, πολιτικούς ή μορφωτικούς λόγους. Η εφεύρεση του χρήματος από τους Σουμέριους καθώς και της σφηνοειδούς γραφής και της ρόδας, τους δίνει τον τίτλο των ιδρυτών του τουρισμού. Η βελτίωση των μεταφορικών μέσων, η χάραξη μεγαλύτερων δρόμων και η ανάπτυξη των θαλάσσιων μεταφορών δίνουν μεγάλη ώθηση στη πραγματοποίηση ταξιδιών. Οι αρχαίοι Έλληνες και οι Ρωμαίοι ταξίδευαν τόσο για εμπορικούς όσο και για ιδιωτικούς λόγους. Αξίζει να σημειώσουμε πως στην αρχαία Ελλάδα οι Ολυμπιακοί Αγώνες είναι οι πρώτες οργανωμένες εκδηλώσεις με διεθνή συμμετοχή και ειδικό κίνητρο (αθλητισμός, γιορτή, φεστιβάλ κλπ.). Οι ταξιδιώτες εκείνης της εποχής ανήκαν στην άρχουσα τάξη. Ο τουρισμός πάντοτε σχετιζόταν με τον ελεύθερο χρόνο και τις δραστηριότητες που μπορούσαν να επιτελεστούν εντός αυτού. Η εξάπλωση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας συντέλεσε στην βελτίωση του οδικού δικτύου, στην ασφάλεια στις μεταφορές και στην εξειδίκευση των τουριστικών ταξιδιών. Πολλές περιοχές (Ελλάδα, Αίγυπτος κλπ.) γίνονται πόλος έλξης τουριστών τόσο για θρησκευτικούς όσο και για πολιτιστικούς λόγους (Τσάρτας, 1996). Τον Μεσαίωνα οι περισσότερες μετακινήσεις πραγματοποιούνταν για θρησκευτικές εκδηλώσεις, γιορτές και ιαματικές θεραπείες. Ήδη από την εποχή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας οι ιαματικές πηγές ήταν πολύ δημοφιλείς, ενώ αργότερα κατά την Αναγέννηση έγιναν κέντρα αναψυχής και διασκέδασης για την υψηλή κοινωνία. Τα ταξίδια όμως δεν ήταν ασφαλή λόγω της αναβίωσης των ληστειών και της πειρατείας. 8 Τα περισσότερα ταξίδια εκείνη την εποχή γίνονταν στην Ιερουσαλήμ και στους Αγίους Τόπους όπου συνέρρεαν καραβάνια προσκυνητών από όλη την Ευρώπη αψηφώντας τους κινδύνους και τις κακουχίες που εμπεριείχε ένα τόσο μεγάλο ταξίδι. Την περίοδο εκείνη επίσης πραγματοποιήθηκαν τα μεγάλα ταξίδια εξερευνήσεων και ανακαλύψεων (Αμερική, Κίνα ). (Βιτουλαδίτη, 2000) Την περίοδο της Αναγέννησης οι ανάγκες των ταξιδιωτών άλλαξαν και οι γόνοι των αριστοκρατικών οικογενειών ενθαρρύνονται να ταξιδέψουν στην Ευρώπη, για τρία ή και περισσότερα έτη, ούτως ώστε να διευρύνουν τους πνευματικούς τους ορίζοντες και να γίνουν δεκτοί στις βασιλικές αυλές. Τα ταξίδια αυτά ονομάστηκαν Grand Tour. Η ανάπτυξη αυτών των ταξιδιών οδήγησε κατά κάποιο τρόπο στη μαζικοποίηση του τουρισμού και στη δημιουργία «τουριστικών πακέτων» με ιδιαίτερες παροχές όπως αυτή του ξεναγού. Επίσης βοήθησε στην 7

ανάπτυξη όλων των υποδομών που έχουν σχέση με τον τουρισμό όπως ξενοδοχεία, μεταφορικά μέσα, δρόμοι. Παράλληλα με την ανάπτυξη των οργανωμένων ταξιδιών στην Ευρώπη, άρχισαν οι μεγάλες εξερευνήσεις στην Αμερική, Αφρική, Ασία, Αυστραλία και Ωκεανία. Οι λαοί της Ευρώπης διαπιστώνουν μετά την ανακάλυψη των νέων χωρών πως ο ορίζοντας των ταξιδιών τους διευρύνεται. Επιστήμονες, έμποροι, ιεραπόστολοι ακολουθούν τους θαλασσοπόρους στους νέους προορισμούς, μεταφέροντας την ιστορία, τον πολιτισμό, την επιστήμη και τις ιδέες των χωρών προέλευσής τους (Τσάρτας, 1996). Ο 19ος αιώνας είναι ο αιώνας όπου υπήρξε μια τεράστια ανάπτυξη του τουρισμού που οδήγησε στην μαζικοποίησή του. Δύο τεχνολογικές αλλαγές στις αρχές του 19ου αιώνα διαδραμάτισαν πολύ ρόλο στην εξέλιξη του ταξιδιού: η εμφάνιση του σιδηρόδρομου και η ναυπήγηση του ατμόπλοιου. Με την εμφάνιση των ατμόπλοιων και του σιδηροδρόμου, μειώθηκε αισθητά το κόστος μεταφοράς και η μετακίνηση έγινε πιο γρήγορη και ασφαλής. Καθώς, όμως, ο τουρισμός αναπτυσσόταν εμφανίστηκε η ανάγκη για οργάνωση της μετακίνησης και όλων εκείνων των στοιχείων που απαρτίζουν το ταξίδι. Έτσι, έκαναν την εμφάνισή τους εταιρίες που αναλάμβαναν την οργάνωση του ομαδικού ταξιδιού, βάζοντας τα θεμέλια του tour operating και των γραφείων ταξιδιών. Το πρώτο τουριστικό πρακτορείο δημιουργήθηκε από τον Τόμας Κουκ το 1841 στην Αγγλία. Σύντομα επεκτάθηκε και οργάνωνε δύσκολα και μακρινά ταξίδια στην Ευρώπη, στην Αμερική και στους Αγίους Τόπους. Πρόσφερε δε στους ταξιδιώτες εκτός από το ταξίδι και επιπλέον υπηρεσίες όπως τουριστικούς οδηγούς, κουπόνια για ξενοδοχεία και συναλλαγματικές διευκολύνσεις. Τον Τόμας Κουκ μιμήθηκαν και άλλοι επιχειρηματίες στην Ευρώπη και Αμερική με αποτέλεσμα τα οργανωμένα ταξίδια να γίνουν πολύ δημοφιλή στην μεσαία τάξη της εποχής. Ο τουρισμός πλέον είναι ένα καταναλωτικό αγαθό που απευθύνεται σε πολλούς. Ο οργανωμένος μαζικός τουρισμός ανθίζει και η Ευρώπη γίνεται ο δημοφιλέστερος τουριστικός προορισμός για τους Αμερικανούς. Τα ατμόπλοια γίνονται ταχύτερα και τα ταξίδια ασφαλέστερα. Όμως, μετά το τέλος του Α Παγκοσμίου Πολέμου άλλαξαν οι τρόποι πραγματοποίησης του ταξιδιού. Η σιδηροδρομική και ατμοπλοϊκή μετακίνηση φθίνει λόγω της εισόδου του αυτοκινήτου και του αεροπλάνου (Βιτουλαδίτη, 2000). Η μαζική παραγωγή του αυτοκινήτου οδηγεί στη δημιουργία νέου οδικού δικτύου και στην μεγάλη ανάπτυξη του εσωτερικού τουρισμού. Η χρησιμοποίηση του αεροπλάνου είναι η βάση στην οποία στηρίχθηκε η μαζικοποίηση του διεθνούς τουρισμού στην μεταπολεμική περίοδο. Τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα υπήρξε μια δυναμική ανάπτυξη και εξάπλωση των ξενοδοχειακών «αλυσίδων» και των μεγάλων τουριστικών πρακτορείων. Πολλές περιοχές αναπτύχθηκαν τουριστικά και ο τουρισμός έγινε μια αναπτυξιακή δραστηριότητα που παρήγαγε εισόδημα και διαμόρφωνε νέες μορφές απασχόλησης παγκοσμίως. Τα αναπτυγμένα κράτη προωθούν τον τουρισμό ως οικονομική δραστηριότητα με θετικά αποτελέσματα για τις οικονομίες τους και διαμορφώνουν το κατάλληλο θεσμικό πλαίσιο που θα ενισχύσει, οργανώσει και θα ελέγξει αυτή την ταχύτατα αναπτυσσόμενη «βιομηχανία» (Τσάρτας, 1996). Μετά το 1950, η ανάπτυξη του τουρισμού είναι αλματώδης και αποτελεί πλέον ένα οικονομικό τομέα που επηρεάζει άμεσα τις χώρες όπου αναπτύσσεται. Η τεράστια αυτή ανάπτυξη του τουρισμού οφείλεται σε κάποιους παράγοντες που είναι οι εξής: (Τσάρτας, 1996). Η πολιτική και οικονομική σταθερότητα στις αναπτυγμένες χώρες. Η αύξηση του ελεύθερου χρόνου και η παράλληλη ανάπτυξη του «κοινωνικού κράτους» στις αναπτυγμένες χώρες. Δημογραφικοί και οικονομικοί παράγοντες. Η ανάπτυξη των μαζικών μεταφορικών μέσων. 8

Οργανωμένος τουρισμός: «δημοκρατικοποίηση» του δικαιώματος στον τουρισμό. Η μετατροπή του τουρισμού σε καταναλωτικό προϊόν: διαφοροποίηση τιμών και εξειδίκευση υπηρεσιών. Ο τουρισμός γίνεται ένα «σύγχρονο» κοινωνικό αγαθό. Ο τουρισμός προωθείται από την πολιτική των εταιριών τουρισμού, των κρατών και των οργανώσεων του κλάδου. Ο τουρισμός ως κοινωνικό φαινόμενο που ανταποκρίνεται στα καταναλωτικά πρότυπα που αναπτύσσονται στη μεταπολεμική περίοδο. Σταδιακά, το μοντέλο του «μαζικού τουρισμού» χαρακτήρισε μία νέα τουριστική περίοδο με τον αριθμό των τουριστών να αυξάνεται και να ανισοκατανέμεται στο χρόνο και τον τόπο. Η συγκέντρωση των τουριστών σε ορισμένους μόνο τόπους, τους τουριστικούς προορισμούς, είχε ως αποτέλεσμα οι τόποι αυτοί να υπεραναπτύσσονται τουριστικά, συχνά άναρχα και ανεξέλεγκτα, να υπερεκμεταλλεύονται από τους τουριστικούς επιχειρηματίες, συχνά ληστρικά και εξαντλητικά, και τελικά να αποστερούνται τους πόρους τους, συχνά οριστικά και μη αναστρέψιμα, για να εγκαταλειφθούν τότε και να αναζητηθούν νέοι προορισμοί που παράγουν νέα τουριστικά προϊόντα. Αποτέλεσμα όλων αυτών ήταν η δημιουργία πολλών ερωτηματικών για τη συμβολή του τουρισμού στη βιώσιμη ανάπτυξη των τουριστικών προορισμών (Σπιλάνης & Βαγιάννη, 2009). Συμπερασματικά,, πολλές ήταν οι ομάδες των ανθρώπων, μεταξύ των οποίων μελετητές και ερευνητές του τουρισμού, καθηγητές, οικολόγοι, διάφορες περιβαλλοντικές οργανώσεις, γιατροί και άνθρωποι που ανησυχούσαν για τους κινδύνους της υγείας που ενυπάρχουν στο μαζικό τουρισμό (ηλιοθεραπεία, αφροδίσια νοσήματα κ.λπ.), κοινωνιολόγοι που ανησυχούσαν για την αλλοίωση των τοπικών κοινωνιών, πολλοί θεωρητικοί που έβλεπαν να αλλοιώνεται η τουριστική ιδέα και το στοιχείο της ελευθερίας του τουριστικού κινήματος, που πρότειναν να επανεξεταστεί και επαναξιολογηθεί ο τρόπος εκδήλωσης και άσκησης της τουριστικής δραστηριότητας. Με τον τρόπο αυτό δημιουργήθηκε μία τάση, που αργότερα έγινε συμπεριφορά πολλών τουριστών, τουριστικών φορέων και μελετητών, οι οποίοι άρχισαν να αναζητούν πιο φιλικές και ήπιες προς το περιβάλλον και πιο ανθρωποκεντρικές μορφές τουρισμού, μορφές που στο σύνολό τους συγκροτούν τον λεγόμενο «εναλλακτικό τουρισμό». 1.3. Η τυπολογία του σύχρονου τουρισμού και του τουριστικού προϊόντος Στη βιβλιογραφία έχουν προταθεί διάφοροι τύποι τουρισμού. Σύμφωνα με τον Stavraki(1979) και τον Guibilato(1984) έχουμε τους εξής τύπους τουρισμού: 1. Τουρισμός με βάση τα μέσα μεταφοράς που χρησιμοποιεί ο τουρίστας για την μετακίνηση του, για παράδειγμα αεροπορικός, σιδηροδρομικός, θαλάσσιος, οδικός, περιπατητικός τουρισμός, ποδηλατικός τουρισμός κ.ά. 2. Τουρισμός με βάση το τουριστικό κατάλυμα που επιλέγει ο τουρίστας για την διαμονή του, για παράδειγμα τουρισμός ξενοδοχείου, τουρισμός πανσιόν, τουρισμός μπανγκαλόου και επιπλωμένων διαμερισμάτων, τουρισμός κάμπινγκ, τουρισμός παραθεριστικής κατοικίας, τουρισμός τροχόσπιτου κ.λπ. 9

3. Τουρισμός με βάση τον προορισμό όπως εσωτερικός τουρισμός, διεθνής τουρισμός, διηπειρωτικός και διαπεριφερειακός τουρισμός, παραθαλάσσιος τουρισμός, παραλίμνιος τουρισμός, ορεινός τουρισμός, τουρισμός πόλεων, υπαίθριος τουρισμός 4. Τουρισμός σε σχέση με την αναψυχή και τον ελεύθερο χρόνο του τουρίστα όπως τουρισμός αναψυχής, πολιτιστικός τουρισμός, αθλητικός τουρισμός, γαστρονομικός τουρισμός, κυνηγετικός τουρισμός, θρησκευτικός τουρισμός, εορταστικός τουρισμός, οικογενειακός τουρισμός, αγροτουρισμός κ.λπ. 5. Τουρισμός σε σχέση με τον αριθμό ατόμων της ομάδας σε ατομικό τουρισμό, οικογενειακό και ομαδικό τουρισμό (γκρουπ). 6. Τουρισμός σε σχέση με την ηλικία διακρίνεται σε τουρισμό νέων και τουρισμό τρίτης ηλικίας. 7. Τουρισμός σε σχέση με τον προϋπολογισμό του ταξιδίου διακρίνεται σε τουρισμό πολυτελείας, κοινωνικό τουρισμό και μαζικό τουρισμό. 8. Ο τουρισμός με βάση τη χρονική διάρκεια παραμονής του τουρίστα μπορεί να διακριθεί σε τουρισμό μικρής διάρκειας, μεγάλης διάρκειας και τουρισμό του Σαββατοκύριακου. 9. Ο τουρισμός με βάση το επαγγελματικό τουρισμό μπορεί να διακριθεί σε τεχνικό τουρισμό, επιστημονικό τουρισμό, συνεδριακό τουρισμό, εκθεσιακό τουρισμό, τουρισμό κινήτρων κ.ά. 10. Ο τουρισμός υγείας μπορεί να διακριθεί σε τουρισμό ανάπαυσης, ιαματικό τουρισμό κ.λπ.( Βαρβαρέσσος, 2008: 114-116) Αντίστοιχη τυπολογία κατέγραψαν οι Burkart και Medlik(1981) για το τουριστικό προϊόν διαχωρίζοντάς το στις παρακάτω τρεις κατηγορίες: 1. Με βάση τους φυσικούς, πολιτιστικούς, καλλιτεχνικούς, ιστορικούς ή τεχνολογικούς πόρους που διαθέτει μία περιοχή και οι οποίοι πρόκειται να προσελκύσουν τον τουρίστα και να τον παροτρύνει να πραγματοποιήσει την τουριστική μετακίνηση. 2. Με βάση τους εξοπλισμούς που διαθέτει η χώρα- προορισμός, οι οποίοι μεμονωμένα δεν αντιπροσωπεύουν παράγοντες που επηρεάζουν το κίνητρο του ταξιδιού, αλλά, εάν απουσίαζαν, θα εμπόδιζαν την τουριστική μετακίνηση (τουριστικά καταλύματα, εστιατόρια, κέντρα αναψυχής και πολιτισμού κ.λπ.). 3. Με βάση τις ευκολίες προσπελασιμότητας του τουριστικού προορισμού, οι οποίες σχετίζονται με τα μεταφορικά μέσα που θα χρησιμοποιήσει ο τουρίστας για να προσεγγίσει τον επιλεγμένο προορισμό. (Βαρβαρέσσος, 2008: 133) 1.4. Τα τουριστικά κίνητρα Με τον όρο «τουριστικά κίνητρα» αναφερόμαστε σε όλες εκείνες τις ψυχοπνευματικές τάσεις που παροτρύνουν τους ανθρώπους να επισκεφθούν έναν τόπο για τουριστικούς σκοπούς. Μέσω της ανάλυσης των κινήτρων γίνεται η προσπάθεια εντοπισμού των παραγόντων που επηρεάζουν τον τουρίστα στη διαδικασία λήψης απόφασης να ταξιδέψει, καθώς και των εμπειριών που επιδιώκει να αποκτήσει με την επίσκεψή του σε έναν προορισμό. (Ηγουμενάκης, 1991) Τα κίνητρα είναι διαφορετικά για τον κάθε τουρίστα μεμονωμένα στην επιλογή ενός τουριστικού προορισμού και πολλές φορές περισσότερα από ένα, αλλά και ομάδες τουριστών μπορεί να έχουν διαφορετικά κίνητρα για την επιλογή του ίδιου τόπου προορισμού. Παρά το 10

γεγονός αυτό όμως τα κίνητρα που συνήθως αναφέρουν οι τουρίστες έχουν αρκετές ομοιότητες. (Καλφιώτης, 1976) Σύμφωνα με τον Τσάρτα(1996), τα τουριστικά κίνητρα διακρίνονται στις παρακάτω κατηγορίες: ου συνδέονται με τους λόγους- αιτίες που πραγματοποιείται ένα ταξίδι, για παράδειγμα, λόγοι υγείας, επαγγελματικοί λόγοι κ.ά. Κίνητρα που σχετίζονται με τον εκπαιδευτικό-πολιτιστικό ρόλο του τουρισμού με τη διάθεση φυγής του ανθρώπου Κίνητρα που συνδέονται με το θρησκευτικό συναίσθημα Κίνητρα που συνδέονται με το γόητρο και την κοινωνική άνοδο εξής: Σύμφωνα με τους Μclntosh και Goeidner(1995) τα τουριστικά κίνητρα διαχωρίζονται ως ευχαρίστηση. αφορούν στην κουλτούρα του ατόμου, την ανάγκη του να γνωρίσει και να διδαχθεί περισσότερα για τους άλλους πολιτισμούς, τις παραδόσεις, τη μουσική, τον τρόπο ζωής κ.ά. καινούργιους ανθρώπους, να κάνει φιλίες, να χαλαρώσει, να βιώσει νέες εμπειρίες, διαφεύγοντας από την καθημερινή του ρουτίνα. Παράλληλα, ο Middleton(1988) πραγματοποίηση ενός ταξιδιού: αναφέρει τις εξής κατηγορίες βασικών κινήτρων για την χρόνια έχει αυξηθεί σημαντικά ο αριθμός των συνεδρίων, των συναντήσεων και των σεμιναρίων, στα οποία προσκαλούνται να συμμετέχουν οι εργαζόμενοι. των ατόμων σε διάφορα αθλήματα είτε με την χαλάρωση τους από το καθημερινό άγχος. η μόρφωση, την ψυχολογία και την κουλτούρα και σε αυτά περιλαμβάνονται η συμμετοχή σε φεστιβάλ, θέατρα, διαλέξεις, η επίσκεψη σε μουσεία και ο εθελοντισμός. υποχρεώσεις όπως γάμοι, επίσκεψη σε φίλους κ.ά. επισκέψεις ιερών χώρων, εκκλησιών κ.ά. Ο Ηγουμενάκης (1991) διαχωρίζει τα τουριστικά κίνητρα σε τέσσερις κατηγορίες: ητρα που σχετίζονται με τα φυσικά και κλιματολογικά στοιχεία που προσελκύουν τους τουρίστες, αφού είναι εκμεταλλεύσιμα σε μεγάλο βαθμό 11

από τουριστικής άποψης και αυτό γιατί ανταποκρίνονται στις ψυχολογικές και βιολογικές ανάγκες των τουριστών. Τέτοιου είδους στοιχεία είναι, για παράδειγμα, η μορφολογία του εδάφους, η βλάστηση, η ηλιοφάνεια, η θερμοκρασία κλπ. φορούν στην πολιτιστική κληρονομιά μιας χώρας υποδοχής τουριστών και αφορούν τους ιστορικούς χώρους που διαθέτει, τα αρχαιολογικά της μνημεία, τα μουσεία, τις πινακοθήκες κ.ά. τών, το κόστος του ταξιδιού κλπ. Τα κίνητρα αυτά επηρεάζουν κυρίως τις μεγάλες μάζες των τουριστών που ανήκουν στις μεσαίες εισοδηματικές τάξεις και επιθυμούν να επισκεφτούν έναν τουριστικό προορισμό. μήσεις των τουριστών που επισκέπτονται έναν τουριστικό προορισμό και οι οποίες οφείλονται στην ψυχολογική ανάγκη του τουρίστα για αλλαγή 1.5. Τουριστική προσφορά και ζήτηση Η τουριστική ζήτηση είναι σημαντική για την ανάπτυξη του τουρισμού και τις τάσεις που αυτός καταγράφει. Είναι να αναφερθεί πως η τουριστική ζήτηση, δηλαδή η ζήτηση για αγαθά και υπηρεσίες από την δεκαετία του 1980, καταγράφει σημαντικές εξειδικεύσεις και αυτό υποχρεώνει τις περιοχές που προσφέρουν τουριστικές υπηρεσίες να προσαρμόζονται σε αυτές και ανάλογα να διαμορφώνουν τις πολιτικές τους στον τομέα του τουρισμού. Σύμφωνα με τον Βαρβαρέσο (2000), οι κατηγορίες των παραγόντων που προσδιορίζουν την ζήτηση για τουρισμό είναι οι εξής: Α. Κοινωνικοοικονομικοί παράγοντες. Σε αυτούς περιλαμβάνονται: 1) Ο διαθέσιμος / ελεύθερος χρόνος των τουριστών και η κατανομή του χρόνου αυτού στη διάρκεια του έτους 2) Δημογραφικοί παράγοντες.: Η αστικοποίηση, η ηλικία των ατόμων και η δομή του κάθε νοικοκυριού, 3) Το διαθέσιμο εισόδημα των καταναλωτών, 4) Η κοινωνικό-επαγγελματική κατηγορία, που ανήκει κάποιος καθώς και το μορφωτικό του επίπεδο, 5) Οι τιμές των προσφερόμενων τουριστικών προϊόντων, καθώς και οι τιμές των τουριστικών υπηρεσιών στις χώρες υποδοχής, 6) Λοιποί παράγοντες που σχετίζονται με το τουριστικό προϊόν όπως: το μέγεθος της χώρας προορισμού, οι τουριστικοί πόροι (φυσικοί, πολιτιστικοί κ.λπ.), η τουριστική υποδομή (καταλύματα, εστιατόρια, κέντρα αναψυχής, μεταφορικά μέσα κ.λπ.), οι διεθνείς σχέσεις μεταξύ 12

των χωρών προέλευσης και των χωρών υποδοχής, η απόσταση της χώρας υποδοχής από τη χώρα προέλευσης, η ύπαρξη αποτελεσματικής διαφημιστικής εκστρατείας και κατάλληλης προβολής των χωρών προορισμού στις χώρες προέλευσης. Β. Κοινωνικοψυχολογικοί παράγοντες. Η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει: 1) Την διάθεση, τις προτιμήσεις και τις ιδιαίτερες επιθυμίες των τουριστών που τους οδηγούν στη διενέργεια ταξιδιών, 2) Τα διαφορετικά κίνητρα που ωθούν τα άτομα σε ανάληψη τουριστικής δράσης, όπως η μίμηση, η μοναδικότητα, η επικοινωνία και η γιορτή, η μόρφωση, η αλλαγή, η απόκτηση νέων εμπειριών, η ανάγκη επαφής με τη φύση και τα λοιπά κίνητρα. Γ. Πολιτικοί παράγοντες. Η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει: 1) Η αίσθηση ασφάλειας που εμπνέουν στους τουρίστες οι χώρες προορισμού και η οποία επηρεάζεται από περιόδους κρίσης και πολιτικής αστάθειας, 2) Η πολιτική των χωρών σε θέματα τουρισμού, καθώς και η γενική πολιτική που εφαρμόζεται σε θέματα ανάπτυξης και οικονομίας. Γίνεται αντιληπτό πως, η τουριστική ζήτηση επηρεάζεται από μια πληθώρα παραγόντων, οι οποίοι καθορίζουν την ανάπτυξη και ροή του παγκόσμιου τουρισμού. Για την ικανοποίηση των αναγκών της τουριστικής ζήτησης, παράγονται σε δεδομένη περίοδο, προϊόντα και υπηρεσίες. Έτσι, η τουριστική προσφορά διαχωρίζεται σε δύο μεγάλες κατηγορίες: α) την πρωτογενή ή πρωταρχική τουριστική προσφορά, η οποία περιλαμβάνει τους φυσικούς και ανθρώπινους πόρους και ουσιαστικά είναι αυτή που δημιουργεί την «εικόνα» της περιοχής προορισμού.( Krippendorf,1971:19-20) β) τη δευτερογενή ή απορρέουσα τουριστική προσφορά, η οποία ενεργοποιεί την τουριστική ζήτηση και υπακούει στις μεταβολές αυτές. Εμπεριέχει τις γενικές εγκαταστάσεις και υποδομές δημόσιας και ιδιωτικής προέλευσης όπως πχ δίκτυα ύδρευσης, τηλεπικοινωνιών, αεροδρόμια, οδικά δίκτυα, εμπορικά καταστήματα, αερομεταφορές κλπ. Επίσης, περιλαμβάνει και όλες τις τουριστικές εγκαταστάσεις, όπως τουριστικά καταλύματα, εγκαταστάσεις αναψυχής, γραφεία ταξιδιών, tour operator κλπ.(βαρβαρέσος,2000) Η ομαδοποίηση της τουριστικής προσφοράς συγκεντρώνεται και χαρακτηρίζεται σαφώς πιο ρεαλιστική: Α) Τουριστικοί πόροι μιας χώρας ή μιας περιοχής: Στους πόρους αυτούς εμπεριέχονται οι φυσικοί πόροι όπως κλίμα, φυσικό περιβάλλον κλπ και οι πολιτιστικοί πόροι αλλά και οι υποδομές και οι υπηρεσίες που προωθούν την τουριστική ανάπτυξη. Β) Τα πρότυπα τουριστικής ανάπτυξης: Τα πρότυπα αυτά έχουν συνθέσει μια παγιωμένη τάση, όσον αφορά τη διαμόρφωση της τουριστικής ανάπτυξης. Αποτέλεσμα αυτού είναι, οι τουριστικές περιοχές να κατευθύνουν τη συγκρότηση της ανάπτυξης τους με βάση μια παγκοσμιοποιημένη πρακτική. Γ) Φορείς και οργανισμοί επιφορτισμένοι με την διαδικασία τουριστικής ανάπτυξης: Η αλματώδης ανάπτυξη του τουρισμού οδήγησε στην δημιουργία πολλών ομάδων, φορέων και οργανισμών με 13

αντικείμενο την σχεδίαση πολιτικών, την παρακολούθηση των εξελίξεων, την διαμόρφωση τάσεων κλπ στον τομέα του τουρισμού. Δ) Τουριστικές επιχειρήσεις: Η σημασία του τουρισμού και η συνεχόμενη ανάπτυξη του, έχει αναπτύξει το ρόλο των τουριστικών επιχειρήσεων που τώρα πια είναι ικανές να διαμορφώνουν την ζήτηση σε βαθμό. Ε) Πολιτικές στον τομέα του τουρισμού. Είναι πραγματικότητα πια, πως οι εξελίξεις του τουρισμού δεν αφήνονται σε απλές τακτικές, αλλά καθοδηγούνται από πληθώρα απόψεων και στρατηγικών που διαμορφώνονται από διαφόρους φορείς. 1.6. Οι επιπτώσεις του τουρισμού Σε επίπεδο οικονομίας, ο τουρισμός επιφέρει αύξηση της απασχόλησης με την δημιουργία νέων θέσεων εργασίας. Η ανάπτυξη της αυτοαπασχόλησης είναι έντονη στις τουριστικές περιοχές, αφού ιδρύονται επιχειρήσεις εξυπηρέτησης των τουριστών (επιχειρήσεις παροχής καταλυμάτων, εστίασης, ψυχαγωγίας κτλ). Παράλληλα, επιτυγχάνεται η αύξηση των εισοδημάτων για πολλούς επιχειρηματίες όταν με το πέρας της τουριστικής περιόδου επανέρχονται και απασχολούνται στις μόνιμες εργασίες τους (ως αγρότες, γεωργοί κτλ). Επίσης, δίνεται νέα πνοή στις τοπικές οικονομίες συγκρατώντας την εγκατάλειψη των περιοχών αυτών, αφού υπάρχει ανάπτυξη της περιφέρειας και κυρίως των απομονωμένων, από άποψη παραγωγικής δραστηριότητας, περιοχών. (Middleton, 1997). Είναι προφανής η αλληλένδετη επίδραση του τουρισμού με άλλες μορφές οικονομικής δράσης. Π.χ. η δημιουργία επιχείρησης ενοικιαζομένων δωματίων σε μια περιοχή, παρέχει την δυνατότητα σε μια επιχείρηση του τομέα κατασκευών να δραστηριοποιηθεί εξυπηρετώντας την. Μία άλλη επίδραση (θετική) η αυξητική μεταβολή των φορολογικών εσόδων για κάθε κράτος. (Gee, Makens & Choy, 1997) Σε κοινωνικοπολιτιστικό επίπεδο, οι επιπτώσεις του τουρισμού εντοπίζονται στη μεταβολή της μορφής μιας κοινωνίας από την εισροή τουριστών, κυρίως στις περιοχές όπου η βασική οικονομική δραστηριότητα επικεντρώνεται γύρω από αντίστοιχες τουριστικές. Με την καθημερινή επαφή των ντόπιων με τους επισκέπτες, δημιουργείται και μια σχέση ανταλλαγής κοινωνικών συμπεριφορών, επιδρώντας θετικά στην συμπεριφορά και γενικά στην κοινωνικότητα. Επιπρόσθετα, τα μέλη μιας κοινωνίας ή μιας χώρας υποδοχής γνωρίζουν μια σειρά από ήθη και έθιμα της περιοχής άφιξης των επισκεπτών, εμπλουτίζοντας το πολιτιστικό τους υπόβαθρο. Η διαδικασία αυτή δεν είναι μονόδρομη, αφού και οι επισκέπτες έρχονται σε ζωντανή επαφή με τα πολιτιστικά χαρακτηριστικά της περιοχής που επισκέπτονται. (μνημεία, γλώσσα, κτλ). (Middleton, 1997) 1.7. Τουριστική Ανάπτυξη 14

1.7.1. Πρότυπα τουριστικής Ανάπτυξης Πρότυπα τουριστικής ανάπτυξης σύμφωνα με τους Κοκκώση Τσάρτα (1999): - Οργανωμένος μαζικός τουρισμός διακοπών: Είναι η πιο διαδεδομένη μορφή μετά το 1970, με βασικά χαρακτηριστικά την εκτεταμένη υποδομή και υπηρεσία που μπορεί να προσφέρει, την επιρροή και εξάρτηση πολλών κλάδων της παραγωγής από αυτήν, και την συχνή αρνητική επίπτωση από την ανάπτυξη της στην οικονομία, την κοινωνία και το περιβάλλον. - Ειδικές και εναλλακτικές μορφές τουρισμού: Οι ειδικές μορφές τουρισμού αποτελούνται από την ύπαρξη ενός ειδικού και κυρίαρχου κινήτρου στην ζήτηση και από την ανάπτυξη μιας αντίστοιχης ειδικής υποδομής στις τουριστικές περιοχές, που αποσκοπεί στην εξυπηρέτηση των τουριστών της κάθε ειδικής μορφής. Το κυρίαρχο αυτό κίνητρο στη ζήτηση, συναντάται και στον εναλλακτικό τουρισμό, ο οποίος αποτελεί τμήμα των ειδικών μορφών τουρισμού και συνδυάζεται με συγκεκριμένα θέματα όπως πχ ο αθλητισμός ή το περιβάλλον. Χαρακτηριστικό επίσης, είναι, πως ο τουρίστας του εναλλακτικού τουρισμού προετοιμάζει το ταξίδι του, έχοντας πλήρη αυτονομία στις επιλογές του. Ο Τσάρτας (1996:353), αναφέρει μορφές ειδικού και εναλλακτικού τουρισμού: Κοινωνικός τουρισμός, Κοινωνικός τουρισμός επαγγελματικών ενώσεων, Αγροτουρισμός, Τουρισμός στην ύπαιθρο, Τουρισμός τρίτης ηλικίας, Αθλητικός τουρισμός, Περιηγητικός τουρισμός, Θαλάσσιος τουρισμός, Οικολογικός τουρισμός, Τουρισμός υγείας και φυσικής ζωής, Ιαματικός τουρισμός, Πολιτιστικός τουρισμός, Εκπαιδευτικός τουρισμός, Θρησκευτικός τουρισμός, Συνεδριακός τουρισμός, Εκθεσιακός τουρισμός, Τουρισμός κινήτρων, Επαγγελματικός τουρισμός, Ορεινός Τουρισμός, Χειμερινός τουρισμός, Γυμνιστικός Τουρισμός, Τουρισμός περιπέτειας, Τουρισμός σε οργανωμένα τουριστικά χωριά ειδικού τύπου, Τουρισμός σε θεματικά πάρκα, Αστικός τουρισμός. - Τουρισμός ενταγμένος στο τοπικό αναπτυξιακό πλαίσιο: Το βασικό χαρακτηριστικό αυτής της μορφής τουριστικής ανάπτυξης, είναι η ένταξη του στα δεδομένα της τοπικής παραγωγικής δομής της περιοχής. Δύο είναι οι περιπτώσεις που αντιπροσωπεύουν αυτήν την μορφή: α) Ο αστικός τουρισμός ο οποίος σχεδιάζεται με υποδομές και υπηρεσίες για την ικανοποίηση των τουριστών επαγγελματικού, εκπαιδευτικού, πολιτιστικού, περιηγητικού ενδιαφέροντος και β) ο τουρισμός υπαίθρου που εξυπηρετεί με τις υποδομές και τις υπηρεσίες του τον αγροτικό χώρο δίνοντας μια συμπληρωματική διάσταση στα δεδομένα του. - Αειφορική τουριστική ανάπτυξη: Η μορφή αυτή τουριστικής ανάπτυξης έχει ως βάση την αειφορία με την έννοια της ισόρροπης ανάπτυξης σε επίπεδο κοινωνικό, οικονομικό και περιβαλλοντολογικό, και την ενίσχυση όλων των μέτρων για την συνεχόμενη ανάπτυξη. Οι ειδικές και εναλλακτικές μορφές τουρισμού χρησιμοποιούνται ως βασικός άξονας δράσης αυτής της μορφής. - Τουριστική ανάπτυξη σε θύλακες: Βασικό χαρακτηριστικό της είναι η οργάνωση και συγκρότηση σε θύλακα με συγκεκριμένες λειτουργίες και αυτονομία από τις λοιπές υποδομές και υπηρεσίες της περιοχής. - Παραθεριστική τουριστική ανάπτυξη: Είναι η οργάνωση σε παραθεριστικές κατοικίες στην περίμετρο των αστικών κέντρων ή των τουριστικών περιοχών. 15

1.7.2. ιαδικασίες σχεδιασµού της τουριστικής ανάπτυξης Φάσεις Τουριστικής Ανάπτυξης: (Τσάρτας, 1999) 1η Φάση: Έρευνα και συνθετική καταγραφή των βασικών παραµέτρων της τουριστικής ανάπτυξης της περιοχής. 2η Φάση: Προσδιορισµός των κύριων σκοπών του σχεδίου της τουριστικής ανάπτυξης 3η Φάση: Επιλογή του βασικού πλαισίου σχεδίου τουριστικής ανάπτυξης 4η Φάση: ιαµόρφωση των βασικών συνισταµένων της πολιτικής του τουρισµού στο σχέδιο ανάπτυξης: στρατηγικές, µελέτες, προγράµµατα 5η Φάση: Μέθοδοι και πολιτικές εφαρµογής του σχεδίου τουριστικής ανάπτυξης Στην πρώτη φάση του σχεδιασµού γίνεται λεπτοµερής καταγραφή όλων των παραµέτρων που αποτελούν το επίπεδο της τουριστικής ανάπτυξης της περιοχής, µε στόχο τον προσδιορισµό των συγκριτικών πλεονεκτηµάτων της. Η ανάπτυξη των ειδικών και εναλλακτικών µορφών τουρισµού βασίζεται στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της κάθε περιοχής. Στη δεύτερη φάση του σχεδιασµού προσδιορίζονται αρχικά οι κύριοι σκοποί του σχεδίου που σχετίζονται µε διαφορετικά πεδία της κοινωνίας και της οικονοµίας όπως η ανάπτυξη του οικονοµικού οφέλους από τον τουρισµό, η προστασία του περιβάλλοντος, η ανάπτυξη ειδικών τουριστικών υποδοµών κ.α. Στη τρίτη φάση επιλέγεται το βασικό πλαίσιο του σχεδίου τουριστικής ανάπτυξης, µε βάση εναλλακτικά σενάρια σχεδίων ανάπτυξης που στηρίζονται στα διαφορετικά πρότυπα ανάπτυξης του τουρισµού. Η επιλογή γίνεται µε βάση τα χαρακτηριστικά της συγκεκριµένης περιοχής, το σεβασµό των τοπικών ιδιαιτεροτήτων. Στην τέταρτη φάση διαµορφώνονται προγράµµατα εκπαίδευσης, µάρκετινγκ, προστασίας του περιβάλλοντος κ.α. στρατηγικές προσέλκυσης επενδύσεων χρηµατοδότησης και ειδικές µελέτες. Στην πέµπτη φάση δηµιουργείται ένας ειδικός φορέας που θα παρακολουθεί τη σωστή εφαρµογή και διαχείριση του σχεδίου ανάπτυξης. Ο κατάλληλος σχεδιασµός σε συνδυασµό µε τις σωστές χωρικές επιλογές µπορεί να οδηγήσει σε ένα τουριστικό προϊόν πολλαπλών κινήτρων. Το προϊόν αυτό θα εξασφαλίζει µάλιστα γερούς κρίκους διασύνδεσης µε τους υπόλοιπους κλάδους της τοπικής οικονοµίας. Άλλωστε, οι αποτυχίες του εναλλακτικού τουρισµού αποδίδονται συχνά στην αδυναµία µιας συγκροτηµένης ανάπτυξης πολλών ειδικών µορφών µαζί (Τσάρτας, 1996) 1.7.3. Βασικά στοιχεία στο σχεδιασμό της τουριστικής ανάπτυξης Η τουριστική ανάπτυξη μιας περιοχής εξαρτάται από το εσωτερικό αλλά και εξωτερικό περιβάλλον αυτής. Συγκεκριμένα η ανάπτυξη μιας περιοχής δεν θα εξαρτηθεί μόνο και μόνο από τα δεδομένα κάθε περιοχής, δηλαδή τις παρεχόμενες υπηρεσίες την ελκυστικότητα του προϊόντος, την εύκολη πρόσβαση ή την δημιουργική προβολή και πληροφόρηση προς τους υποψήφιους πελάτες, αλλά όπως είναι φυσικό εξαρτάται και από πολλούς εξωτερικούς παράγοντες που επηρεάζουν άμεσα κάθε περιοχή που ασχολείται με τον τουρισμό. Αυτοί μπορεί να είναι οι γενικές τάσεις του τουρισμού, η αύξηση των ρυθμών ανάπτυξης των κυριότερων δεικτών του τουρισμού, η αλματώδης ανάπτυξη του διεθνούς αλλά και του εγχωρίου τουρισμού, καθώς και οι εξελίξεις στα δημογραφικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά του πληθυσμού των ανεπτυγμένων χωρών, που 16

αναμένεται να ενισχύσουν περισσότερο την κατανάλωση τουριστικών προϊόντων τα επόμενα χρόνια. Επίσης, παράγοντες διαμόρφωσης των χαρακτηριστικών της τουριστικής ανάπτυξης είναι η τουριστική πολιτική (τοπική/διεθνής), οι τουριστικοί πόροι της χώρας ή της περιοχής, οι τουριστικές επιχειρήσεις αλλά και φορείς οργανισμοί και επαγγελματικές ομάδες που εμπλέκονται στη διαδικασία της τουριστικής ανάπτυξης. Τα βασικά στοιχεία είναι (Κοκκώσης & Τσάρτας, 2001:95-97): 1. Οι τουριστικοί πόροι της περιοχής, στους οποίους πρέπει να γίνεται συστηματική ταξινόμηση, καταγραφή, αξιολόγηση αλλά και εκτίμηση των δυνατοτήτων τους για τουριστική εκμετάλλευση. 2. Τουριστικές υποδομές και υπηρεσίες της περιοχής, δηλαδή οι φορείς και οι οργανισμοί δημόσιοι ή ιδιωτικοί - που συγκροτούν τον ευρύτερο τουριστικό τομέα, σε τοπικό επίπεδο. 3. Ευρύτερες υποδομές και υπηρεσίες της περιοχής, που έχουν ιδιαίτερη σημασία για τη συγκρότηση ενός πετυχημένου προγράμματος μάρκετινγκ της περιοχής και συμπεριλαμβάνουν την καταγραφή του μεταφορικού και τηλεπικοινωνιακού δικτύου της περιοχής. 4. Υποδομές και υπηρεσίες σε εθνικό επίπεδο (ευρύτερες και τουριστικές), με στόχο την ανάδειξη της παράλληλης υποδομή ανάπτυξης του τουρισμού σε εθνικό επίπεδο. 5. Σχέδιο μάρκετινγκ, όπου πρέπει να καταγραφεί το σχέδιο μάρκετινγκ της περιοχής αυτής ή της ευρύτερης, σε περίπτωση που η ίδια δεν έχει, αλλά και τα τυχόν προγράμματα ή σχέδια προβολής που έχουν εκπονηθεί κατά καιρούς για την περιοχή. 6. Γενικό θεσμικό πλαίσιο τουριστικής ανάπτυξης, το οποίο επισημαίνεται σε θέματα σχετικά με την τουριστική ανάπτυξη, όπως φορείς και οργανισμοί που εμπλέκονται στις διαδικασίες σχεδίασης της τουριστικής ανάπτυξης. 7. Έρευνες αγοράς και μελέτες σχετικές με τη ζήτηση για την περιοχή, οι οποίες καταγράφουν τη σύνθεση της ζήτησης ή τα προβλήματα της προσφοράς, της περιοχής, όπως επίσης και τις τάσεις που υπάρχουν για το μέλλον. 8. Ανθρώπινοι πόροι, γίνεται η καταγραφή τους, αλλά και των ειδικότερων χαρακτηριστικών τους, τα οποία συνδέονται με την τουριστική ανάπτυξη, όπως είναι η εκπαίδευση και η επαγγελματική κατάρτιση στον τουρισμό. 1.7.4. Επίπεδα Σχεδιασμού της τουριστικής ανάπτυξης Ο τουρισμός υλοποιείται σε διάφορα και διαφορετικά επίπεδα και αυτό είναι το πιο δύσκολο μέρος του, που πρέπει να μεριμνήσει κανείς, για να κάνει το σωστό σχεδιασμό τουριστικής ανάπτυξης για το κάθε επίπεδο. Οι παράγοντες που καθορίζουν κάθε ένα από τα επίπεδα, ποικίλουν ανάμεσα στα: γεωγραφική διαίρεση, το φυσικό περιβάλλον, τη διοικητική διαίρεση των κρατών και τα ειδικά χαρακτηριστικά της τουριστικής ανάπτυξης της περιοχής. Τα επίπεδα σχεδιασμού της τουριστικής ανάπτυξης, χωρίζονται στις εξής τέσσερις βασικές κατηγορίες (Κοκκώσης & Τσάρτας, 2001): 1. Διαπεριφερειακό Διεθνές Επίπεδο 2. Εθνικό Επίπεδο 3. Περιφερειακό επίπεδο (περιφέρεια, νομός, επαρχία) 4. Τοπικό επίπεδο. 17

Στο διαπεριφερειακό επίπεδο, συμμετέχουν δύο ή περισσότερες χώρες, που έχουν ίδιους τουριστικούς πόρους, και μαζί οδεύουν προς το σχεδιασμό της τουριστικής τους ανάπτυξης. Το πλεονέκτημα αυτού του τύπου σχεδιασμού, είναι ότι «ενισχύεται από την πλέον διεθνοποιημένη διάσταση των ταξιδιών και από την ανάγκη να υπάρχουν κοινά αποδεκτές λύσεις σε τουριστικές περιοχές που περικλείουν γεωγραφικές ζώνες διαφορετικών κρατών», όπως αναγράφουν οι Κοκκώσης και Τσάρτας (2001). Στο εθνικό επίπεδο, στοχεύει κατά κύριο λόγο στην προβολή των προτεραιοτήτων της τουριστικής πολιτικής. Σ αυτό το σημείο, συχνά καθορίζονται: «οι βασικές τουριστικές περιοχές που πρέπει να αναπτυχθούν, οι τύποι του τουρισμού που ενισχύονται, το είδος των επενδυτικών κινήτρων που δίνονται και οι κυριότερες διεθνείς αγορές που απευθύνεται το μάρκετινγκ.» (Κοκκώσης & Τσάρτας, 2001:100) Στο περιφερειακό επίπεδο, ο σχεδιασμός αναφέρεται σε συγκεκριμένες διοικητικές περιφέρειες ενός κράτους. Στόχος του είναι να αναδείξει και να προβάλλει τους τουριστικούς πόρους της περιοχής, να επισημάνει τις περιοχές που παρουσιάζουν συγκριτικά πλεονεκτήματα, να προωθήσει τις παρεμβάσεις με στόχο την περιβαλλοντική προστασία, να προβάλλει τη διάσταση της τουριστικής ανάπτυξης, ως μοχλό ικανό να συμβάλλει στην περιφερειακή ανάπτυξη της χώρας. (Κοκκώσης & Τσάρτας, 2001:100) Τέλος, στο τοπικό επίπεδο, περιλαμβάνεται μια ομάδα τουριστικών περιοχών που παρουσιάζουν σημαντικές διαφορές σχετικά με την έκταση τους αλλά και την ένταξη τους στην ίδια διοικητικά περιφέρεια. Μοναδικό κοινό τους σημείο είναι η ανάγκη για ειδικό σχεδιασμό, για τη διαχείριση τους. Από την άλλη, η ανάδειξη των ιδιαιτεροτήτων των πόρων αυτών των περιοχών και η ανάγκη ύπαρξης ενός ειδικού θεσμικού πλαισίου για τη διαχείριση και προστασία τους, αποτελούν τις καθοριστικές παραμέτρους για το σχεδιασμό σε αυτό το επίπεδο. (Κοκκώσης & Τσάρτας, 2001) 1.7.5. Διαδικασίες σχεδιασμού της τουριστικής ανάπτυξης Ο τουριστικός σχεδιασμός είναι μια διαδικασία λήψης αποφάσεων που έχει ως στόχο να καθοδηγήσει μελλοντικές ενέργειες τουριστικής ανάπτυξης και να επιλύσει ενδεχόμενα μελλοντικά προβλήματα. Είναι διαδικασία επιλογής αντικειμενικών σκοπών και αποφάσεων που πρέπει να ληφθούν για να επιτευχθούν αυτοί οι σκοποί, περιλαμβάνει δε και την εισαγωγή και εφαρμογή νέων ιδεών και ορθολογικών ενεργειών. (Καραγιάννης & Έξαρχος, 2004) Η εξελικτική πορεία των διαδοχικών φάσεων στη διαδικασία σχεδιασμού της τουριστικής ανάπτυξης έχει ως εξής (Κοκκώσης & Τσάρτας, 2001:97-99): 1. Έρευνα και συνθετική καταγραφή των βασικών παραμέτρων της τουριστικής ανάπτυξης της περιοχής. Σε αυτή τη φάση, γίνεται λεπτομερής έρευνα και καταγραφή όλων των παραμέτρων που συνθέτουν το επίπεδο της τουριστικής ανάπτυξης της περιοχής. Στόχος είναι, να προσδιοριστούν τα συγκριτικά πλεονεκτήματα της περιοχής και οι βασικές ανάγκες σε έργα και παρεμβάσεις. 2. Προσδιορισμός των κύριων σκοπών του σχεδίου της τουριστικής ανάπτυξης, οι οποίοι σχετίζονται με διαφορετικά πεδία της κοινωνίας και της οικονομίας, όπως: βελτίωση ποιότητας ζωής, ανάπτυξη οικονομικού οφέλους από τον τουρισμό, η προστασία του περιβάλλοντος κ.α. Λόγω όμως ότι αλληλοσυγκρούονται ή είναι πολύ φιλόδοξοι, απαιτείται η συχνή αναθεώρηση τους. 18

3. Επιλογή του βασικού πλαισίου του σχεδίου τουριστικής ανάπτυξης, με βάση εναλλακτικά σενάρια σχεδίων ανάπτυξης που στηρίζονται στα διαφορετικά πρότυπα ανάπτυξης του τουρισμού, όπως : τα χαρακτηριστικά της περιοχής, το ποσοστό συμβολής του σχεδίου στην ανάπτυξη της, το σεβασμό των τοπικών ιδιαιτεροτήτων κ.α. 4. Διαμόρφωση των βασικών συνισταμένων της πολιτικής του τουρισμού στο σχέδιο ανάπτυξης: Στρατηγικές, που περιγράφουν τους τρόπους επίτευξης των βασικών σκοπών και στόχων του σχεδίου. Προγράμματα, που αφορούν διαφορετικές παραμέτρους της τουριστικής ανάπτυξης. Ειδικές μελέτες, που αφορούν ζητήματα που συμβάλλουν στην μακροπρόθεσμη σταθερότητα της ανάπτυξης. 5. Μέθοδοι και πολιτικές εφαρμογής του σχεδίου τουριστικής ανάπτυξης, όπως: Η δημιουργία ενός ειδικού φορέα που θα παρακολουθεί τη σωστή εφαρμογή και θα μεριμνά για τη χρηματοδότηση του σχεδίου Η ποιοτική και ποσοτική εκτίμηση των στόχων που υλοποιήθηκαν από τους υπεύθυνους για τον έλεγχο των τοπικών φορέων. Η συγκρότηση ενός προγράμματος που θα έχει ως στόχο την εφαρμογή και την διαχείριση του σχεδίου ανάπτυξης. Αυτό είναι και το κοινό στοιχείο του σχεδιασμού με τη διαχείριση της τουριστικής ανάπτυξης. Η προώθηση θεσμικών ρυθμίσεων σε ζητήματα που σχετίζονται με την εφαρμογή του σχεδίου τουριστικής ανάπτυξης π.χ. Ειδικές χωροταξικές και πολεοδομικές ρυθμίσεις στις τουριστικές περιοχές, νομοθεσία επενδυτικών κινήτρων κ.α. Ειδικά προγράμματα προβολής και προώθησης της τουριστικής ανάπτυξης. 1.7.6. ιαχείριση της τουριστικής ανάπτυξης Για την επιτυχή διαχείριση της τουριστικής ανάπτυξης απαιτείται ένα συγκροτηµένο θεσµικό πλαίσιο, το οποίο θα παρέχει το απαραίτητο οργανωτικό σχήµα για την παρακολούθηση και τον έλεγχο της διαχείρισης και θα επιτρέπει τη θέσπιση των απαραίτητων νοµικών ρυθµίσεων που συµβάλλουν στο έργο της διαχείρισης. (Τσάρτας, 1999) Τα τερα πεδία διαχείρισης είναι τα εξής: i. ιαχείριση της τουριστικής περιοχής: - διαχείριση των κοινωνικών και οικονοµικών επιπτώσεων - διαχείριση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων, - διαχείριση της υποβάθµισης της τουριστικής περιοχής ii. ιαχείριση ενός προγράµµατος µάρκετινγκ της τουριστικής περιοχής - συστηµική προβολή της περιοχής - συγκρότηση ιδιαίτερης διαφηµιστικής εικόνας της περιοχής - διαρκής αναζήτηση νέων αγορών 19

- η σύνδεση του προγράµµατος µάρκετινγκ µε τους βασικούς στόχους του σχεδιασµού της τουριστικής ανάπτυξη της περιοχής iii. ιαχείριση των ανθρώπινων πόρων στο πλαίσιο της τουριστικής ανάπτυξης - προγράµµατα τουριστικής εκπαίδευσης - προγράµµατα επαγγελµατικής κατάρτισης - προγράµµατα επιµόρφωσης κατοίκων - προγράµµατα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης 20

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΕΙΔΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ 2.1 Ειδικές μορφές τουρισμού Οι ειδικές µορφές τουρισµού προϋπήρχαν χρονικά τόσο του µαζικού τουρισµού όσο και των νέων εναλλακτικών µορφών τουρισµού. Λειτουργούσαν όµως στις περισσότερες περιπτώσεις ως συµπληρωµατική µορφή του µαζικού τουρισµού, ενώ οι νέες εναλλακτικές µορφές παρουσιάστηκαν κυρίως τις τελευταίες δεκαετίες ως απάντηση στην αλλαγή κινήτρων των τουριστών µε έµφαση σε αυτά που συνδέονται µε την οικολογία και το περιβάλλον. Οι ειδικές µορφές τουρισµού χαρακτηρίζονται από την ύπαρξη ενός ειδικού και κυρίαρχου κινήτρου στη ζήτηση και από την ανάπτυξη µιας αντίστοιχης ειδικής υποδοµής στις τουριστικές περιοχές, που αποσκοπεί στην εξυπηρέτηση των τουριστών της κάθε ειδικής µορφής. Οι εναλλακτικές µορφές αποτελούν τµήµα των ειδικών µορφών, όπου επιπλέον οι τουρίστες συχνά επιλέγουν τον τρόπο οργάνωσης και διεξαγωγής του ταξιδιού, στον οποίο κυριαρχεί η αυτονοµία των επιλογών και η περιήγηση µε µικρή χρήση υπηρεσιών οργανωµένου τουρισµού. (Τσάρτας, 1999) Οι εναλλακτικές µορφές τουρισµού βρίσκονται στον αντίποδα του µαζικού τουρισµού και ειδικότερα του διεθνούς τουριστικού προτύπου της αγοράς που χαρακτηρίζονται από την µαζικότητα, την επιβάρυνση του περιβάλλοντος, τη µείωση της ποιότητας των παρεχόµενων υπηρεσιών και αποσκοπεί στη µεγιστοποίηση του κέρδους σε βάρος των τοπικών κοινωνιών, της τοπικής οικονοµίας και περιβάλλοντος. Στις εναλλακτικές µορφές περιλαµβάνονται όσες έχουν ως βασικό χαρακτηριστικό τους την αντίθεση στον κλασικό τύπο µαζικού τουρισµού, έχοντας ως αφετηρία την ανάγκη προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος, τη διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονοµιάς και τη φυσική ζωή. Πλέον τίθενται στην πρώτη γραµµή της τουριστικής ανάπτυξης οι φυσικοί και οι πολιτιστικοί πόροι. Κάθε ειδική µορφή τουρισµού έχει ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό, το οποίο λειτουργώντας ως κίνητρο γίνεται αναπόσπαστο συστατικό στοιχείο και δίνει το όνοµα του στην ειδική αυτή µορφή. Η πλειοψηφία αυτών των µορφών εµπεριέχει την ενεργό συµµετοχή των τουριστών στις δραστηριότητες αυτών των εναλλακτικών µορφών. Επίσης στις ειδικές µορφές τουρισµού εκτός από τον προσδιοριστικό κίνητρο, µπορούν να διακριθούν και άλλα χαρακτηριστικά όπως ο τρόπος οργάνωσης και λειτουργίας του και η απαιτούµενη υποδοµή που αποσκοπούν στην ικανοποίηση των ειδικών αναγκών των τουριστών-επισκεπτών. Πολλές από αυτές τις µορφές αναπτύχθηκαν υπό την επιρροή του οικολογικού κινήµατος ενώ είναι συχνό φαινόµενο η παράλληλη ανάπτυξή εναλλακτικών µορφών που συνδέουν την οικολογία και τον πολιτισµό (π.χ. οικοτουρισµός πολιτιστικός τουρισµός). (Βελισσαρίου, 2000) H ανάγκη του ανθρώπου για διακοπές άρχισε να συνδυάζεται µε τα προσωπικά ενδιαφέροντα του κάθε ανθρώπου ξεχωριστά και σιγά-σιγά διαµορφώθηκαν οµάδες τουριστών µε κοινά ενδιαφέροντα. Το γεγονός αυτό στάθηκε αφορµή για την εξειδίκευση του τουρισµού σε ειδικές µορφές που στόχο είχαν να ικανοποιήσουν συγκεκριµένες προτιµήσεις οµαδοποιηµένων τουριστών. Οι λόγοι που δηµιουργήθηκαν αυτές οι µορφές τουρισµού έχουν άµεση σχέση µε την ενασχόληση του καθενός, µε αθλητικές δραστηριότητες αλλά και επαγγελµατικούς λόγους (συνέδρια) µε λόγους υγείας (θεραπευτικός τουρισµός- τουρισµός υγείας) και µε κάθε ιδιαίτερη προτίµηση ή λόγο που αντιστοιχεί σε µια ξεχωριστή µορφή τουρισµού. 21

Καθοριστικοί παράγοντες στην ανάπτυξη ειδικών µορφών τουρισµού αποδείχτηκαν οι τοπικές ιδιοµορφίες σε χώρες ή περιοχές και η συχνή συνύπαρξη δυο ή τριών ειδικών µορφών σε ένα κοινό µοντέλο ανάπτυξης. Eνδέχεται κάποιες από τις ειδικές και εναλλακτικές µορφές τουρισµού να έχουν αρνητικές επιπτώσεις και επιδράσεις στο περιβάλλον και να οδηγήσουν στην υπερεκµετάλλευση τοπικών πόρων αλλά και στη συγκέντρωση δραστηριοτήτων σε ευαίσθητες περιοχές. Βασικοί πόροι για την ανάπτυξη του εναλλακτικού τουρισμού είναι οι εξής: Οι φυσικοί και περιβαλλοντικοί πόροι καλύπτουν ορισµένα από τα βασικότερα κίνητρα στη ζήτηση των τουριστών στο σύγχρονο κόσµο. Για την ανάπτυξη αυτών των µορφών τουρισµού απαιτείται περιβάλλον ιδιαίτερου φυσικού κάλους που θα αποτελέσει πόλο έλξης επισκεπτών. Παράλληλα θα πρέπει να διασφαλίζεται η προστασία του περιβάλλοντος τόσο κατά τη δηµιουργία της τουριστικής υποδοµής όσο και κατά τη διάρκεια της τουριστικής χρήσης των φυσικών πόρων. (Βελισσαρίου,2000) Οι πολιτισµικοί και οι ιστορικοί πόροι αποτελούν τον δεύτερο δυναµικό άξονα των κινήτρων της ζήτησης, µε ιδιαίτερο χαρακτηριστικό την επικοινωνία ανάµεσα σε λαούς και πολιτισµούς. Στην οµάδα αυτή πολύ συχνά η ανθρώπινη παρέµβαση δίνει τη µορφή τουριστικών πόρων, ενώ και σε αυτή ταξίδια ειδικών κινήτρων: πολιτιστικός τουρισµόw, εκπαιδευτικός κ.λπ. (Τσάρτας,1999) Οι ανθρωπογενείς πόροι είναι συνήθως σύνθετοι (πολιτισµός, ιστορία, περιβάλλον). Η χρήση αυτών των πόρων µπορεί να αφορά αποκλειστικά τους τουρίστες ή όχι.(τσάρτας,1999) Οι υποδοµές και υπηρεσίες της τουριστικής περιοχής αποτελούν τη βάση στην οποία στηρίζεται ο τοπικός τουριστικός τοµέας. Το εύρος, η ποιότητα, η εξειδίκευση και σωστή διαχείρισή τους αναδεικνύονται σε σωµατικούς παράγοντες για τον καθορισµό των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της προσφοράς της κάθε περιοχή. (Τσάρτας, 1999) 2.1.1 Αγροτουρισµός Ο αγροτουρισµός είναι µια ήπια µορφή βιώσιµης τουριστικής ανάπτυξης και πολυδραστηριότητας στον αγροτικό χώρο, µε την οποία ο επισκέπτης έχει την ευκαιρία να γνωρίσει τις αγροτικές περιοχές, τις αγροτικές ασχολίες, τα τοπικά προϊόντα, την παραδοσιακή κουζίνα και την καθηµερινή ζωή των κατοίκων, τα πολιτισµικά στοιχεία και τα αυθεντικά χαρακτηριστικά του χώρου αυτού, µε σεβασµό προς το περιβάλλον και την παράδοση. Επίσης, η δραστηριότητα αυτή φέρνει τον επισκέπτη σε επαφή µε τη φύση καθώς και µε τις δραστηριότητες στην ύπαιθρο, στις οποίες µπορεί να συµµετέχει, να ψυχαγωγηθεί και να νιώσει τη χαρά της περιήγησης, της γνώσης και της ανακάλυψης, να ενσωµατωθεί µε τις τοπικές συνθήκες.(βελισαρίου, 2000) Ειδικότερα διακρίνονται δύο µορφές αγροτουρισµού σε διεθνές επίπεδο: i. Εκείνη όπου οι επισκέπτες φιλοξενούνται σε µεγάλα αγροκτήµατα και συµµετέχουν στις γεωργικές εργασίες αλλά και στην καθηµερινότητα και τον τρόπο 22

ii. ζωής των ίδιων των εργατών. Η µορφή αυτή είναι γνωστή ως «Farmhouse holidays» ( ιακοπές σε αγροκτήµατα) και εµφανίζεται σε χώρες µε µεγάλες γεωργικές εκµεταλλεύσεις. Εκείνη που προβλέπει την φιλοξενία σε µικρά καταλύµατα όπου µαζί µε την διαµονή προσφέρεται και πρωινό γεύµα. Η µορφή αυτή του αγροτουρισµού είναι γνωστή ως «Bed and breakfast» και εµφανίζεται σε χώρες µε µικρές γεωργικές περιοχές 2.1.2 Οικοτουρισµός Οικολογικός Τουρισµός Οικοτουρισµός είναι µια αειφορική µορφή τουρισµού υπαίθρου που εστιάζεται στην απόκτηση εµπειριών και γνώσεων για τη φύση και ο οποίος διαχωρίζεται µε τρόπο ώστε να είναι ήπιος, µη καταναλωτικός και τοπικά προσανατολισµένος. Αναπτύσσεται τυπικά σε φυσικές περιοχές και πρέπει να συντελεί στη διατηρησιµότητα και στη συντήρηση αυτών των περιοχών. Τα βασικά χαρακτηριστικά του Οικοτουρισµού είναι (Σφακιανάκης, 2000: 186): i. Ο τουριστικός προορισµός που είναι πάντοτε η φύση µε όλο τα οικοσυστήµατα και την άγρια ζωή που διαθέτει. Αυτό το φυσικό περιβάλλον πρέπει να είναι αυθεντικό, χωρίς καµία ανθρώπινη δραστηριότητα να έχει αλλοιώσει την µορφή του. ii. Το ενδιαφέρον για το περιβάλλον του τουριστικού προορισµού. Σκοπός του οικοτουρισµού είναι να γνωρίσει ο επισκέπτης την φύση και να την απολαύσει. Αυτό όµως πρέπει να γίνει κατά τέτοιον τρόπο ώστε να µην καταστραφεί τίποτα. Αντιθέτως θα πρέπει να διαφυλαχτεί σε τέτοια κατάσταση ώστε να µπορεί να χρησιµοποιηθεί από τις παρούσες και τις µελλοντικές γενεές µε τον ίδιο ακριβώς τρόπο. iii. Το ενδιαφέρον για τον τοπικό πληθυσµό: ο οικοτουρισµός πρέπει να έχει τοπικό προσανατολισµό. Πρέπει να βασίζεται στην τοπική υποδοµή, να δίνει τα κέρδη της στους ντόπιους για να αυξηθεί το εισόδηµά τους ώστε και αυτοί µε την σειρά τους να το χρησιµοποιήσουν προς όφελος της κοινωνίας και του τοπικού περιβάλλοντος iv. Η αειφορία, η ηπιότητα και το µικρό µέγεθος: ο οικοτουρισµός είναι αειφορικός, ήπιος, µαλακός και αντιµαζικός. Χρησιµοποιεί την υπάρχουσα υποδοµή και κάνει το παν για να διατηρηθεί η αρµονία της φύσης. v. Η γνωριµία µε τη φύση, η απόκτηση γνώσεων για την φύση και η απαίτηση εµπειριών: οι άνθρωποι που λατρεύουν τον οικοτουρισµό θέλουν να µάθουν την φύση, να γνωρίσουν τους νόµους της και να αποκτήσουν εµπειρίες όσο χρονικό διάστηµα θα είναι µακριά από την καθηµερινότητα της πόλης. Οικοτουριστικά προϊόντα ονοµάζονται τα αγαθά και οι υπηρεσίες που πηγάζουν από το φυσικό περιβάλλον ή δηµιουργούνται από τον ντόπιο πληθυσµό. Αντιπροσωπευτικά οικοτουριστικά προϊόντα (Σφακιανάκης, 2000: 186-187): Η επαφή και η γνωριµία µε την χλωρίδα και πανίδα του τόπου. Η ηρεµία και η ησυχία που προσφέρει το φυσικό περιβάλλον. 23

Η εξερεύνηση και η γνωριµία τοπίων φυσικού κάλλους (πχ βουνά, λίµνες, δάση, φαράγγια, δρυµούς, σπήλαια, υδροβιότοποι κλπ). Η δυνατότητα σωµατικής άσκησης ή παρατήρηση αθλοπαιδιών (περιπατητικός τουρισµός, ποδηλασία κλπ). 2.1.3. Τουρισμός Υγείας Ο τουρισμός υγείας είναι εκείνος κατά τη διάρκεια του οποίου οι τουρίστες συμμετέχουν σε προγράμματα υγείας ή σε προγράμματα που σχετίζονται με την υγεία (Σφακιανάκης, 2000 :73-87). Περιλαμβάνει μερικότερες εναλλακτικές μορφές τουρισμού, συγκεκριμένα: i. Θεραπευτικός Τουρισμός : περιλαμβάνει προγράμματα θεραπείας μέσω σύγχρονων ιατρικών μεθόδων της ορθόδοξης ιατρικής (αλλά και με φυσικές μεθόδους θεραπείας εναλλακτικής ιατρικής). Ανάλογα με τη μέθοδο θεραπείας που χρησιμοποιείται, παίρνει και μια ειδικότερη ονομασία (φυσικοθεραπεία, μασάζ, λασπόλουτρα). ii. Ιαματικός Τουρισμός: είναι η πρώτη μορφή τουρισμού υγείας, γνωστή από αρχαιοτάτων χρόνων, αφορά τουρίστες με διάφορα προβλήματα υγείας, οι οποίοι επιλέγουν προορισμούς στους οποίους υπάρχουν ιαματικές πηγές, για να κάνουν χρήση ιαματικών νερών, συνήθως θερμομεταλλικών που έχουν θεραπευτικές ιδιότητες. iii. Τουρισμός Φυσιοθεραπείας: είναι ο τουρισμός κατά τη διάρκεια του οποίου γίνεται χρήση των φυσικών μεθόδων θεραπείας της εναλλακτικής ιατρικής για διατήρηση, πρόληψη, θεραπεία και αποκατάσταση της υγείας. Ανάλογα με τη μέθοδο που χρησιμοποιείται, ο τουρισμός της φυσικοθεραπείας παίρνει μια ειδικότερη ονομασία με στενότερη έννοια (τουρισμός υδροθεραπείας, κινησιοθεραπείας, θαλασσοθεραπείας, κ.λπ.). iv. Τουρισμός Υγιεινής Διαβίωσης: κατά τη διάρκειά του οι τουρίστες, ανεξάρτητα από την κατάσταση της υγείας τους, ακολουθούν ένα πρόγραμμα υγιεινής και φυσικής ζωής, που περιλαμβάνει διατροφή, ενεργητική άθληση, δίαιτα, προγράμματα ψυχικής ισορροπίας και καταστολής του άγχους, κ.α.. v. Τουρισμός Ομορφιάς: κατά τη διάρκεια του ακολουθούνται διάφορα προγράμματα ομορφιάς, αισθητικής, κομμωτικής, ενδυματολογίας, πλαστικής χειρουργικής ακόμα και μαθημάτων κοινωνικής παρουσίας. vi. Θερμαλισμός ή θερμαλιστικός τουρισμός: είναι το σύνολο των δραστηριοτήτων του ιαματικού τουρισμού μαζί με τις διευρυμένες δραστηριότητες αναψυχής και αναζωογόνησης, που μπορούν να έχουν και μη ασθενείς τουρίστες, που επισκέπτονται τις θερμές πηγές. Περιλαμβάνει ακόμη την ενεργειακή αξιοποίηση των θερμομεταλλικών νερών, τη χρήση της γεωθερμικής ενέργειας και των μεταλλικών νερών. κ.α.. 24

2.1.4. Θρησκευτικός Τουρισµός Θρησκευτικός είναι ο τουρισµός όπου τουρίστες µετακινούνται από τον τόπο της µόνιµης κατοικίας τους συνήθως σε συγκεκριµένες χρονικές περιόδους (πχ Χριστούγεννα, Πάσχα, κλπ) και πηγαίνουν σε ένα τόπο που θεωρείται ιερός ώστε να ασκήσουν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα είτε γιατί το είχαν σαν τάµα, είτε από ευγνωµοσύνη κλπ. Υπάρχουν πολλά και διάφορα θρησκευτικά µνηµεία, όπως εκκλησίες, µοναστήρια, σκήτες, τοιχογραφίες, σπάνιες εικόνες, ξωκλήσια, επιβλητικοί καθεδρικοί ναοί κλπ και αποτελούν πόλο έλξης για τους τουρίστες είτε της ίδιας είτε διαφορετικής θρησκείας. (Λαγός, 2005: 72) Σαν γενεσιουργά αίτια του θρησκευτικού τουρισμού αναφέρονται(σφακιανακης.2000) : ό συναίσθημα το οποίο παρακινεί τους τουρίστες να μεταβαίνουν στους τόπους των θρησκευτικών εκδηλώσεων για να ικανοποιήσουν τις θρησκευτικές τους ανάγκες. - τόπων λατρείας σε άλλους από τους τόπους όπου διαμένουν οι θρησκευόμενοι. επιστροφής στις ρίζες, δηλ το γεγονός ότι οι κάτοικοι των αστικών κέντρων κατάγονται από χωριά της υπαίθρου και θυμούνται τα παιδικά τους χρόνια, τότε π.χ. που το πανηγύρι του χωριού τους έπαιρνε μεγάλες διαστάσεις και η ανάμνηση του ποτέ δεν έσβησε, όπως δεν έσβησε και η επιθυμία τους να γυρίσουν στους τόπους καταγωγής τους και να παραβρεθούν ξανά σ αυτό. 2.1.5. Επαγγελµατικός Συνεδριακός Εκθεσιακός Τουρισµός Η µορφή αυτή περιλαµβάνει ταξίδια διαφόρων µορφών, που πραγµατοποιούνται για επαγγελµατικούς λόγους καθώς και την οργάνωση συνεδρίων, διεθνών εκθέσεων ή συναντήσεις µε µεγάλο ή µικρό αριθµό συµµετεχόντων σε οποιοδήποτε επίπεδο τοπικό, περιφερειακό, εθνικό ή διεθνές. Ειδικότερα τα ταξίδια αυτά αφορούν ειδικό τµήµα της αγοράς, χαρακτηρίζονται από ιδιαίτερα κίνητρα, απαιτούν κατάλληλη υλικοτεχνική υποδοµή και ιδιαίτερη οργάνωση και προσωπικό. Μπορούµε να διακρίνουµε τρεις µορφές επαγγελµατικού τουρισµού: Συνεδριακός τουρισµός : αφορούν την συνάντηση ατόµων από διαφορετικά συνήθως µέρη, για µία η περισσότερες ηµέρες, µε σκοπό την ανταλλαγή επιστηµονικών και ειδικών γνώσεων στο πλαίσιο ενός προκαθορισµένου προγράµµατος. Εκθεσιακός τουρισµός : αφορούν την διοργάνωση εκθέσεων από επιχειρήσεις, φορείς, οργανισµούς, κράτη, ιδρύµατα, συνδέσµους, µε σκοπό να αξιοποιήσουν την επικοινωνιακή δυνατότητα των εκθέσεων προκειµένου να δηµιουργήσουν τις κατάλληλες προϋποθέσεις για την διάδοση πληροφοριών προς τον επιθυµητό στόχο. Οι εκθέσεις ενσωµατώνουν τρία βασικά εργαλεία του µάρκετινγκ, τη διαφήµιση, τις δηµόσιες σχέσεις, την προώθηση πωλήσεων και πραγµατοποιούνται σε εκθεσιακά κέντα ή χώρους κατάλληλους για τέτοιες εκδηλώσεις. Ταξίδια κινήτρων : εντάσσονται στη γενικότερη κατηγορία των εταιρικών ταξιδιών και είναι η πραγµατοποίηση διακοπών µε έξοδα της επιχείρησης, ως ανταµοιβή εξαίρετης απόδοσης 25

στο πλαίσιο µιας ενέργειας-κινήτρων. Τα ταξίδια κίνητρα αποτελούν για την επιχείρηση ένα µέσο υποκίνησης, µε απώτερο στόχο την αύξηση της απόδοσης των εργαζοµένων. Πρόκειται για πολυτελή ταξίδια περιορισµένων χρονικής διάρκειας ταξιδιού τρειών εως τεσσάρων ηµερών που συνήθως τα αναλαµβάνουν ταξιδιωτικά γραφεία σκοπεύοντας στην ικανοποίηση των στελεχών διαφόρων επιχειρήσεων, µε την παροχή υψηλής ποιότητας υπηρεσιών σε τουριστικούς προορισµούς που κατά προτίµηση ξεχωρίζουν από τους συνηθισµένους. (Βελισαρίου, 2000) Για την ανάπτυξη του συνεδριακού τουρισµού απαιτείται η λήψη µιας σειράς µέτρων τα οποία σχετίζονται τόσο µε την δηµιουργία κατάλληλης υποδοµής όπως η κατασκευή σύγχρονων συνεδριακών κέντρων άρτια εξοπλισµένων, µεγάλης χωρητικότητας και µε βοηθητικούς χώρους όσο και µε την αλλαγή του θεσµικού πλαισίου για τους οργανωτές συνεδρίων και εκθέσεων καθώς πολλά µη ειδικευµένα άτοµα οργανώνουν σήµερα συνέδρια µε αποτέλεσµα να δυσφηµίζεται η Ελλάδα στο εξωτερικό. Όσον αφορά την υποδοµή την τελευταία περίοδο υπάρχει µια έντονη κινητικότητα εκ µέρους της πολιτείας για να καλυφθούν οι ελλείψεις και παραλείψεις των προηγουµένων χρόνων. Αξίζει να σηµειωθεί ότι η οργάνωση και δηµιουργία γραφείων συνεδριακού τουρισµού σε εθνικό και τοπικό επίπεδο αποτελεί θεµέλιο λίθο της αποτελεσµατικής προσπάθειας προβολής και προώθησης µίας χώρας ή µίας περιοχής ως συνεδριακού προορισµού στην έντονα ανταγωνιστική διεθνή αγορά των συνεδρίων καθώς και το ότι µέχρι σήµερα η χώρα µας δεν διαθέτει κανένα Convention Bureau, έκτος από αυτό της Θεσσαλονίκης, (Thessaloniki Conventions & Visitors Bureau-TCVB). Προϋποθέσεις εγκατάστασης συνεδριακού κέντρου ( Βελισαρίου, 2000): Γεωγραφική θέση, µε εύκολη διεθνή συγκοινωνιακή πρόσβαση Συγκοινωνιακή σύνδεση µε το κέντρο της πόλης Επαρκείς θέσεις στάθµευσης Φυσικές οµορφιές, αξιοθέατα στην ευρύτερη περιοχή προσφέροντας την δυνατότητα διοργάνωσης εκδροµών και παράλληλων εκδηλώσεων 2.1.6 Θαλάσσιος Τουρισµός: Σύµφωνα µε τον Ηγουµενάκη, Θαλάσσιος τουρισµός «είναι το σύνολο των τουριστικών δραστηριοτήτων που διεξάγονται στο θαλάσσιο χώρο µιας χώρας, ενώ κατά τον Σωτηριάδη ο θαλάσσιος τουρισµός περιλαµβάνει δύο ειδικότερες µορφές τις κρουαζιέρες και το yachting.». Ο θαλάσσιος τουρισµός αναφέρεται στο σύνολο δραστηριοτήτων και υπηρεσιών που αναπτύσσονται στον θαλάσσιο χώρο µιας χώρας υποδοχής τουριστών. Οι υπηρεσίες και οι δραστηριότητες θα πρέπει να αποτελούν αναπόσπαστο και βασικό στοιχείο της τουριστικής µορφής και όχι µέσο για την πραγµατοποίηση των διακοπών (Βελισαρίου,2000). Αναµφίβολα ο θαλάσσιος τουρισµός αποτελεί µια από τις δυναµικότερες και επιλεκτικότερες µορφές του σύγχρονου τουρισµού αφού η σηµασία του στις τουριστικές οικονοµίες των χωρών που έχουν τόσο τις φυσικές προϋποθέσεις όσο και τις οικονοµικές δυνατότητες να τον αναπτύξουν είναι κυριολεκτικά µεγάλες. Ο θαλάσσιος 26

τουρισµός αποτελεί µια ειδική µορφή τουρισµού ιδιαίτερα σηµαντική για την Ελλάδα µε τεράστια περιθώρια ανάπτυξης. 2.1.7.Κοινωνικός Τουρισµός Ο κοινωνικός τουρισµός, σαν ιδιαίτερη µορφή τουρισµού, αναφέρεται το σύνολο των σχέσεων και φαινοµένων τουριστικού χαρακτήρα που διευκολύνουν τη συµµετοχή στον τουρισµό των ασθενέστερων οικονοµικών τάξεων. Με άλλα λόγια ο κοινωνικός ή επιδοτούµενος τουρισµός αποτελεί το είδος εκείνο του τουρισµού που χαρακτηρίζεται από το γεγονός ότι πραγµατοποιείται από µέλη του κοινωνικού συνόλου, των οποίων η αγοραστική δύναµη είναι περιορισµένη, χάρη σε ειδικές παροχές που µπορεί να είναι άµεσες ή έµµεσες. Οι παροχές για κοινωνικό τουρισµό αποτελούν σήµερα για τις αναπτυγµένες οικονοµικά χώρες υποχρέωση του κράτους. Συγκεκριµένα το σύγχρονο «κοινωνικό κράτος» έχει υποχρέωση πέρα από υγεία, εργασία, παιδεία κλπ να εξασφαλίσει σε άτοµα χαµηλής εισοδηµατικής στάθµης τη δυνατότητα να κάνουν διακοπές και µε αυτόν τον τρόπο να ισορροπήσουν τόσο ψυχικά όσο και σωµατικά. Απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάπτυξη του κοινωνικού τουρισµού είναι η δηµιουργία της κατάλληλης υποδοµής και ανωδοµής, όπως για παράδειγµα κατασκευή ειδικών τουριστικών καταλυµάτων που να ανταποκρίνονται στις οικονοµικές δυνατότητες της πελατείας τους, δηλαδή των «κοινωνικών τουριστών», χορήγηση επιδοµάτων διακοπών που να αναπροσαρµόζονται σύµφωνα µε τις πραγµατικές ανάγκες µιας οικογένειας, εφαρµογή επιχορηγούµενων προγραµµάτων κοινωνικού τουρισµού για ειδικές κατηγορίες ατόµων, όπως για παράδειγµα σπουδαστές, στρατιώτες, συνταξιούχους, που η οικονοµική τους κατάσταση κάθε άλλο παρά τους επιτρέπει να κάνουν διακοπές, χρηµατοδότηση των διακοπών µε ευνοϊκούς όρους κλπ. (Σφακιανάκης, 2000) Η σηµασία του κοινωνικού τουρισµού: Οι κοινωνικές επιπτώσεις αφορούν ουσιαστικά τους συµµετέχοντες και είναι αναµφισβήτητα θετικές. Το σηµαντικότερο γεγονός είναι η δυνατότητα που δίνεται για τουρισµό σε άτοµα τα οποία δεν θα µπορούσαν να ταξιδέψουν χωρίς την βοήθεια κάποιου τέτοιου προγράµµατος. Μια δεύτερη επισήµανση είναι ότι, συνήθως, τα κοινά χαρακτηριστικά των συµµετεχόντων γίνονται αίτια για ευκολότερη επαφή και γνωριµία µέσα από το ταξίδι, µε βάση το κοινό επάγγελµα, την ηλικία και την οικογενειακή κατάσταση (ζευγάρια µε παιδιά). ηµιουργείται, έτσι, µια κοινότητα που λειτουργεί συχνά θετικότερα από την εµπορική λογική του κλασσικού τουρισµού των διακοπών. Ένα τρίτο στοιχείο αφορά τις ειδικές οµάδες πληθυσµού (ηλικιωµένοι, ασθενείς, αγρότες, ανάπηροι) για τις οποίες αυτά τα προγράµµατα δίνουν δυνατότητες κοινωνικοποίησης αλλά και συµµετοχής σε δραστηριότητες. Οι οικονοµικές επιπτώσεις αφορούν τους τουρίστες, το κράτος αλλά και τους τοπικούς επιχειρηµατίες. Οι τουρίστες ενισχύονται οικονοµικά µε διάφορους τρόπους για να ταξιδέψουν, χρησιµοποιώντας βέβαια πόρους σε µεγάλο ποσοστό δικούς τους (Ταµείου ιακοπών). Το κράτος ασκεί µέσω του κοινωνικού τουρισµού µια πολιτική ενίσχυση των κοινωνικών παροχών αλλά και της απασχόλησης σε τοπικό επίπεδο, στοχεύοντας ουσιαστικά και στην ενίσχυση του ευρύτερου τουριστικού τοµέα (επιµήκυνση της τουριστικής περιόδου γενικότερα στον τόπο υποδοχής). Τέλος, οι τοπικοί επιχειρηµατίες 27

ωφελούνται από τον κοινωνικό τουρισµό, διότι είναι τουρισµός των µεγάλων αριθµών και συχνά µετριάζει το πρόβληµα της εποχικότητας. Αναµφισβήτητα υπάρχουν πολλά προβλήµατα, µε πρώτο το γεγονός ότι κάθε µορφή κοινωνικής παροχής αποτελεί οικονοµική απειλή, αλλά συνολικά τα προγράµµατα αυτά είναι πολύ θετικά για την οικονοµία. 2.1.8 Πολιτισμικός τουρισμός Πολιτισμός είναι η κατάσταση κατά την οποία ο άνθρωπος έχει αναπτύξει ηθική, κοινωνική, πνευματική, τεχνική, πολιτική και καλαισθητική ζωή, σε αντίθεση με τους ανθρώπους που έχουν πρωτόγονη ή άγρια ζωή. Σύμφωνα με τον διεθνή ορισμό που χρησιμοποιείται για τον προσδιορισμό της έννοιας «πολιτισμός», ο πολιτισμός ορίζεται ως το σύνολο των προτύπων συμπεριφοράς και σκέψης των ανθρώπων που ζουν στις ανθρώπινες κοινωνίες, που προσδιορίζουν τα πιστεύω, τη συμπεριφορά, τη γλώσσα, την τέχνη και την τεχνολογία, τη θρησκεία, τα πολιτικά και οικονομικά συστήματα, τον τρόπο έκφρασης, ένδυσης, διατροφής, κ.λπ. Ο πολιτισμικός τουρισμός είναι ο τουρισμός που γίνεται για πολιτισμικούς λόγους και έχει ως κύριο τουριστικό προϊόν την επαφή, τη γνωριμία, τη γνώση και την απόλαυση του πολιτισμού των τουριστικών προορισμών και τις διάφορες πολιτισμικές εκδηλώσεις και δραστηριότητες. Αυτή η μορφή τουρισμού περιλαμβάνει (Σφακιανάκης, 2000): Επισκέψεις σε μουσεία, αρχαιολογικούς χώρους, ιστορικά μνημεία, πινακοθήκες, βιβλιοθήκες, παραδοσιακούς οικισμούς, μοναστήρια, φυσικές περιοχές, κτίρια με ιδιαίτερη αρχιτεκτονική κ.λπ. Παρακολούθηση συναυλιών, θεατρικών παραστάσεων, όπερας, παραδοσιακών χορών και τραγουδιών, παραγωγής παραδοσιακών προϊόντων και παραδοσιακών εθίμων κ.λπ. Συμμετοχή σε πολιτιστικές εκδηλώσεις, όπως πανηγύρια, φεστιβάλ, κοινωνικές και πνευματικές δραστηριότητες, εκδρομές, μαθήματα που αναφέρονται στον πολιτισμό, χορούς κ.λπ. Ο πολιτισμικός τουρισμός μπορεί να αναπτυχθεί παράλληλα με άλλες μορφές τουρισμού, όπως είναι ο αγροτουρισμός, ο περιπατητικός τουρισμός κ,ά. Σε αυτές τις μορφές τουρισμού μπορεί να βρει κανείς στοιχεία πολιτισμικής κληρονομιάς και πλούτου. Αυτά τα στοιχεία μπορεί να περιλαμβάνουν αγροτικούς οικισμούς, ιστορικά μνημεία, χαρακτηριστικά αρχιτεκτονήματα (κάστρα, γέφυρες κ.λπ.), μοναστήρια, τοπία ιδιαίτερου φυσικού κάλλους κ.λπ. 2.1.9. Γαστρονομικός Τουρισμός Γύρω από τη λέξη γαστρονομία υπάρχει σύγχυση, καθώς επικρατεί η αντίληψη ότι αναφέρεται στην προσφορά πρωτότυπου και ακριβού φαγητού. Με τον όρο γαστρονομία όμως, νοείται η τέχνη της παρασκευής καλού και νόστιμου φαγητού. Το νόστιμο φαγητό, δεν προσφέρεται μόνο στα πολύ καλά εστιατόρια αλλά μπορεί να προσφερθεί σε κάθε χώρο εστίασης, από μια μέση επιχείρηση μέχρι ένα εστιατόριο πολυτελούς ξενοδοχείου. 28

Στην πράξη, η γαστρονομία περιλαμβάνει το συνδυασμό καλού φαγητού με καλό κρασί ή άλλα ποτά και δεν περιορίζεται αποκλειστικά στη μαγειρική αλλά επεκτείνεται σε μια σειρά προϊόντων και υπηρεσιών. Είναι γνωστό ότι η παρασκευή φαγητού διαφέρει από χώρα σε χώρα αλλά ακόμη και από περιοχή σε περιοχή της ίδιας χώρας, αφού αντανακλά τις ιδιαίτερες γεωφυσικές και κλιματολογικές συνθήκες, την αγροτική παραγωγή, τις παραδόσεις και τον πολιτισμό κάθε τόπου. Έτσι συχνά, αυτός που ενδιαφέρεται για τη γαστρονομία ενδιαφέρεται και για την ιδιαιτερότητα του τόπου και εμπλέκεται σε διάφορες δραστηριότητες, όπως ενασχόληση με τα χαρακτηριστικά τοπικά προϊόντα, η αναζήτηση πληροφοριών γύρω από αυτά κ.λ.π. Η γαστρονομία ως τουριστικό προϊόν διευρύνεται και πέρα από το συνδυασμό καλού φαγητού με καλό κρασί ή άλλα ποτά, περιλαμβάνοντας τη συμμετοχή σε μαθήματα μαγειρικής, την αγορά χαρακτηριστικών τοπικών προϊόντων γαστρονομίας, την επίσκεψη σε τοπικές αγορές τροφίμων, την επίσκεψη σε χώρους παραγωγής τροφίμων ή ποτών (π.χ. σε οινοποιεία ή τυροκομεία), τη συμμετοχή σε γαστρονομικές γιορτές και φεστιβάλ, την πραγματοποίηση περιηγήσεων κ.ο.κ. (ΣΕΤΕ, 2009) Η σχέση της γαστρονομίας με τον τουρισμό είναι αρκετά σύνθετη, αφού το φαγητό υπεισέρχεται στην ταξιδιωτική εμπειρία με διαφόρους τρόπους. Πιο συγκεκριμένα(σετε,2009): Η προσφορά καλής κουζίνας αποτελεί απόλαυση, εμπειρία, τμήμα της πολιτιστικής ταυτότητας ενός τόπου και συνεπώς, μια σημαντική πηγή ικανοποίησης για κάθε τουρίστα, ανεξάρτητα εάν έχει ή δεν έχει κάποιο ειδικό 12 ενδιαφέρον για τη γαστρονομία. Αυξάνεται συνεχώς ο αριθμός των καταναλωτών που επιθυμούν να μάθουν περισσότερα για την τοπική γαστρονομία, χωρίς απαραίτητα αυτό να αποτελεί το κύριο ταξιδιωτικό τους κίνητρο. Υπάρχουν τουρίστες που έχουν ως αποκλειστικό ταξιδιωτικό κίνητρο την άσκηση δραστηριοτήτων γαστρονομικού ενδιαφέροντος. Οι επισκέπτες γαστρονομικού τουρισμού ταξιδεύουν με σκοπό να ανακαλύψουν νέες γεύσεις και να απολαύσουν τοπική ή/και υψηλού επιπέδου γαστρονομία, εμβαθύνοντας παράλληλα στην ιστορία και τις παραδόσεις του προορισμού. Εξειδικευμένες επιχειρήσεις (θεματικοί tour operators, ειδικευμένα ξενοδοχεία κ.λ.π.) καλύπτουν αυτή την αυξανόμενη ζήτηση για γαστρονομικά ταξίδια. Ορισμένες μορφές τουρισμού, όπως ο τουρισμός ευεξίας και ο αγροτουρισμός, προάγουν την ενασχόληση με πτυχές της γαστρονομίας π.χ. με την προσφορά διαιτητικής κουζίνας, την προβολή της υγιεινής διατροφής και την καλλιέργεια τοπικών προϊόντων. 2.1.10 Αθλητικός Τουρισµός Λίγο μετά το 1970 άρχισε να γίνεται χρήση του όρου «αθλητικός τουρισμός» με σκοπό να περιγραφεί η ειδική μορφή τουρισμού που συνδυάζει και την αθλητική δραστηριότητα. Ο αθλητικός τουρισμός θεωρείται σύγχρονο φαινόμενο, παρά το γεγονός ότι υπήρχε στενή σχέση μεταξύ αθλητισμού και τουρισμού από την αρχαιότητα. Ο λόγος είναι ότι μόλις τα τελευταία χρόνια άρχισε να αντιμετωπίζεται ως αυτόφωτο κομμάτι της τουριστικής και της αθλητικής βιομηχανίας και να αποκτά ακαδημαϊκή οντότητα (Σφακιανάκης, 2000). Ο αθλητικός τουρισµός κατάφερε να προσελκύσει σηµαντικό αριθµό ενδιαφεροµένων αποκτώντας την αντίστοιχη οικονοµική, κοινωνική και πολιτιστική σηµασία. Παράλληλα, οι παραγωγοί της τουριστικής βιοµηχανίας οι οποίοι ανέκαθεν αναζητούσαν νέους τοµείς επέκτασης 29

των δραστηριοτήτων τους διέκριναν νωρίς τα οικονοµικά κυρίως οφέλη του αθλητικού τουρισµού και προχώρησαν σε σηµαντικές επενδύσεις. Ως συνέπεια, ο αθλητικός τουρισµός χαρακτηρίζεται από γοργό ρυθµό ανάπτυξης, µεγάλες δυνατότητες εξέλιξης και από το ιδιαίτερο ενδιαφέρον που δηµιουργεί σε όλους τους εµπλεκόµενους στο τουριστικό κύκλωµα, παραγωγούς και καταναλωτές. (Τερζάκης, 2000) Η µορφή αυτή τουρισµού συνδυάζεται µε αθλητικά γεγονότα και την επίσκεψη µε αφορµή την τέλεσή τους (Ολυµπιακοί αγώνες, αγώνες ράλι, Παγκόσµιο Πρωτάθληµα ποδοσφαίρου κ.α.) ή µε τη συµµετοχή σε αθλητικές δραστηριότητες (καγιάκ,ράφτινγκ, τρέκινγκ, παραπέντε, ορειβασία κτλ) οι οποίες µπορεί να ορισθούν και σαν τουρισµός περιπέτεια Ο περιπατητικός τουρισμός είναι στενά συνδεδεμένος με την ύπαρξη των καταλλήλων μονοπατιών, οργανωμένων ή μη, εύκολης ή δύσκολης πρόσβασης. Πραγματοποιείται κυρίως σε ημιορεινές ή ορεινές περιοχές (λαγκάδια, πλαγιές, κλπ), και θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ένα είδος αθλητικού τουρισμού. Στην περίπτωση που ο περιπατητικός τουρισμός πραγματοποιείται σε ορεινές περιοχές εντάσσεται στην κατηγορία του ορεινού τουρισμού (Κοκκώσης, 2001) Ο αθλητικός τουρισµός χαρακτηρίζεται από γρήγορο ρυθµό ανάπτυξης, µεγάλες δυνατότητες εξέλιξης και από το ιδιαίτερο ενδιαφέρον που δηµιουργεί σε όλους τους εµπλεκόµενους στο τουριστικό κύκλωµα, παραγωγούς και καταναλωτές. 2.1.11 Τουρισµός Περιπέτειας Ο τουρισµός περιπέτειας είναι µια µορφή τουρισµού µε έντονο το στοιχείο του κινδύνου, της δράσης, απροσδόκητου, και της έκπληξης. Οι κυριότερες δραστηριότητες του τουρισµού περιπέτειας είναι οι ακόλουθες: Τουρισµός εξερευνήσεων και προσπέλασης απρόσιτων περιοχών: Οι εξερευνήσεις αυτές πραγµατοποιούνται σε δάση, ζούγκλες, βουνά κ.α. Τουρισµός ασκήσεων επιβίωσης και προσανατολισµού: Στόχος είναι η επιβίωση σε δυσµενείς συνθήκες και η εκµάθηση τεχνικών επιβίωσης. Κυνηγητικός τουρισµός και τουρισµός σαφάρι. (Βελισσαρίου, 2000) Θα πρέπει να σηµειωθεί ότι η ζήτηση για τουρισµό περιπέτειας αναμένεται να σηµειώσει αύξηση διεθνώς, έρχεται δε να καλύψει µια ανάγκη ή επιθυµία του σύγχρονου ανθρώπου των µεγαλουπόλεων για εκτόνωση από το στρες που του προκαλεί ο σύγχρονος τρόπος ζωής και η ανία της ρουτίνας. Οι δραστηριότητες που συγκαταλέγονται στον τουρισµό περιπέτειας είναι: Trekking ή πεζοπορία River Trekking Kayak ποταµού Rafting Canoe-Kayak Αναρρίχηση Mountain bike Jeep safari Ιστιοπλοΐα Σκι Ιππασία 30

2.1.12 Χειμερινός/Ορεινός Τουρισµός Οι ορεινοί όγκοι αποτελούν αξιόλογους τουριστικούς προορισμούς για το σύνολο σχεδόν των οικονομικά ανεπτυγμένων χωρών. Η διαμόρφωση ενός αριθμού κινήτρων ανθρωπολογικής φύσης (αρχέγονες αναζητήσεις των ατόμων), σε συνδυασμό με τα γεωμορφολογικά κλιματολογικά χαρακτηριστικά των ορεινών όγκων και την ενεργοποίηση δραστηριοτήτων αθλητικο-αναψυχικού τύπου (χιονοδρομία), οδήγησαν διεθνώς στη μετατροπή ενός μεγάλου αριθμού ορεινών χωρικών ενοτήτων σε αξιόλογες ζώνες υποδοχής τουριστών. Η ποιότητα του φυσικού τοπίου, η αυθεντικότητα των τοπικών πληθυσμών και η ποιότητα των προσφερομένων υπηρεσιών επέδρασαν δυναμικά στην ενεργοποίηση της ζήτησης για αγαθά και υπηρεσίες των ορεινών όγκων και κατ επέκταση στη διαμόρφωση των πρώτων τουριστικών ροών. Η αθλητικο-αναψυχική δραστηριότητα της χιονοδρομίας συνέβαλε στη μεγέθυνση των τουριστικών ροών προς τους ορεινούς όγκους, ενώ οι σταθμοί χειμερινών αθλημάτων συντέλεσαν στην εξάπλωση του ορεινού χιονοδρομικού τουρισμού (Βαρβαρέσος, 2000). Σήμερα, η υιοθέτηση και η ενεργοποίηση αθλητικο-αναψυχικών δραστηριοτήτων, σε χωρικές ενότητες των ορεινών όγκων, χαρακτηρίζεται ως φυσική απόρροια μιας εξελικτικής πορείας οικονομικο-τεχνολογικής και κοινωνικο-ανθρωπολογικής μορφής (Ηγουμενάκης, 2000). Απαραίτητη προϋπόθεση είναι η δημιουργία τουριστικών καταλυμάτων που συνδέονται με το φυσικό περιβάλλον και διαθέτουν όσο το δυνατόν περισσότερους συμπληρωματικούς χώρους, όπως εστιατόρια, μπαρ, καφετέριες, αίθουσες αναψυχής, κ. λ. π.. Τα ορεινά καταλύματα (ορεινά καταφύγια) δεν είναι ξενοδοχεία. Σκοπός τους είναι να παράσχουν καταφύγιο για τους πεζούς, τους αναρριχητές και τους σκιέρ που επιθυμούν να εξερευνήσουν τα βουνά. Μερικά είναι αρκετά οργανωμένα σαν ξενώνες νεότητας, ενώ άλλα είναι πολύ βασικά. Υπάρχουν πολύ αυστηροί κανονισμοί για εκείνους που διαμένουν σε αυτά, π.χ. ορισμένα δεν επιτρέπουν το αλκοόλ, το κάπνισμα ή το κυνήγι, καθώς και όπλα ή φαγητό σε κοιτώνες. Τα περισσότερα από αυτά έχουν κουζίνα, ενώ τα πιο οργανωμένα ορεινά καταφύγια διαθέτουν εστιατόρια και καφετέριες. Οι περιοχές, όπου αναπτύσσονται τέτοιες δραστηριότητες, θα πρέπει να εξυπηρετούνται συγκοινωνιακά όσον το δυνατόν πληρέστερα και καλύτερα (Μηλιώνης, 2008). 31

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΧΙΟΝΟΔΡΟΜΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ 3.1 Χιονοδρομικός τουρισμός Ο χιονοδροµικός τουρισµός είναι η εναλλακτική µορφή τουρισµού κατά τη διάρκεια της οποίας, η κύρια δραστηριότητα των τουριστών είναι οι χιονοδροµίες. Συχνά, αλλά όχι σωστά, ο χιονοδροµικός τουρισµός αναφέρεται σαν χειµερινός ή ορεινός τουρισµός. Είναι πράγµατι και χειµερινός και ορεινός όµως αυτά είναι κάποια από τα χαρακτηριστικά του και όχι αυτή καθ αυτή η κατηγορία. Γιατί υπάρχουν και άλλες µορφές τουρισµού που είναι χειµερινές ή ορεινές, όπως ο τουρισµός παραχείµασης ή ο ορειβατικός τουρισµός. Συνεκδοχικά, και τα παραπάνω αθλήµατα αναφέρονται σαν χειµερινά, ενώ το σωστό θα ήταν να αναφέρονται σαν χιονοδροµικά και παγοδροµικά. Όµως συχνά στην τουριστική βιβλιογραφία επικρατεί ο όρος χειµερινά αθλήµατα.(παυλόπουλος, 2001) Συνεκδοχικά τα αναφερόμενα σαν χειμερινά αθλήματα, δεν είναι τα αθλήματα που γίνονται κατά τη διάρκεια του χειμώνα (πάρα πολλά αθλήματα μπορούν να γίνονται τον χειμώνα), αλλά είναι τα χιονοδρομικά και τα παγοδρομικά αθλήματα μονό. Το ορθότερο θα ήταν τα αθλήματα αυτά να μην αποκαλούνται χειμερίνα αλλά χιονοδρομικά και παγοδρομικά αθλήματα. Στην τουριστική βιβλιογραφία όμως επικρατεί ο όρος χειμερινά αθλήματα. (Σφακιανάκης,2000:216) 3.2 Ιστορική αναδρομή Οι χιονοδροµίες και οι ελκηθροδροµίες αναπτύχθηκαν ως μέσο μεταφοράς ( Σφακιανάκης, 2000: 216-217) από την αρχαιότητα στις χώρες της Βόρειας Ευρώπης και κυρίως στις Σκανδιναβικές χώρες, που είναι χιονοσκεπείς κατά τη µεγαλύτερη περίοδο του έτους. Αποτελούσαν τότε το µόνο µέσο µετακίνησης ανθρώπων και διακίνησης αγαθών πάνω στη στεριά. Αργότερα, και συγκεκριµένα από τη δεκαετία του 1930 οι χιονοδροµίες άρχισαν να διαµορφώνονται σε άθληµα χωρίς ποτέ να πάψουν να εξυπηρετούν ανάγκες µεταφοράς και διακίνησης αγαθών, στις περιοχές των παραπάνω χωρών. Ακολούθησε η εκρηκτική ανάπτυξή τους σαν άθληµα που αποκτούσε µέρα µε την ηµέρα πολλούς λάτρεις και διαδόθηκε σε όλες τις χώρες της Ευρώπης, της Βόρειας Αµερικής και σε πολλές άλλες χώρες του κόσµου. Τότε εµφανίστηκαν και τα πρώτα χιονοδροµικά κέντρα, οι χώροι δηλαδή που διέθεταν την κατάλληλη χιονοδροµική και τουριστική υποδοµή για να δεχτούν τους χιονοδρόµους και τους παγοδρόµους, οι οποίοι αποτελούν την τουριστική κατανάλωση του χιονοδροµικού τουρισµού. Πολύ γρήγορα τα χιονοδροµικά κέντρα εξελίχθηκαν σε κοσµοπολίτικα κέντρα, γιατί οι χιονοδροµίες έγιναν το αγαπηµένο σπορ των πλουσίων που επιζητούσαν την κοινωνική προβολή και καταξίωση. Στις τελευταίες δεκαετίες άρχισαν να επιδίδονται στις χιονοδροµίες και οι λιγότερο πλούσιοι, τα χιονοδροµικά κέντρα πολλαπλασιάστηκαν και ο χιονοδροµικός τουρισµός, όπως και ο τουρισµός των χιονοδροµικών αθληµάτων έλαβαν σε µερικές περιπτώσεις (περιοχή Άλπεων στην Ευρώπη) τη µορφή του µαζικού τουρισµού. Σήµερα, οι χιονοδροµίες και τα χιονοπαγοδροµικά αθλήµατα είναι πολύ δηµοφιλή και έχουν εδραιωθεί τόσο, ώστε στο σύνολό τους αποτελούν τα αθλήµατα της δεύτερης µετά τους 32

Θερινούς Ολυµπιακούς Αγώνες, αθλητικής εκδήλωσης αυτής των Χειµερινών Ολυµπιακών Αγώνων. 3.3 Χαρακτηριστικά χιονοδρομικού τουρισμού Αρχικά, η αθλητικο-αναψυχική δραστηριότητα της χιονοδρομίας υιοθετήθηκε και πραγματοποιήθηκε από δύο τύπους τουριστών (Βαρβαρέσος, 1998).: Από εκείνους που ανήκαν σε υψηλές εισοδηματικές κατηγορίες, οι οποίοι χαρακτηρίζονταν για: τον υψηλό βαθμό προτίμησής τους για επιλεκτικούς και ελκυστικούς παραθεριστικούς προορισμούς, καθώς και για την έλξη τους από τα χειμερινά αθλήματα και τις δραστηριότητες αναψυχής στους ορεινούς όγκους. Από τους κατοίκους των αστικών κέντρων, οι οποίοι έβλεπαν τη χιονοδρομία ως μια αθλητικο-αναψυχικού τύπου δραστηριότητα, πραγματοποιούμενη τη χειμερινή περίοδο και κυρίως κατά τη διάρκεια του Σαββατοκύριακου. Σε ό,τι αφορά τη χιονοδρομία στην Ελλάδα, οι πρώτοι χιονοδρόμοι παρατηρούνται κατά τη δεκαετία του 1930 στην περιοχή του Βόλου. Οι πρώτοι Έλληνες χιονοδρόμοι, καθοδηγούμενοι από Αυστριακούς εργαζομένους στην τότε σημαντική βιομηχανία του Βόλου, δοκίμαζαν την πρωτόγνωρη αίσθηση του να γλιστράς στο χιόνι πάνω σε σανίδια. Σιγά σιγά το νέο άθλημα έγινε μόδα και στη δεκαετία του 1950 εγκαθίσταται η πρώτη εναέρια καρέκλα στο Σέλι Ημαθίας, με τη βοήθεια του κράτους. Το 1965 ακολουθεί η δημιουργία του χιονοδρομικού κέντρου Πήλιου. Παράλληλα, το 1965 εγκαθίσταται το τελεφερίκ του Λυκαβητού και το 1972 το τελεφερίκ της Πάρνηθας, εγκαταστάσεις αρκετά πολυτελείς για την εποχή. Το 1976 λειτουργεί το χιονοδρομικό κέντρο Παρνασσού στη Φτερόλακα και το 1980 στα Κελλάρια. Τη δεκαετία του 1980 ακολουθεί η δημιουργία χιονοδρομικών κέντρων στα Καλάβρυτα, στο Καρπενήσι και στη Νάουσα, ενώ τη δεκαετία του 1990 αναπτύσσονται και άλλα περιφερειακά χιονοδρομικά κέντρα, όπως στο Καιμάκτσαλαν, στη Φλώρινα, στο Φαλακρό, στο Ελατοχώρι, στη Βασιλίτσα, στο Περτούλι και στην Πίνδο (εκπληρώνοντας τοπικές επιθυμίες και ζήτηση), φθάνοντας το 2000 περίπου τα είκοσι (Βαρβαρέσος, 2000).(Παππά, 2009) 3.4 Η αγορά του χιονοδροµικού τουρισµού. Το µέγεθος της αγοράς του χιονοδροµικού τουρισµού διαφέρει από χώρα σε χώρα. Σε χώρες της Βόρειας Ευρώπης και Βόρειας Αµερικής, στις οποίες µεγάλες περιοχές είναι χιονοσκεπείς κατά τη µεγαλύτερη διάρκεια του χρόνου, υπάρχει µακραίωνη παράδοση χιονοδροµιών και οι κάτοικοί τους είναι εξοικειωµένοι µε το αντίστοιχο άθληµα. Οι κάτοικοι των αστικών κέντρων αυτών των περιοχών κάνουν συχνά µικρές ή µεγάλες εκδροµές για να βρεθούν στα χιονοδροµικά κέντρα. Συνήθως αφιερώνουν τα Σαββατοκύριακά τους, αλλά και πολλοί από αυτούς αφιερώνουν µέρος από τις κύριες ή τις δευτερεύουσες διακοπές τους για να κάνουν χιονοδροµίες. Στις χώρες της Εύκρατης ζώνης η περίοδος του χιονοδροµικού τουρισµού περιορίζεται συνήθως στους τρεις χειµερινούς µήνες ( εκέµβριος, Ιανουάριος, Φεβρουάριος) και ο αριθµός των χιονοδρόµωνείναι 33

πολύ χαµηλός. Στη χώρα µας για παράδειγµα υπάρχουν 60.00 χιονοδρόµοι περίπου, αν και οι επισκέπτες των χιονοδροµικών κέντρων είναι περισσότεροι. Όσον αφορά τους τουρίστες του χιονοδροµικού τουρισµού είναι άνθρωποι νεαρής ή µέσης ηλικίας, κυρίως εύποροι, ξοδεύουν τρεις φορές περισσότερα από όσα ξοδεύει ένας µέσος τουρίστας του µαζικού τουρισµού, και από αυτούς κάνουν χιονοδροµίες ξοδεύουν πολύ περισσότερα. Έχει υπολογιστεί ότι από τους επισκέπτες ενός χιονοδροµικου κέντρου, µόνο το 1/3 επιδίδεται στις χιονοδροµίες, ενώ τα 2/3 ή αγοράζουν τα υπόλοιπα προϊόντα εκτός των χιονοδροµικών ή απλώς το επισκέπτονται.( Σφακιανάκης, 2000:219) Αρχικά, η αθλητικο-αναψυχική δραστηριότητα της χιονοδρομίας υιοθετήθηκε και πραγματοποιήθηκε από δύο τύπους τουριστών: Από εκείνους που ανήκαν σε υψηλές εισοδηματικές κατηγορίες, οι οποίοι χαρακτηρίζονταν για τον υψηλό βαθμό προτίμησής τους για επιλεκτικούς και ελκυστικούς παραθεριστικούς προορισμούς, καθώς και για την έλξη τους από τα χειμερινά αθλήματα και τις δραστηριότητες αναψυχής στους ορεινούς όγκους. Από τους κατοίκους των αστικών κέντρων, οι οποίοι έβλεπαν τη χιονοδρομία ως μια αθλητικο-αναψυχικού τύπου δραστηριότητα, πραγματοποιούμενη τη χειμερινή περίοδο και κυρίως κατά τη διάρκεια του Σαββατοκύριακου. Κατά τη διάρκεια της περιόδου 1945-1975 καταγράφεται από μέρους των κεντροευρωπαϊκών χωρών, και ιδίως της Γαλλίας, μια προσπάθεια διάδοσης της χιονοδρομίας στα μεσαία εισοδηματικά στρώματα, στο πλαίσιο ενός προγράμματος εκδημοκρατισμού της συγκεκριμένης δραστηριότητας. Την τελευταία δεκαετία, η χιονοδρομία φαίνεται να ερμηνεύεται σε μεγάλο βαθμό από το φαινόμενο του μιμητισμού. Ωστόσο, το φαινόμενο του μιμητισμού συμβάλλει στον πολλαπλασιασμό των χιονοδρόμων και κατ επέκταση του ορεινού χιονοδρομικού τουρισμού (Βαρβαρέσος, 1998). 3.5 Χιονοδρομικά κέντρα Σύμφωνα με το Υπουργείο Ανάπτυξης «Τα χιονοδρομικά κέντρα είναι εγκαταστάσεις ειδικής τουριστικής υποδομής, που παρέχουν τη δυνατότητα άσκησης αναψυχής στη χιονοδρομία και στις δραστηριότητες βουνού (ορειβασία, ορειβατικό σκι κ.ά.). Περιλαμβάνουν εγκαταστάσεις υποδοχής, χιονοδρομικούς αναβατήρες και τουριστικές εγκαταστάσεις διημέρευσης στην ευρύτερη περιοχή των πιστών, ενώ είναι δυνατόν να περιλαμβάνουν και κύρια ξενοδοχειακά καταλύματα, συνδεόμενα ή μη μηχανικά (με αναβατήρα) με τις πίστες του σκι ή τις εγκαταστάσεις διημέρευσης». Τα χιονοδρομικά κέντρα πρέπει να έχουν τα παρακάτω χαρακτηριστικά: α) Είναι δυνατό να δημιουργούνται, είτε αυτοτελώς (χιονοδρομικό κέντρο), είτε με δυνατότητα διαμονής (κέντρο χειμερινών αθλημάτων) σε συνδυασμό με ξενοδοχειακές εγκαταστάσεις. β) Οι περιοχές, στις οποίες δημιουργούνται οι πίστες των χιονοδρομικών κέντρων, πρέπει να βρίσκονται σε υψόμετρο τουλάχιστον 1.500 μ. από την επιφάνεια της θάλασσας (το κατώτερο σημείο). γ) Προϋπόθεση για τη δημιουργία χιονοδρομικού κέντρου είναι η ύπαρξη της κατάλληλης έκτασης (ιδιοκτησίας ή παραχώρησης χρήσης τουλάχιστον για 20 χρόνια). Εντός της έκτασης αυτής (ευθύνης του χιονοδρομικού κέντρου), χωροθετούνται το σύνολο των αναβατήρων, των πιστών σκι, των κτιριακών εγκαταστάσεων και των χώρων στάθμευσης. 34

δ) Αναγκαία, επίσης, προϋπόθεση για τη δημιουργία χιονοδρομικού κέντρου είναι η λειτουργία στην ευρύτερη περιοχή, και συγκεκριμένα σε ακτίνα 30 χιλιομέτρων από την περιοχή του σκι, ξενοδοχειακών καταλυμάτων, συνολικής δυναμικότητας κλινών μεγαλύτερης ή ίσης με το 10% της δυναμικότητας των αναβατήρων του χιονοδρομικού κέντρου. Οι περιοχές χιονοδρομίας πρέπει να πληρούν τους παρακάτω κανόνες: i. Υψόµετρο περιοχής χιονοδροµίας µεγαλύτερο των 1.500 µέτρων από την επιφάνεια της θάλασσας. ii. Ύπαρξη τριών ειδών πιστών, τουλάχιστον µιας ανά κατηγορία (5-15% κλίσεις για αρχάριους, έως 30% για προχωρηµένους και πάνω από 30% για πολύ καλούς χιονοδρόµους). iii. Ύπαρξη έκτασης 20 στρεµµάτων, τουλάχιστον στη ζώνη αναχώρησης των αναβατήρων κλίσης έως 5% (Βουτυράκης, 2004). 3.6 Ποιότητα υπηρεσιών που προσφέρει ένα χιονοδρομικό κέντρο Με τον όρο ποιότητα μιας υπηρεσίας εννοούμε την συνολική εντύπωση ανωτερότητας ή κατωτερότητας που αντιλαμβάνεται ο καταναλωτής για μια υπηρεσία, ή ακόμα και για μια επιχείρηση (Johnston,1995).Επίσης, ως ποιότητα ορίζεται η διαφορά μεταξύ των προσδοκιών των καταναλωτών και των χαρακτηριστικών της υπηρεσίας που αυτοί αντιλαμβάνονται, ενώ η ικανοποίηση ως μια συνολική αξιολόγηση της υπηρεσίας και τονίζεται πως οι δύο αυτές έννοιες είναι πολύ κοντά..(ferrand και Vecchiatini,2002) Επιπλέον, υποστηρίζεται πως η ποιότητα περιλαμβάνει τις προσδοκίες των πελατών για τις ανάγκες και τις επιθυμίες τους, ενώ αντίθετα η ικανοποίηση περιλαμβάνει την προσδοκόμενη υπηρεσία(oliver,1980,1996).αυτό που προσδοκάται από τους καταναλωτές βασίζεται σε προηγούμενη ή τρέχουσα εμπειρία ή σε άλλες πληροφορίες. Εάν η απόδοση της υπηρεσίας υπολείπεται των προσδοκιών των πελατών, τότε αυτοί είναι δυσαρεστημένοι, ενώ όταν η απόδοση υπερβαίνει τις προσδοκίες, τότε αυτοί είναι ικανοποιημένοι.(ferrand και Vecchiatini,2002) Η ποιότητα των υπηρεσιών αποτελείται από τρεις διαστάσεις: την ποιότητα της αλληλεπίδρασης, η οποία αντιπροσωπεύει την ποιότητα του προσωπικού που εργάζεται σε ένα χώρο, την ποιότητα των εγκαταστάσεων και την συνολική ποιότητα, η οποία παρουσιάζει την ποιότητα της εμπειρίας, συνολικά, ως βίωμα. Τα δεδομένα δείχνουν ότι υπάρχει στενή σχέση μεταξύ της ποιότητας των προσφερόμενων υπηρεσιών και της πιστότητας των πελατών, καθώς η προσφορά ποιοτικών υπηρεσιών έχει ως αποτέλεσμα την μεγαλύτερη ικανοποίηση των πελατών, η οποία με τη σειρά της ενισχύει τη δέσμευση αυτών με την επιχείρηση και την πιθανότητα επαναγοράς της υπηρεσίας ή της επανεπίσκεψης ενός προορισμού, εάν αναφερόμαστε σε ένα χιονοδρομικό κέντρο.(kyte et al.,2010) Ένα ακόμη στοιχείο, το οποίο έχει μελετηθεί είναι η «ζώνη ανοχής» η οποία είναι το εύρος της απόδοσης μιας προσφερόμενης υπηρεσίας που θεωρείται ικανοποιητική από τον καταναλωτή. Οι καταναλωτές είναι διατεθειμένοι να δεχτούν μια διακύμανση της απόδοσης της προσφερόμενης υπηρεσίας μέσα στα πλαίσια του εύρους της ζώνης και οποιαδήποτε αύξηση της απόδοσης μέσα σε αυτή την περιοχή θα επιδράσει οριακά στις αντιλήψεις τους, ενώ εάν η απόδοση κυμανθεί εκτός αυτού του εύρους, τότε μόνο θα καταγραφούν επιδράσεις στην ποιότητα υπηρεσιών που αντιλαμβάνονται οι καταναλωτές.(johnston,1995) 35

Μία άλλη σημαντική παράμετρος για την προσέγγιση της ποιότητας των υπηρεσιών είναι οι καθοριστικοί παράγοντες ή συνιστώσες αυτής, οι οποίοι στοχεύουν στον λεπτομερή καθορισμό, στην μέτρηση, στον έλεγχο και στη βελτίωση της αντιλαμβανόμενης, από τον καταναλωτή, ποιότητας της προσφερόμενης υπηρεσίας και μπορούν να αποτελέσουν είτε πηγή ικανοποίησης, είτε πηγή δυσαρέσκειας για αυτόν. Ορισμένοι παράγοντες γίνονται πηγή δυσαρέσκειας, όταν η απόδοσή τους ή η απουσία του επιθυμητού αποτελέσματος οδηγεί τους καταναλωτές σε δυσαρέσκεια(johnston,1995). Η ποιότητα των υπηρεσιών ενός χιονοδρομικού κέντρου μπορεί να μετρηθεί επαρκώς με τη χρήση ορισμένων επιμέρους παραγόντων: την προσβασιμότητα και την ασφάλεια του κέντρου(hudson et al, 2004), τη συμφέρουσα σχέση τιμής-ποιότητας στις καφετέριες του κέντρου και τις τιμές ενοικίασης του εξοπλισμού.(hudson et al.,1998) Επίσης, μετράται με την ποικιλία δυσκολίας των πιστών του χιονοδρομικού, τις τιμές εισιτηρίων των αναβατήρων, τις υποδομές για παιδιά και τις διαθέσιμες τουριστικές πληροφορίες(matzlet et al., 2007). Τέλος, η μέτρηση της ποιότητας των προσφερόμενων υπηρεσιών ενός χιονοδρομικού κέντρου μπορεί να γίνει με τους παράγοντες «χωρητικότητα καφετεριών», «χρόνος αναμονής στα ταμεία και στους αναβατήρες», «ποικιλία δραστηριοτήτων» και «εξυπηρετικό προσωπικό».(matzlet et al., 2008) Η ποιότητα των υπηρεσιών ενός χιονοδρομικού κέντρου μπορεί να μετρηθεί επαρκώς με τη χρήση ορισμένων επιμέρους παραγόντων: την προσβασιμότητα και την ασφάλεια του κέντρου(hudson et al, 2004), τη συμφέρουσα σχέση τιμής-ποιότητας στις καφετέριες του κέντρου και τις τιμές ενοικίασης του εξοπλισμού.(hudson et al.,1998) την ποικιλία δυσκολίας των πιστών του χιονοδρομικού, τις τιμές εισιτηρίων των αναβατήρων, τις υποδομές για παιδιά και τις διαθέσιμες τουριστικές πληροφορίες(matzlet et al., 2007). την «χωρητικότητα καφετεριών», τον «χρόνο αναμονής στα ταμεία και στους αναβατήρες», την «ποικιλία δραστηριοτήτων» και το προσωπικό εξυπηρέτησης των πελατών».(matzlet et al., 2008) 3.7 Χιονοδρομικά κέντρα στην Ελλάδα Πολλά από τα χιονοδρομικά κέντρα της Ελλάδος δεν υστερούν σε τίποτα από αυτά του εξωτερικού, καθώς διαθέτουν εύκολες και δύσκολες πίστες, με πατημένο ή απάτητο χιόνι. Καλύπτουν τις ανάγκες αρχαρίων και επαγγελματιών, τα τελευταία χρόνια, προσφέρουν στους επισκέπτες όλες τις προϋποθέσεις για αξέχαστες χειμερινές διακοπές με διαρκώς αναπτυσσόμενη υποδομή. Τα 18 χιονοδρομικά κέντρα που υπάρχουν καλύπτουν τις απαιτήσεις των φίλων των χιονοδρομικών αθλημάτων στην Ελλάδα (Σφακιανάκης,2000). Η περιοχή του Μετσόβου διαθέτει δυο χιονοδρομικά κέντρα(προφήτης Ηλίας, Ανήλιο), όπως και η περιοχή του Σελίου(Σέλι, Χρυσό Ελάφι). Όλα τα χιονοδρομικά κέντρα παρουσιάζονται στον ακόλουθο χάρτη. 36

Χιονοδρομικό Κέντρο Μαινάλου: (http://www.mythicalpeloponnese.gr/blog/χιονοδρομικό-κέντρομαιινάλου ) Πηγή : http://www.mainaloski.gr Το χιονοδρομικό κέντρο Μαινάλου βρίσκεται στη θέση Οστρακίνα του ομώνυμου βουνού, περίπου 30 χλμ. από την Τρίπολη και 162 χλμ. από την Αθήνα. Το χιονοδρομικό αυτό κέντρο λειτουργεί από το 1965, προσφέροντας μία πληθώρα δραστηριοτήτων, από χειμερινά σπορ και παιχνίδια στο χιόνι έως χαλάρωση στο κεντρικό σαλέ με θέα το υπέροχο βουνό. Ανήκει στον Ελληνικό Ορειβατικό Σύλλογο Τρίπολης, και ξεκίνησε την επίσημη λειτουργία του το 1968, ενώ ανεπίσημα είχε ξεκινήσει να λειτουργεί τέσσερα χρόνια νωρίτερα. Ο πρώτος αναβατήρας εγκαταστάθηκε το 1965 και δύο χρόνια αργότερα τοποθετήθηκε πιο σύγχρονος, εργοστασιακός αναβατήρας, ο οποίος εξυπηρέτησε το κέντρο για παραπάνω από 35 χρόνια. Επί μία δεκαετία, από το 1968 έως το 1978, το χιονοδρομικό κέντρο Μαινάλου φιλοξένησε το πρωτάθλημα νότιας Ελλάδας, καθώς θεωρήθηκε ιδανικό τόσο από άποψη οργάνωσης του κέντρου όσο και λόγω των συνθηκών χιονόπτωσης. Χιονοδρομικό Κέντρο Καλαβρύτων: (http://www.mythicalpeloponnese.gr/blog/χιονοδρομικό-κέντρο-καλαβρύτων ) 37