Παράρτημα 1 H ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΜΙΑΣ ΤΑΙΝΙΑΣ ΣΤΑΔΙΑ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΟΙ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ

Παράρτημα 1 H ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΜΙΑΣ ΤΑΙΝΙΑΣ ΣΤΑΔΙΑ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΟΙ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ Η περιγραφή που ακολουθεί αναφέρεται στη συνηθισμένη πρακτική για την κατασκευή μιας χαμηλού ή μέσου προϋπολογισμού ταινίας μυθοπλασίας 1. Ας σημειωθεί ότι μπορεί να υπάρχουν πολλές και σοβαρές παρεκκλίσεις από αυτήν τη φόρμουλα, ανάλογα με τις ιδιαιτερότητες της κάθε παραγωγής, αλλά και με το προσωπικό ύφος και τον τρόπο δουλειάς του κάθε σκηνοθέτη. Δεν παρατίθεται, επομένως, ως πρότυπο αλλά ως μια γενική εποπτεία της καθιερωμένης παραγωγικής διαδικασίας, από την αρχική ιδέα ως την ολοκλήρωση της ταινίας. Αξίζει να τονίσουμε ότι, ανεξάρτητα από τις όποιες παραλλαγές στη διαδικασία ή τη στελέχωση, η παραγωγή μιας κινηματογραφικής ταινίας είναι τέχνη κατ' εξοχήν συνεργατική. Προϋπόθεση για την επιτυχία του εγχειρήματος είναι η αρμονική συνεργασία μεταξύ των συντελεστών κάθε ειδικότητας, προς ένα κοινό δημιουργικό στόχο. Η βασική ευθύνη για την καλλιέργεια μιας τέτοιας γόνιμης συλλογικότητας ανήκει, βέβαια, πρωτίστως στον σκηνοθέτη. Στον παρακάτω πίνακα θα βρείτε μια σχηματική παράθεση των εργασιών στα διάφορα στάδια της παραγωγής, καθώς και τους βασικούς συντελεστές που εμπλέκονται σε αυτά. ΣΥΓΓΡΑΦΗ ΣΕΝΑΡΙΟΥ ΣΕΝΑΡΙΟΓΡΑΦΟΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΣΕΝΑΡΙΟΥ ΤΕΛΙΚΗ ΓΡΑΦΗ ΕΞΑΣΦΑΛΙΣΗ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ (DEVELOPMENT) ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΑΣΙΚΩΝ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΩΝ ΔΙΑΝΟΜΗ ΚΥΡΙΩΝ ΡΟΛΩΝ ΚΟΣΤΟΛΟΓΗΣΗ ΣΕΝΑΡΙΟΓΡΑΦΟΣ ΣΚΗΝΟΘΕΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΟΣ ΣΥΜΠΑΡΑΓΩΓΕΣ ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΙΚΟ ΠΛΑΝΟ ΓΕΝΙΚΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ ΧΡΟΝΟΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 1 Η κατασκευή ενός ντοκιμαντέρ προφανώς διαφοροποιείται σε αρκετά σημεία, όπως είδαμε στο αντίστοιχο κεφάλαιο: 1) Δεν υπάρχει «σενάριο» με τη συμβατική έννοια, πόσω μάλλον προσχεδιασμένο ντεκουπάζ και storyboard. 2) Η προ-παραγωγή περιλαμβάνει συνήθως εκτεταμένη έρευνα του θέματος. 3) Δεν υπάρχουν ηθοποιοί και πρόβες σκηνών. 4) Το συνεργείο περιορίζεται, κατά κανόνα, σε ελάχιστα, απολύτως απαραίτητα άτομα. 5) Η ταινία δομείται κατ' ουσίαν στο στάδιο του μοντάζ. 204

ΡΕΠΕΡΑΖ (LOCATION SCOUTING) ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΣΚΗΝΙΚΩΝ & ΚΟΣΤΟΥΜΙΩΝ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΧΩΡΩΝ ΠΡΟ-ΠΑΡΑΓΩΓΗ (PRE-PRODUCTION) ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΗΧΟΥ (SOUND DESIGN) ΔΙΑΝΟΜΗ ΡΟΛΩΝ (CASTING) ΠΡΟΒΕΣ, ΔΟΚΙΜΑΣΤΙΚΑ ΝΤΕΚΟΥΠΑΖ, STORYBOARD, LINED SCRIPT ΕΠΙΛΟΓΗ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΥ ΓΥΡΙΣΜΑΤΩΝ ΔΙΕΥΘ. ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΣΚΗΝΟΘΕΤΗΣ ΒΟΗΘΟΣ ΣΚΗΝΟΘΕΤΗ ΔΙΕΥΘ. ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑΣ ΣΧΕΔ. ΗΧΟΥ / ΗΧΟΛΗΠΤΗΣ ΣΚΗΝΟΓΡΑΦΟΣ ΕΝΔΥΜΑΤΟΛΟΓΟΣ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΣ ΗΘΟΠΟΙΟΙ ΜΟΝΤΕΡ ΜΟΥΣΙΚΟΣ... ΕΠΙΛΟΓΗ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΩΝ ΕΙΚΟΝΑΣ & ΗΧΟΥ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ ΠΡΟΫΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ, ΣΤΕΛΕΧΩΣΗ & ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΓΥΡΙΣΜΑΤΩΝ ΓΥΡΙΣΜΑΤΑ ΠΛΗΡΕΣ ΣΥΝΕΡΓΕΙΟ & ΗΘΟΠΟΙΟΙ ΜΟΝΤΑΖ ΕΙΚΟΝΑΣ ΚΑΙ ΗΧΟΥ ΜΕΤΑ-ΠΑΡΑΓΩΓΗ (POST-PRODUCTION) ΕΝΟΡΧΗΣΤΡΩΣΗ & ΗΧΟΓΡΑΦΗΣΗ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΕΣ ΗΧΟΓΡΑΦΗΣΕΙΣ ΕΙΔΙΚΑ ΕΦΕ ΕΙΚΟΝΑΣ 3D ΤΙΤΛΟΙ ΚΑΙ ΓΡΑΦΙΣΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΕΙΚΟΝΑΣ & ΧΡΩΜΑΤΙΚΕΣ ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ ΜΙΞΑΖ ΗΧΟΥ ΣΚΗΝΟΘΕΤΗΣ ΜΟΝΤΕΡ ΕΙΚ. & ΗΧΟΥ ΒΟΗΘΟΣ ΜΟΝΤΕΡ ΣΧΕΔ. ΗΧΟΥ / ΗΧΟΛΗΠΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΟΣ (-ΟΙ) ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΕΙΔ. ΕΦΕ ΓΡΑΦΙΣΤΑΣ ΕΤΑΛΟΝΕΡ ΜΙΞΕΡ ΤΕΧΝΙΚΟΣ (-ΟΙ) ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΩΝ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΨΗΦΙΑΚΟΥ MASTER 205

Π1.1. Συγγραφή σεναρίου Κάθε ταινία μυθοπλασίας ξεκινά, προφανώς, με τη συγγραφή του σεναρίου. Στην αρχική της φάση, η δημιουργική αυτή διαδικασία αποτελεί αντικείμενο του σεναριογράφου η μόνη ίσως δραστηριότητα στην κατασκευή της ταινίας που μπορεί να είναι εντελώς μοναχική και απαλλαγμένη από πιεστικά χρονοδιαγράμματα. Είναι πιθανό ένα σενάριο να ολοκληρωθεί χωρίς να υπάρχει άμεση και συγκεκριμένη προοπτική υλοποίησης της ταινίας (όπως μαρτυρούν πλείστα όσα έτοιμα σενάρια παρέμειναν για χρόνια στα συρτάρια των συγγραφέων τους πριν δουν το φως του γραφείου παραγωγής). Ένα ολοκληρωμένο σενάριο, βέβαια, δεν έχει αυτοτελή αξία αν δεν μπει στη διαδικασία της μετουσίωσής του σε κινηματογραφικό έργο. Σημειώστε ότι, αν ο σκηνοθέτης δεν συμμετέχει εξ αρχής στη συγγραφή του σεναρίου, η δημιουργική εμπλοκή του αργότερα θα επιφέρει, κατά κανόνα, μικρές ή μεγάλες αλλαγές που ανακλούν το προσωπικό του ύφος. Θα παρατηρήσετε ότι συχνά ο σκηνοθέτης εμφανίζεται και ως συν-σεναριογράφος, συνυπογράφοντας την τελική σεναριακή γραφή. Με αυτήν ως βάση, θα αρχίσει να σχηματίζει την εικόνα της ταινίας που θα γυριστεί. Π1.2. Ανάπτυξη (development) Πριν ξεκινήσουν οι εργασίες κατασκευής της ταινίας, πρέπει να γίνει μια πρώτη βασική στελέχωση της ομάδας, να κοστολογηθεί η παραγωγή και, φυσικά, να εξασφαλιστεί η χρηματοδότησή της. Η διαδικασία αυτή προϋποθέτει τη στενή συνεργασία τριών βασικών συντελεστών: του σεναριογράφου, του σκηνοθέτη και του παραγωγού 2. Ο ρόλος του παραγωγού είναι ίσως ο πιο παραγνωρισμένος σε αυτό το δημιουργικό τρίο. Ως επικεφαλής του επιχειρηματικού σκέλους της ταινίας, είναι επιφορτισμένος με την εξεύρεση των οικονομικών πόρων για την πραγματοποίησή της αλλά και την εξασφάλιση διανομής. Διατηρεί, επίσης, πλήρη εποπτεία και έλεγχο όλων των σταδίων της παραγωγής για την ομαλή και εντός χρονικών και οικονομικών προδιαγραφών ολοκλήρωσή της, σε άμεση συνεργασία με το σκηνοθέτη. Πέρα από τον στεγνά επιχειρηματικό και διεκπεραιωτικό του ρόλο, όμως, ο καλός παραγωγός συνεισφέρει δημιουργικά στο εγχείρημα, μετέχει στο καλλιτεχνικό όραμα, προτείνει λύσεις και δίνει κατευθύνσεις σε όλη την πορεία των εργασιών. Στην ιστορία του κινηματογράφου ξεχωρίζουν ονόματα παραγωγών που έχουν δημιουργήσει το δικό τους καλλιτεχνικό στίγμα μέσα από το έργο τους. Η πρώτη βασική στελέχωση συνήθως περιλαμβάνει και την επιλογή των ηθοποιών που θα ερμηνεύσουν τους πρωταγωνιστικούς ρόλους. Όσο πιο πλήρης είναι η σύνθεση της κεντρικής δημιουργικής ομάδας, τόσο πιο ελκυστική είναι η πρόταση που θα υποβληθεί σε υποψήφιους χρηματοδότες. 2 Είναι πιθανό, κυρίως σε μικρής κλίμακας παραγωγές, ένα άτομο να αναλαμβάνει δύο ή και τους τρεις αυτούς ρόλους. Οι αρμοδιότητες του καθενός, όμως, παραμένουν απόλυτα διακριτές. 206

Στο στάδιο αυτό ο παραγωγός, σε συνεργασία με το σκηνοθέτη, θα συντάξει έναν αναλυτικό προϋπολογισμό του έργου καθώς και έναν υπολογισμό της συνολικής διάρκειας της παραγωγής, απαραίτητα στοιχεία κάθε φακέλου χρηματοδότησης. Κύριος στόχος της διαδικασίας της ανάπτυξης (development) είναι, βέβαια, η πλήρης κάλυψη του χρηματοδοτικού πλάνου. Αυτό μπορεί να γίνει μέσα από τη σύναψη συμπαραγωγών (εθνικών ή διεθνών), χορηγίες από ιδιωτικούς ή δημόσιους φορείς, προ-πώληση ποσοστών επί των εσόδων εκμετάλλευσης, προ-πώληση δικαιωμάτων διανομής κ.ά., και αποτελεί αποκλειστική ευθύνη του παραγωγού. Με την ολοκλήρωση της ανάπτυξης και την υπογραφή των σχετικών συμβολαίων, ανάβει το πράσινο φως για την έναρξη των εργασιών κατασκευής της ταινίας. Π1.3. Προ-παραγωγή (pre-production) 3 Ο όρος «προ-παραγωγή» αναφέρεται σε όλες τις εργασίες που πρέπει να έχουν ολοκληρωθεί πριν από τα γυρίσματα. Σε αυτό το στάδιο της προετοιμασίας γίνεται κατ' αρχήν η επιλογή των βασικών διοικητικών και καλλιτεχνικών συντελεστών: διευθυντή παραγωγής, Α' βοηθού σκηνοθέτη, διευθυντή φωτογραφίας, σκηνογράφου, ενδυματολόγου, φροντιστή, σχεδιαστή ήχου ηχολήπτη, μουσικού, μακιγιέρ, μοντέρ κ.ά. Ακολουθεί μια συνοπτική περιγραφή των κυριότερων εργασιών της προπαραγωγής και των συντελεστών που εμπλέκονται στην κάθε μια. Π1.3.1. Ρεπεράζ Με το γαλλικό όρο ρεπεράζ (repérage) εννοούμε την αναζήτηση των χώρων που θα γίνουν τα γυρίσματα (στα αγγλικά: location scouting). Το βασικό κριτήριο είναι φυσικά το κατά πόσο η μορφή του κάθε χώρου ανταποκρίνεται στις αισθητικές και λειτουργικές ανάγκες της σκηνής. Εξετάζονται όμως, παράλληλα, και πρακτικά θέματα όπως πρόσβαση, δυνατότητα διαμόρφωσης, βοηθητικοί χώροι, παροχή ρεύματος, ησυχία (αν σχεδιάζεται σύγχρονη ηχοληψία), διάρκεια και κατεύθυνση φυσικού φωτός κλπ. Στην τελική επιλογή των χώρων, το σκηνοθέτη συνοδεύουν ο διευθυντής παραγωγής, ο διευθυντής φωτογραφίας και ο σκηνογράφος. Π1.3.2. Σκηνικά κοστούμια Ανάλογα με τους χώρους που θα επιλεγούν, σχεδιάζονται από τον σκηνογράφο μικρές ή μεγάλες παρεμβάσεις, από μια ριζική χωροταξική αλλαγή ως την τελευταία λεπτομέρεια του ντεκόρ. Οι 3 Οι όροι «προ-παραγωγή», «παραγωγή» και «μετα-παραγωγή» αποτελούν μετάφραση των αντίστοιχων αγγλικών (pre-production, production, post-production). Στην περίπτωση αυτή ο όρος «παραγωγή» σημαίνει όχι το σύνολο των εργασιών αλλά τα γυρίσματα της ταινίας. 207

παρεμβάσεις αυτές, αφού συζητηθούν με το σκηνοθέτη, το διευθυντή φωτογραφίας και το διευθυντή παραγωγής, κοστολογούνται, οργανώνονται και προγραμματίζονται ώστε οι χώροι να είναι έτοιμοι πριν από τα αντίστοιχα γυρίσματα. Αν τα γυρίσματα πρόκειται να γίνουν σε πλατό, οι χώροι σχεδιάζονται εξ αρχής με βάση τις αισθητικές και λειτουργικές προδιαγραφές των σκηνών, και οργανώνεται η κατασκευή των σκηνικών από ειδικευμένους τεχνίτες. Αντίστοιχη είναι η διαδικασία του σχεδιασμού και της επιλογής των κοστουμιών των ηθοποιών από τον ενδυματολόγο. Ανάλογα με το ύφος της ταινίας, τις ιδιαιτερότητες του κάθε ρόλου και, φυσικά, τις δυνατότητες της παραγωγής, αποφασίζεται αν θα χρησιμοποιηθούν έτοιμα ρούχα ή θα ραφτούν καινούργια και οργανώνεται η γκαρνταρόμπα της παραγωγής. Γίνεται, τέλος, μια λεπτομερής καταγραφή όλων των αντικειμένων (props) που θα χρησιμοποιηθούν ως ειδικό φροντιστήριο ή απλώς ως ντεκόρ, και ο φροντιστής επιφορτίζεται με την ανεύρεση και εξασφάλισή τους για τα γυρίσματα. Π1.3.3. Σχεδιασμός ήχου (sound design) Σε συνεργασία με το σκηνοθέτη, τον ηχολήπτη και συχνά τον μοντέρ, ο σχεδιαστής ήχου 4 κάνει τις βασικές επιλογές ως προς τη μορφή που θα έχει ο ήχος της ταινίας και τη σχέση μεταξύ διαλόγων, περιβαλλοντικών ήχων και μουσικής. Αποφασίζεται, για παράδειγμα, αν θα γίνει σύγχρονη ηχοληψία ή ντουμπλάζ, αν θα χρησιμοποιηθεί μουσική και πώς, αν θα χρησιμοποιηθούν εφέ, αν θα γίνουν ηχογραφήσεις σε στούντιο κλπ. Με βάση αυτόν το σχεδιασμό, οργανώνεται και προγραμματίζεται η ηχοληψία των γυρισμάτων. Αν επιλεγεί η χρήση πρωτότυπης μουσικής, ο συνθέτης μπαίνει από τώρα στη δημιουργική ομάδα, συζητώντας με το σκηνοθέτη και το σχεδιαστή ήχου το επιθυμητό ύφος της μουσικής σύνθεσης, την έκτασή της και τη σχέση της με την εικόνα. Π1.3.4. Διανομή ρόλων (casting) & προεργασία με τους ηθοποιούς Επιβεβαιώνεται, κατ' αρχήν, η συμμετοχή των ηθοποιών που θα ερμηνεύσουν τους πρωταγωνιστικούς ρόλους, όπως είχε αποφασιστεί στο στάδιο της ανάπτυξης, και η διαθεσιμότητά τους ώστε να καταρτιστεί ανάλογα το χρονοδιάγραμμα των προβών και των γυρισμάτων. Με την επίβλεψη του Α' βοηθού σκηνοθέτη συμπληρώνεται η διανομή όλων των ρόλων της ταινίας, δεύτερων, βοηθητικών, ακόμα και κομπάρσων. Σε μεγαλύτερης κλίμακας παραγωγές μπορεί να υπάρχει και εξειδικευμένος casting director, επιφορτισμένος αποκλειστικά με το έργο της διανομής. Πολλές φορές, επίσης, βοηθά ιδιαίτερα η συνεργασία με επαγγελματικά πρακτορεία casting. 4 Αν δεν έχει προβλεφθεί εξειδικευμένος σχεδιαστής ήχου, το έργο αυτό αναλαμβάνει συνήθως ο ηχολήπτης ή ο μοντέρ. 208

Με απόφαση του σκηνοθέτη, ο οποίος, βέβαια, θα έχει και την τελική επιλογή των ηθοποιών, μπορεί να οργανωθεί μια σειρά ανοιχτών ακροάσεων (οντισιόν) για υποψήφιους ερμηνευτές συγκεκριμένων ρόλων. Η χρονοβόρα (για την παραγωγή) και ψυχοφθόρα (για τους υποψήφιους) αυτή διαδικασία, συχνά αποδεικνύεται ιδιαίτερα αποδοτική, και δεν είναι σπάνιο να οδηγήσει σε αποκαλύψεις άγνωστων ταλέντων. Στο στάδιο της προ-παραγωγής εντάσσονται, επίσης, οι πρόβες με τους ηθοποιούς. Αυτές μπορούν να γίνουν α) εκτός του χώρου του γυρίσματος, ως πρώτες ανιχνεύσεις του σεναρίου και των διαλόγων β) στο χώρο του γυρίσματος, συγκεκριμενοποιώντας τη δράση, γ) στον τελικά διαμορφωμένο χώρο ως πρόβα-τζενεράλε, συνήθως με ένα δοκιμαστικό γύρισμα. Όπως είδαμε στο αντίστοιχο κεφάλαιο, η μορφή, η ποσότητα και η έκταση των προβών, ακόμα και το αν θα γίνουν ή όχι, εξαρτώνται από το επιδιωκόμενο ύφος της ταινίας και τον ιδιαίτερο τρόπο δουλειάς του κάθε σκηνοθέτη. Π1.3.5. Ντεκουπάζ, storyboard, κάλυψη σκηνών Από την αρχή της προ-παραγωγής, η σκηνοθετική ομάδα (σκηνοθέτης, βοηθός/οί σκηνοθέτη, σκριπτ), σε συνεργασία με το σεναριογράφο, το διευθυντή φωτογραφίας, το διευθυντή παραγωγής και, αν χρειάζεται, ειδικούς συνεργάτες (π.χ. storyboard artist), δραστηριοποιείται στη μετουσίωση του σεναρίου σε ένα σαφή, λεπτομερή και πλήρη οδηγό για τα γυρίσματα. Η διαδικασία αυτή περιλαμβάνει κατ' αρχήν την τελική γραφή του σεναρίου, που «κλειδώνει» το κείμενο. Αυτό γίνεται λαμβάνοντας υπ' όψιν τυχόν νέα δεδομένα που προκύπτουν μετά από τις πρόβες με τους ηθοποιούς (π.χ. αλλαγή στους διαλόγους ή στην κίνηση), από τους χώρους (π.χ. αλλαγή μιας δράσης με βάση τη μορφολογία του συγκεκριμένου χώρου), ή ακόμα και από την παραγωγή (π.χ. μετατροπή ή κατάργηση μιας σκηνής για πρακτικούς ή/και οικονομικούς λόγους). Με αφετηρία το σενάριο, και με δεδομένους τους σκηνικούς χώρους, ο σκηνοθέτης θα επεξεργαστεί το ντεκουπάζ της κάθε σκηνής, αποφασίζοντας πόσα και ποια πλάνα θα την απαρτίζουν στο τελικό κινηματογραφικό κείμενο. Όπως είδαμε, το ντεκουπάζ ανακλά άμεσα την ιδιαίτερη οπτική του σκηνοθέτη και είναι καθοριστικής σημασίας για το ύφος της ταινίας. Ένα ολοκληρωμένο ντεκουπάζ αποτελεί, επίσης, πολύτιμο οδηγό για το σχεδιασμό και την οργάνωση των γυρισμάτων. Το ντεκουπάζ, στη συνέχεια, θα «οπτικοποιηθεί» σε ένα λεπτομερές storyboard, παρέχοντας μια άμεση και σαφή ένδειξη της οπτικής πληροφορίας κάθε πλάνου, των κινήσεων της κάμερας και των ηθοποιών και της όλης διάρθρωσης κάθε σκηνής. Το storyboard μπορεί να γίνει με πρόχειρα σκίτσα ή περίτεχνα ζωγραφισμένα κάδρα, με το χέρι ή με τη βοήθεια ειδικού λογισμικού, ενώ σε μεγάλης κλίμακας παραγωγές η εργασία αυτή συνήθως ανατίθεται σε εξειδικευμένους storyboard artists. Αν και οι απόψεις των σκηνοθετών ως προς την αξία του storyboard ποικίλλουν, είναι αναμφισβήτητο ότι μπορεί να χρησιμεύσει ως ένα αποτελεσματικό εργαλείο επικοινωνίας της οπτικής του σκηνοθέτη προς όλους τους καλλιτεχνικούς συντελεστές που εμπλέκονται στην παραγωγή. 209

Αποφασίζεται, τέλος, με βάση το ντεκουπάζ, ο τρόπος κάλυψης της δράσης κάθε σκηνής στο γύρισμα. Εκπονείται, έτσι, από το βοηθό σκηνοθέτη ή το σκριπτ, το διαγραμμισμένο σενάριο (lined script), ένα πολύτιμο βοήθημα που δηλώνει ανά πάσα χρονική στιγμή του σεναρίου με πόσα και ποια πλάνα γυρίσματος καλύπτεται η δράση, τη διάρκειά τους αλλά και τη μεταξύ τους σχέση (αλληλοκαλύψεις κλπ.). Π1.3.6. Οργάνωση γυρισμάτων Πρώτο μέλημα για την προετοιμασία των γυρισμάτων είναι η ανάλυση κάθε σκηνής ως προς τις ιδιαίτερες ανάγκες της (συνεργείο, ηθοποιοί, κομπάρσοι, ντεκόρ, κοστούμια, φροντιστήριο, ειδικός εξοπλισμός, οχήματα κλπ.). Την εργασία αυτή αναλαμβάνει συνήθως ο Α' βοηθός σκηνοθέτη, συμβουλευόμενος κάθε καλλιτεχνικό συνεργάτη για θέματα της ειδικότητάς του. Καταρτίζεται έτσι το λεγόμενο script breakdown, ένα ντοσιέ που περιλαμβάνει μια λεπτομερή καταγραφή των πρακτικών απαιτήσεων κάθε σκηνής χωριστά, το οποίο διανέμεται σε όλους τους καλλιτεχνικούς και οργανωτικούς συντελεστές. Με βάση αυτά τα δεδομένα, ο διευθυντής παραγωγής θα επεξεργαστεί ένα τελικό προϋπολογισμό των γυρισμάτων, στο πλαίσιο του γενικού προϋπολογισμού της ταινίας, για την τήρηση του οποίου θα είναι υπεύθυνος. Σε συνεννόηση και με τους υπόλοιπους συνεργάτες, καταρτίζεται ένα λεπτομερές χρονοδιάγραμμα για όλη την περίοδο των γυρισμάτων και κλείνονται οι χώροι και ο εξοπλισμός παραγωγής (κάμερα, φώτα, γεννήτριες, μακινιστικά, ηχοληπτικά κλπ.), καθώς και το εργαστήριο επεξεργασίας της εικόνας. Το χρονοδιάγραμμα αυτό είναι δεσμευτικό για όλους τους συντελεστές. Προσλαμβάνεται, τέλος, όλο το βοηθητικό συνεργείο των γυρισμάτων, γίνονται οι απαραίτητες προμήθειες και οργανώνεται κάθε πρακτική λεπτομέρεια όπως ασφάλιση, διακίνηση, catering κλπ. Π1.4. Τα γυρίσματα («παραγωγή») Αν παραλληλίσουμε την προ-παραγωγή με τις πρόβες μιας ορχήστρας, στις οποίες κάθε όργανο που συμμετέχει έχει την ευκαιρία να μελετήσει την παρτιτούρα του χωριστά και να επεξεργαστεί τη σχέση του με το σύνολο, τα γυρίσματα μιας ταινίας είναι η τελική συναυλία. Όλα τα όργανα της ορχήστρας συμμετέχουν σε πραγματικό χρόνο, σε ένα κοινό εγχείρημα απόλυτης συγκέντρωσης και ακρίβειας, που προϋποθέτει την αρμονική και αποδοτική σύνθεσή τους. Ας δούμε ένα τυπικό κατάλογο αυτής της κινηματογραφικής ορχήστρας, των ανθρώπων που μοχθούν για την πραγματοποίηση των γυρισμάτων, ανά ειδικότητα 5. 5 Προφανώς ο αριθμός των συνεργατών και οι ειδικότητες ποικίλουν ανάλογα με τις ιδιαίτερες ανάγκες της κάθε ταινίας, αλλά και τις δυνατότητες της παραγωγής. 210

ΗΘΟΠΟΙΟΙ ΤΜΗΜΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΣΚΗΝΟΘΕΤΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑΣ Πρωταγωνιστικοί ρόλοι Δεύτεροι ρόλοι Βοηθητικοί ρόλοι Κομπάρσοι Κασκαντέρ (stunts) Παραγωγός Διευθυντής παραγωγής Βοηθός διευθ. παραγ. Βοηθοί παραγωγής Γενικών καθηκόντων Οδηγοί Γραμματεία παραγωγής Σκηνοθέτης Α' βοηθός σκηνοθέτη Β' βοηθός σκηνοθέτη Σκριπτ Διευθυντής φωτογραφίας Α' βοηθός διευθ. φωτογρ. Β' βοηθός διευθ. φωτογρ. Χειριστής steadicam Μακινίστας Ηλεκτρολόγος Α' Ηλεκτρολόγος Β' Χειριστής γεννήτριας Φωτογράφος πλατώ ΗΧΟΛΗΠΤΙΚΟ ΣΚΗΝΟΓΡΑΦΙΚΟ ΕΝΔΥΜΑΤΟΛΟΓΙΚΟ ΜΑΚΙΓΙΑΖ - ΚΟΜΜΩΣΕΙΣ Ηχολήπτης Βοηθός ηχολήπτη - Μπούμαν Σκηνογράφος Βοηθός σκηνογράφου Φροντιστής Τεχνίτες σκηνικών Ζωγράφοι σκηνικών Ενδυματολόγος Βοηθός ενδυματολόγου Αμπιγιέζ Μακιγιέρ Βοηθός μακιγιέρ Κομμωτής Βοηθός κομμωτή Οι σκηνές σπάνια γυρίζονται με τη σεναριακή τους σειρά. Στον προγραμματισμό των γυρισμάτων προέχουν άλλα κριτήρια, όπως η διαθεσιμότητα των ηθοποιών ή/και των χώρων, οι καιρικές συνθήκες, οι απαιτούμενες μετακινήσεις προς/από ή και μεταξύ των χώρων, το αν τα γυρίσματα είναι ημερήσια ή νυχτερινά, ακόμα και ο βαθμός ερμηνευτικής ή τεχνικής δυσκολίας του γυρίσματος («δύσκολες» σκηνές συνήθως δεν μπαίνουν πρώτες στο πρόγραμμα). Κάθε γύρισμα οργανώνεται με βάση το script breakdown των σκηνών της ημέρας που, όπως είδαμε, αναφέρει τις ιδιαίτερες απαιτήσεις τους. Την παραμονή κάθε μέρας γυρίσματος ο Α' βοηθός σκηνοθέτη καταρτίζει το «όρντινο», ένα έντυπο που διανέμεται σε όλους τους συνεργάτες, ενημερώνοντάς τους για το χρόνο και τον τόπο προσέλευσης καθώς και για το πρόγραμμα του επόμενου γυρίσματος. Σημειωτέον ότι το όρντινο μπορεί να μην είναι το ίδιο για όλους, ανάλογα με το χρόνο προετοιμασίας που απαιτείται για κάθε δημιουργικό τμήμα. Π1.4.1. Η πρακτική του γυρίσματος Αν και η πρακτική ενός γυρίσματος μπορεί να διαφέρει δραστικά, ανάλογα με τις ιδιαιτερότητες της κάθε σκηνής, τη διάρθρωση του συνεργείου αλλά και, πρωτίστως, τον ιδιαίτερο τρόπο δουλειάς του κάθε σκηνοθέτη, ας παρακολουθήσουμε ένα «τυπικό» κινηματογραφικό εργοτάξιο στο γύρισμα μιας «τυπικής» σκηνής. Με βάση το ντεκουπάζ και το lined script, αποφασίζεται κατ' αρχήν, συνήθως από τον Α' βοηθό σκηνοθέτη και το διευθυντή φωτογραφίας, η σειρά που θα γυριστούν τα πλάνα. Σε μια συμβατική κάλυψη της σκηνής με τη μέθοδο «camera coverage» (βλ. 6.2), είθισται να γυρίζεται πρώτο το mastershot και μετά τα μεσαία ή κοντινά. Κριτήρια που καθορίζουν τη σειρά γυρίσματος είναι ο φωτισμός, 211

ιδιαίτερα αν χρησιμοποιείται φυσικό φως, η πολυπλοκότητα των πλάνων, η διαθεσιμότητα ηθοποιών και κομπάρσων κ.α. Το σκριπτ 6ετοιμάζει τα ραπόρτα του γυρίσματος (continuity reports) και μελετά τα ρακόρ 7, ιδιαίτερα σημαντικά στο «σύστημα συνέχειας» (βλ. 9.1). Ακολουθεί το στήσιμο του πρώτου πλάνου, κατά το οποίο αποφασίζεται η θέση ή/και κίνηση της κάμερας σε σχέση με τις θέσεις/κινήσεις των ηθοποιών, ο φακός και το κάδρο. Η προεργασία αυτή συνήθως περιλαμβάνει μια πρώτη μηχανική πρόβα με τη συμμετοχή των ηθοποιών, της σκηνοθετικής και της φωτογραφικής ομάδας, με έμφαση στην κίνηση και όχι στην ερμηνεία, που χρησιμεύει ως οδηγός για το φωτισμό και άλλες πρακτικές παραμέτρους του γυρίσματος. Ο φωτισμός της σκηνής μπορεί να είναι μια διαδικασία απλή έως εξαιρετικά πολύπλοκη, ανάλογα με τις φωτιστικές συνθήκες και το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα. Ανάλογα με την ακουστική του χώρου, σε αυτό το στάδιο μπορεί επίσης να γίνουν παρεμβάσεις από τον ηχολήπτη, όπως προσθήκη ηχοαπορροφητικών υλικών. Σε όλη αυτή τη διάρκεια, οι ηθοποιοί αποσύρονται για ντύσιμο, μακιγιάζ και κομμώσεις. Όταν όλα είναι έτοιμα, η αντίστροφη μέτρηση για τη λήψη έχει αρχίσει. Η συνήθης πρακτική είναι να γίνονται μια ή δύο πλήρεις πρόβες με κάμερα και ήχο, στις οποίες, εκτός από τις τελευταίες ερμηνευτικές οδηγίες του σκηνοθέτη, δίνεται η ευκαιρία για ένα τελικό έλεγχο του φωτισμού, των κινήσεων, του ήχου, των ρακόρ. Η διαδικασία της λήψης ενός πλάνου ακολουθεί μια καθιερωμένη πρακτική, που συνοψίζεται στην πιο κάτω κωδικοποιημένη στιχομυθία μεταξύ μελών του συνεργείου. Όλοι στις θέσεις τους, συγκεντρωμένοι, απόλυτη ησυχία. ΣΚΗΝΟΘΕΤΗΣ Ήχος! ΗΧΟΛΗΠΤΗΣ Ξεκινά την εγγραφή του ήχου. Τρέχει! ΣΚΗΝΟΘΕΤΗΣ Μοτέρ! ΔΙΕΥΘ. ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑΣ Ξεκινά την κάμερα. Τρέχει! ΣΚΡΙΠΤ Σκηνή Χ, πλάνο Ψ, λήψη Ζ! 6 Μέλος της σκηνοθετικής ομάδας, στερεοτυπικά του γυναικείου φύλου, επιφορτισμένο με την εποπτεία της κάλυψης της σκηνής και τη συμπλήρωση των δελτίων γυρίσματος («ραπόρτων»). Συντόμευση του "script-girl", εξ ου και το ουδέτερο άρθρο. 7 Στοιχεία της ερμηνείας, της κίνησης, του φωτισμού, της ενδυμασίας ή του ντεκόρ που δηλώνουν τη συνέχεια του χώρου και του χρόνου μεταξύ των διαφορετικών πλάνων μιας σκηνής ή μεταξύ διαδοχικών σκηνών. 212

Χτυπάει την κλακέτα 8 μπροστά στην κάμερα, απομακρύνεται. ΣΚΗΝΟΘΕΤΗΣ Πάμε! Οι ηθοποιοί ξεκινούν τη δράση. Η λήψη δεν διακόπτεται στη μέση παρά μόνο από το σκηνοθέτη ή το διευθυντή φωτογραφίας, αν υπάρξει σοβαρό πρόβλημα. Το παράγγελμα του σκηνοθέτη για να σταματήσει η λήψη είναι «Στοπ!» ή «Κατ!». Το σκριπτ ενημερώνει το δελτίο γυρίσματος («ραπόρτο») με τα στοιχεία της λήψης καθώς και μια σύντομη σημείωση για τυχόν προβλήματα ή παρατηρήσεις του σκηνοθέτη. Στο ραπόρτο, οι αριθμοί των λήψεων που θεωρούνται ικανοποιητικές, μπαίνουν σε κύκλο 9. Με την ολοκλήρωση των λήψεων ενός πλάνου, γίνεται μια επανάληψη της δράσης χωρίς κάμερα, κατά την οποία ο ηχολήπτης καταγράφει όλους τους ήχους του πλάνου εκτός των διαλόγων, με το μικρόφωνο τώρα κοντά στην πηγή του κάθε ήχου. Η εγγραφή αυτή χρησιμεύει για την κατασκευή της «διεθνούς μπάντας» 10, ή/και για την αντικατάσταση, στο μοντάζ του ήχου, ήχων που δεν γράφτηκαν ικανοποιητικά κατά τη σύγχρονη λήψη. Με τον τρόπο αυτό γυρίζονται όλα τα πλάνα μιας σκηνής, όσες φορές χρειαστεί μέχρι να έχουμε μια ικανοποιητική, κατά την κρίση του σκηνοθέτη, λήψη του καθενός. Τέλος, ο ηχολήπτης θα ηχογραφήσει μια ικανή διάρκεια «χώρου», της ηχητικής ατμόσφαιρας, δηλαδή, του συγκεκριμένου χώρου σε συνθήκες απόλυτης ησυχίας, που θα χρησιμεύσει στο μοντάζ του ήχου. Π1.5. Μετα-παραγωγή (post-production) Το στάδιο της ολοκλήρωσης και αποπεράτωσης της ταινίας περιλαμβάνει το μοντάζ εικόνας και ήχου, καθώς και την τεχνική επεξεργασία μέχρι την εγγραφή της τελικής ψηφιακής μήτρας (digital master). Ακολουθεί μια συνοπτική περιγραφή αυτών των εργασιών, με δεδομένη τη χρήση ψηφιακής τεχνολογίας, η οποία, πλέον, τείνει να εκτοπίσει εντελώς την αναλογική. Π1.5.1. Μοντάζ εικόνας και ήχου Α) Προεργασία Γίνεται κατά κανόνα από το βοηθό μοντέρ και συνίσταται α) στην εισαγωγή («φόρτωμα») των ψηφιακών αρχείων της εικόνας και του ήχου από το μέσο αποθήκευσης (tapes, κάρτες μνήμης, σκληροί 8 Η κλακέτα χρησιμεύει α) για να καταγράφονται στην εικόνα οι αντίστοιχες πληροφορίες (αριθμός σκηνής, πλάνο, λήψη) και β) για να γίνει αργότερα ο συγχρονισμός εικόνας και ήχου, φέρνοντας σε σύμπτωση το σημείο που κλείνει η κλακέτα στην εικόνα με το αντίστοιχο «κλακ» στον ήχο. 9 Η πρακτική αυτή έχει την καταγωγή της στην εποχή που για το μοντάζ εκτυπωνόταν μια «κόπια εργασίας» σε θετικό φιλμ. Επειδή η εκτύπωση ήταν εξαιρετικά δαπανηρή, τυπώνονταν μόνο οι λήψεις που θεωρούνταν καλές, όσες, δηλαδή, ήταν σε κύκλο. 10 Η διεθνής μπάντα χρησιμεύει σε περίπτωση μεταγλωττισμού της ταινίας, για διανομή εκτός της χώρας παραγωγής. Η πρακτική αυτή, πάντως, τείνει να εκλείψει, αφού πλέον οι περισσότερες ξενόγλωσσες ταινίες, διεθνώς, προβάλλονται με υποτίτλους. 213

δίσκοι) στο σκληρό δίσκο του μοντάζ, β) στο συγχρονισμό εικόνας και ήχου και γ) στην αποθήκευση και ταξινόμηση του συγχρονισμένου υλικού με τρόπο που να διευκολύνει το έργο του μοντέρ. Β) Κυρίως μοντάζ 11 Με οδηγό το σενάριο, το ντεκουπάζ και τα ραπόρτα των γυρισμάτων, γίνεται κατ' αρχήν από τον μοντέρ μια πρώτη συναρμολόγηση (assembly) των σκηνών με τη σεναριακή τους σειρά, χρησιμοποιώντας τις επιλεγμένες λήψεις όλων των πλάνων. Με την ολοκλήρωση αυτού του σταδίου εντοπίζονται τυχόν αδυναμίες ή προβλήματα προς επίλυση και ξεκινά ουσιαστικά η δημιουργική εμπλοκή και του σκηνοθέτη. Πλάνο προς πλάνο, η ταινία «καθαρίζεται» από τα περιττά και αποκτά συνοχή, ακολουθώντας το επιδιωκόμενο ύφος. Λήψεις αντικαθίστανται, πλάνα και σκηνές αναδιατάσσονται, κόβονται ή τριμάρονται μέχρι η ταινία να πλησιάσει την επιθυμητή μορφή και διάρκεια. Παράλληλα, προστίθεται νέο υλικό στην εικόνα: οι τίτλοι της ταινίας, καθώς και πιθανά ειδικά οπτικά εφέ (3D animation κλπ.). Η μακροχρόνια, επίπονη και κατ' εξοχήν δημιουργική αυτή διαδικασία μέχρι να φτάσουμε στο «πρώτο μοντάζ» (rough-cut) προϋποθέτει, βέβαια, τη στενή συνεργασία μεταξύ σκηνοθέτη και μοντέρ. Στο σημείο αυτό η ταινία μπορεί να προβληθεί στον παραγωγό αλλά και σε άλλους συντελεστές, όπως και σε επιλεγμένους συναδέλφους, αξιοποιώντας τις αντιδράσεις και παρατηρήσεις τους. Ακολουθεί μια σειρά από μικρότερης κλίμακας, εστιασμένες παρεμβάσεις μέσα από τις οποίες η ταινία «σμιλεύεται» ώστε να αποκτήσει τον επιθυμητό ρυθμό, φτάνοντας έτσι στο πολυπόθητο «τελικό μοντάζ» (final cut). Γ) Μοντάζ ήχου Στη διάρκεια του μοντάζ της εικόνας επικεντρωνόμαστε κυρίως στους διαλόγους και στο σύγχρονο ήχο των πλάνων, προσθέτοντας ίσως κάποιους βασικούς συμπληρωματικούς ήχους. Χρειάζεται όμως μια πιο λεπτομερής και εξειδικευμένη επεξεργασία του ήχου της ταινίας, εργασία που αναλαμβά- νει ο μοντέρ του ήχου 12. Στη διαδικασία αυτή οι ήχοι της ταινίας καθαρίζονται ενώ προστίθενται νέοι (θόρυβοι, εφέ, ατμόσφαιρες). Προστίθεται, επίσης, η μουσική. Όλοι αυτοί οι ήχοι διανέμονται σε ξεχωριστά κανάλια ή «μπάντες» (tracks), ώστε να υπάρχει μεγαλύτερη ευελιξία στη σύνθεσή τους και την επεξεργασία τους αργότερα στο μιξάζ. Π1.5.2. Συμπληρωματικές ηχογραφήσεις Αυτές περιλαμβάνουν: α) την ηχογράφηση ή εξεύρεση από έτοιμα αρχεία τυχόν πρόσθετων ήχων που είναι απαραίτητοι για το μοντάζ του ήχου και β) την ηχογράφηση της πρωτότυπης μουσικής, αν 11 Η συνοπτική αυτή περιγραφή περιορίζεται στα πρακτικά βήματα της διαδικασίας. Για μια εκτενή ανάλυση των αισθητικών παραμέτρων του μοντάζ, ανατρέξτε στο κεφάλαιο 9. 12 Σε πιο απλές ηχητικά ταινίες, το μοντάζ του ήχου μπορεί να το κάνει ο μοντέρ 214

χρησιμοποιείται. Σχετικά με την τελευταία, ας σημειωθεί ότι ο συνθέτης έχει εμπλακεί δημιουργικά στην ταινία ήδη από την προ-παραγωγή, έχουν αποφασιστεί, από κοινού με το σκηνοθέτη, το είδος, το ύφος και η έκταση της μουσικής και στην πορεία έχουν επιλεγεί τα μουσικά θέματα. Στο στάδιο αυτό γίνεται η ενορχήστρωση και ηχογράφησή της, τηρώντας με ακρίβεια τις διάρκειες που έχουν αποφασιστεί στο τελικό μοντάζ της εικόνας. Π1.5.3. Δημιουργία συμπληρωματικού οπτικού υλικού Προηγείται ή γίνεται στη διάρκεια του μοντάζ της εικόνας, ώστε το υλικό να ενσωματωθεί στη μονταρισμένη ταινία. Στην κατηγορία αυτή περιλαμβάνονται: α) οι τίτλοι αρχής, τέλους και όλο το γραφιστικό υλικό που θα συνδυαστεί με την εικόνα και β) πιθανά ειδικά εφέ, που είτε προκύπτουν από επεξεργασία του υλικού των λήψεων, είτε δημιουργούνται εξ αρχής (π.χ. 3D animation). Π1.5.4. Επεξεργασία εικόνας και χρωματικές διορθώσεις 13 Γίνονται από εξειδικευμένο τεχνικό, σε συνεργασία με το διευθυντή φωτογραφίας, χρησιμοποιώντας τον ανάλογο εξοπλισμό και λογισμικό, πάνω στο τελικό μοντάζ της εικόνας. Η σύγχρονη τεχνολογία παρέχει δυνατότητες επεξεργασίας της εικόνας που στην αναλογική εποχή θα ήταν ανέφικτες ή εξαιρετικά πολύπλοκες και δαπανηρές, όπως τον έλεγχο της αντίθεσης και του gamma, τη διόρθωση του καδραρίσματος, τη δυνατότητα επέμβασης με μεγάλη ακρίβεια σε επί μέρους περιοχή του κάδρου, τη μείωση πιθανού οπτικού «θορύβου» (το αντίστοιχο του κινηματογραφικού «κόκκου») κ.ά. Το βασικό μέλημα σε αυτό το στάδιο, πάντως, είναι η διόρθωση της φωτεινότητας και της χρωματικής ισορροπίας των πλάνων, ώστε να «δένουν» μεταξύ τους αλλά και να επιτυγχάνεται η επιθυμητή εικαστική ποιότητα του όλου. Π1.5.5. Μιξάζ ήχου (sound mix, sound re-recording) Η τελική επεξεργασία του ήχου της ταινίας γίνεται από τον μιξέρ, με τη συμμετοχή του σκηνοθέτη, του σχεδιαστή ήχου και του μοντέρ ήχου. Η διαδικασία συνίσταται στη διόρθωση της στάθμης και της ακουστικής ποιότητας των διαλόγων, των θορύβων, της μουσικής και όλων γενικά των ήχων στα διάφορα κανάλια (tracks) του τελικού μοντάζ, ώστε να επιτευχθεί η επιθυμητή ισορροπία μεταξύ τους. Με την τεχνολογία «surround» (5.1, 7.1) είναι επίσης εφικτό να οριστεί με ακρίβεια η κατεύθυνση του κάθε ήχου στην αίθουσα προβολής, δίνοντας μια τριδιάστατη ακουστική αίσθηση. 13 Το στάδιο αυτό είναι αντίστοιχο του «εταλονάζ» του κινηματογραφικού φιλμ, εμπλουτισμένο με τις αυξημένες δυνατότητες που παρέχει η ψηφιακή επεξεργασία. 215

Π1.5.6. Δημιουργία ψηφιακού master Τα αρχεία της επεξεργασμένης εικόνας και της τελικής μίξης του ήχου «παντρεύονται» στο εργαστήριο δημιουργώντας την ψηφιακή μήτρα (digital master) της ταινίας, το ψηφιακό, δηλαδή, ανάλογο των αρνητικών εικόνας και ήχου στο φιλμ. Από το master αυτό θα μπορέσουν να βγουν ψηφιακά αντίγραφα με διαφορετικές κωδικοποιήσεις και αναλύσεις για την κάλυψη των αναγκών της διανομής (αρχεία για προβολή σε αίθουσα, για τηλεοπτική μετάδοση, για blu-ray, για DVD κλπ.). Ιδιαίτερα για την προβολή στην αίθουσα, έχει πλέον επικρατήσει η χρήση του DCP (Digital Cinema Package) που αναπτύχθηκε από την DCI (Digital Cinema Initiatives) 14, αντικαθιστώντας την παραδοσιακή κόπια προβολής των 35mm. 14 Μια κοινοπραξία των εταιριών Disney, Fox, Paramount, Sony Pictures Entertainment, Universal και Warner Bros. Studios. 216