2. Πόλη και σχεδιασµός: οι διαστάσεις µιας ιστορικής διαδροµής

2. Πόλη και σχεδιασµός: οι διαστάσεις µιας ιστορικής διαδροµής 2.1. Το αστικό φαινόµενο και η αργή εξέλιξη του σχεδιασµού των πόλεων Στις αρχές της δεύτερης δεκαετίας του 21 ου αιώνα, οι πόλεις αποτελούν πλέον σε παγκόσµια κλίµακα τον πιο διαδεδοµένο τρόπο συλλογικής διαβίωσης. Η σηµερινή έκταση του αστικού φαινοµένου είναι αποτέλεσµα µια µακράς και αργής ιστορικής διαδικασίας που επιταχύνθηκε έντονα τον προηγούµενο αιώνα. Οι πρώτοι οικισµοί εµφανίστηκαν πριν από τουλάχιστον δέκα χιλιάδες χρόνια κατά τη µετάβαση στη νεολιθική περίοδο ως τόποι συγκέντρωσης και µόνιµης εγκατάστασης ανθρώπινων κοινοτήτων που αναάπτυχθηκαν κυρίως µε βάση τη γεωργία, την κτηνοτροφία και την κεραµική. Μέχρι τότε και για ένα διάστηµα που εκτιµάται σε εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια, από τα πρώτα ίχνη του homo erectus πριν από τουλάχιστον ένα εκατοµµύριο χρόνια και την εµφάνιση του homo sapiens πριν από διακόσιες χιλιάδες χρόνια, οι ανθρώπινες κοινότητες ήταν µικρές, διάσπαρτες οµάδες κυνηγών και συλλεκτών, που ζούσαν νοµαδικά µετακινούµενες συνεχώς αναζητώντας ασφάλεια, τροφή και νερό. Οι χιλιετίες της αργής εξέλιξης των τρόπων και των µορφών της ανθρώπινης µετακίνησης και εγκατάστασης, αντανακλούν µια Προµηθεακών διαστάσεων προσπάθεια επιβίωσης που εκφράζεται µε τη συνεχή αναπροσαρµογή της σχέσης της ανθρώπινης κοινωνίας µε το φυσικό και το ανθρωπογενές περιβάλλον. Με βάση τα αρχαιολογικά ευρήµατα και τις ιστορικές προσεγγίσεις, φαίνεται να τεκµηριώνεται επαρκώς η υπόθεση ότι η πρώτη φάση ανάπτυξης των πόλεων άρχισε πριν από 5 έως 6 χιλιάδες χρόνια µε τις µόνιµες εγκαταστάσεις µεγάλων ανθρώπινων κοινοτήτων στις ποταµοκοιλάδες του Ινδού ποταµού στην Ινδία, του Τίγρη και Ευφράτη στη Μεσοποταµία, του Κίτρινου ποταµού στην ανατολική Ασία και του Νείλου στην Αίγυπτο. Αρχικά, οι εγκαταστάσεις αυτές εξαρτήθηκαν κατά ένα µεγάλο µέρος από τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Καθώς οι οικισµοί πολλαπλασιάστηκαν και αυξήθηκαν σε µέγεθος εµφανίστηκαν κάποια κέντρα στα οποία συγκεντρώθηκαν οι τεχνίτες, οι έµποροι και το σύστηµα της θρησκευτικής και πολιτικής εξουσίας. Η πρώτη αυτή διάκριση µεταξύ πόλης και υπαίθρου ή αστικού και αγροτικού τρόπου ζωής συνεχίστηκε αδιάλειπτα, µε σηµαντική πολυµορφία αλλά χωρίς κρίσιµες τοµές, σχεδόν έως το ξεκίνηµα της βιοµηχανικής επανάστασης που τοποθετείται συµβατικά στα µέσα του 18 ου αιώνα. Η βιοµηχανική επανάσταση άλλαξε τα δεδοµένα της καθηµερινής ζωής για ένα πολύ µεγάλο µέρος του πληθυσµού που άρχισε να συγκεντρώνεται µαζικά στις πόλεις εγκαταλείποντας τις µικρές αγροτικές κοινότητες που έως τότε αποτελούσαν τον πιο συνηθισµένο τόπο διαβίωσης. Στα µέσα του 20 ου αιώνα, µετά το δεύτερο παγκόσµιο πόλεµο και διακόσια χρόνια µετά τη βιοµηχανική επανάσταση, οι πόλεις σε όλο τον κόσµο άρχισαν να αυξάνονται µε πολύ πιο εντατικό ρυθµό παράλληλα µε την αύξηση του παγκόσµιου πληθυσµού και τη διεθνοποίηση της οικονοµίας. Στη διάρκεια αυτής της µακράς πορείας, οι τόποι διαµονής των ανθρώπινων κοινωνιών, υφίστανται συνεχείς µεταβολές που ανασυνθέτουν την ισορροπία ανάµεσα στον πληθυσµό, το περιβάλλον, την οργάνωση και την τεχνολογία σε µια προσπάθεια ικανοποίησης των βασικών αναγκών τους. Σύµφωνα µε την προσέγγιση της ανθρώπινης οικολογίας, η οποία εισήγαγε την έννοια του ανθρώπινου οικοσυστήµατος στην ανάλυση της χωρικής οργάνωσης (Duncan 1959), το οικολογικό σύµπλεγµα αποτελείται από τέσσερις κατηγορίες αλληλεξαρτηµένων Το Κεφάλαιο 2: Πόλη και σχεδιασµός: οι διαστάσεις µιας ιστορικής διαδροµής, αποτελεί δείγµα. Παράκληση 4

µεταβλητών: πληθυσµός, οργάνωση, περιβάλλον και τεχνολογία (γνωστό και ως POET από τα αρχικά των αντίστοιχων αγγλικών όρων). Η κλίµακα και η πολυµορφία αυτής της µακράς ιστορικής διαδροµής αποδίδονται στο Σχήµα 2.1 όπου απεικονίζεται µε χαρακτηριστικό τρόπο η παρουσία οικισµών πρακτικά σε όλα τα διαφορετικά οικοσυστήµατα του πλανήτη. Σύµφωνα µε το ερευνητικό πρόγραµµα GRUMP:Global Rural Urban Mapping Project (http://www.earth.columbia.edu/news/2005/story03-07-05.html, πρόσβαση 20/12/213), από την οποία προέρχονται τα στοιχεία του Σχ.2.1, στις αρχές του 21 ου αιώνα εντοπίστηκαν στο σύνολο του πλανήτη περίπου 75000 διακριτοί οικισµοί µε πληθυσµό µεγαλύτερο από 5000 κατοίκους εκ των οποίων οι 24000 αντιστοιχούν σε αστικές περιοχές. [Εισαγωγή Σχήµα 2.1 εδώ] Σχήµα 2.1: Συγκεντρώσεις πόλεων σε διαφορετικά οικοσυστήµατα Πηγή: http://www.earth.columbia.edu/news/2005/story03-07-05.html (πρόσβαση 20/12/2013) Η κλίµακα της πληθυσµιακής αύξησης και της αύξησης του αστικού πληθυσµού µετά τη βιοµηχανική επανάσταση είναι εντυπωσιακή. Σύµφωνα µε τα στοιχεία του ΟΗΕ στις αρχές του 19 ου αιώνα ο παγκόσµιος πληθυσµός ήταν περίπου 1 δισεκατοµµύριο, στα µέσα του 20 ου αιώνα έφτασε τα 2,5 δισεκατοµµύρια και προβλέπεται να ξεπεράσει τα 7 δισεκατοµµύρια το 2015 (http://esa.un.org/unup/unup/index_panel1.html). Παράλληλα, σύµφωνα µε την ίδια πηγή ο αστικός πληθυσµός αυξήθηκε από περίπου 30% το 1950 ξεπέρασε το 50% Το Κεφάλαιο 2: Πόλη και σχεδιασµός: οι διαστάσεις µιας ιστορικής διαδροµής, αποτελεί δείγµα. Παράκληση 5

του συνολικού πληθυσµού στο τέλος της πρώτης δεκαετίας του 21 ου αιώνα. Είναι επίσης σηµαντικό ότι ενώ η αστικοποίηση ξεκίνησε στην Ευρώπη και επεκτάθηκε γρήγορα στη Βόρεια Αµερική, το µεγαλύτερο µέρος της πρόσφατης αύξησης παρατηρείται στην Ασία, την Λατινική Αµερική και την Αφρική. Η εντατικοποίηση της συγκέντρωσης του παγκόσµιου πληθυσµού στις πόλεις την περίοδο µεταξύ του 1960 και του 2011, εικονογραφείται χαρακτηριστικά στον επόµενο χάρτη που προέρχεται από τον Οργανισµό Ηνωµένων Εθνών (Σχήµα 2.2). [Εισαγωγή Σχήµα 2.2 εδώ] Σχήµα 2.2: Συγκέντρωση πόλεων µε περισσότερους από 1 εκ.κατοίκους και ποσοστό αστικοποίησης ανά χώρα (1960 και 2011) Πηγή: United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division: World Urbanization Prospects, the 2011 Revision. New York 2012 http://esa.un.org/unup/maps/maps_urban_2011.htm (πρόσβαση 05/01/2014) Το Κεφάλαιο 2: Πόλη και σχεδιασµός: οι διαστάσεις µιας ιστορικής διαδροµής, αποτελεί δείγµα. Παράκληση 6

Δεν υπάρχει αµφιβολία ότι δραστηριότητες που θα µπορούσαν να καταγραφούν ως οι πρώτες πολεοδοµικές πρακτικές είναι συνυφασµένες µε τις προσπάθειες διαµόρφωσης της µόνιµης συλλογικής διαµονής των ανθρώπινων οµάδων. Οι πρώιµες πολεοδοµικές πρακτικές είναι ορατές µε µεγαλύτερη ακρίβεια στις πρώτες σηµαντικού µεγέθους πόλεις της κοιλάδας του Ινδού ποταµού. Για παράδειγµα το Μοχέντζο-Ντάρο (Εικόνα 2.1) έχει ήδη την 3 η χιλιετία π.χ. ένα σχεδιασµένο ορθογωνικό σύστηµα δρόµων και καναλιών απορροής για ένα πληθυσµό που υπολογίζεται σε 35.000 κατοίκους,. [Εισαγωγή Εικόνα 2.1 εδώ] Εικόνα 2.1: Η πόλη Mohenjo-Daro στην κοιλάδα του Ινδού ποταµού Πηγή: http://instructional1.calstatela.edu/bevans/art101/art101b-0-india/webpage- Full.00004.html (πρόσβαση 05/01/2014). Ένα χαρακτηριστικό και ενδιαφέρον παράδειγµα της σηµασίας και του συµβολισµού του σχεδιασµού των πόλεων είναι η πόλη Ακετατόν που ιδρύθηκε την περίοδο 1346-41 π.χ ως η νέα πρωτεύουσα του βασιλείου της Αιγύπτου από τον Φαραώ Ακενατόν (το όνοµα που έδωσε στον εαυτό του ο Αµένοφις IV) και τη βασίλισσα Νεφερτίτη. Η νέα πόλη αφιερώθηκε στον θεό Ατόν (Ήλιο) και το όνοµα της σηµαίνει ορίζοντας. Η αποτυχία της προσπάθειας του Ακενατόν να διαγράψει όλη την παλαιά πολυθεϊστική θρησκευτική τάξη και να ξεκινήσει µια µονοθεϊστική λατρεία, οδήγησε στην εγκατάλειψη της πόλης σχεδόν µια δεκαετία µετά το θάνατο του (Cave 2012, Ch1). Η περιοχή κατοικήθηκε ξανά κατά την Ρωµαϊκή περίοδο. Στη θέση της αρχαίας Ακετατόν βρίσκεται η σηµερινή αιγυπτιακή πόλη Αµάρνα. Μια ενδιαφέρουσα ψηφιακή αναπαράσταση του σχεδίου της αρχαίας πόλης πάνω στα ερείπια της αρχαιολογικής τοποθεσίας φαίνεται στην Εικόνα 2.2. Το Κεφάλαιο 2: Πόλη και σχεδιασµός: οι διαστάσεις µιας ιστορικής διαδροµής, αποτελεί δείγµα. Παράκληση 7

[Εισαγωγή Εικόνα 2.2 εδώ] Εικόνα 2.2: Ψηφιακή αναπαράσταση της πόλης Ακετατόν (1346 π.χ.) Πηγή: http://freepages.history.rootsweb.ancestry.com/~rgrosser/amarna/overview.jpg (πρόσβαση στις 29/12/2013) Το πιο χαρακτηριστικό πολεοδοµικό σχέδιο που συνοψίζει την αργή εξέλιξη της ιστορίας του σχεδιασµού των πόλεων είναι ο ορθογωνικός κάνναβος που σχεδίασε ο Ιππόδαµος για την αθηναϊκή αποικία της Μιλήτου στην Ιωνία το 450 π.χ. (Σχήµα 2.3). Το σχέδιο αυτό υιοθετήθηκε ευρύτερα και αργότερα διαδόθηκε από την Ρωµαϊκή αυτοκρατορία µε την ίδρυση πόλεων-στρατοπέδων, ορισµένες από τις οποίες διατηρήθηκαν και αναπτύχθηκαν σε περιοχές της Ευρώπης και τη Βόρειας Αφρικής (Paleo 2005). Ο ορθογωνικός κάναβος αποτελεί ένα αρχετυπικό πρότυπο που συνδυάζει το συµβολισµό της συλλογικής ζωής µε τις αρχές της λειτουργικής πολεοδοµίας (Λαγόπουλος 2011). Όπως φαίνεται από την έκταση και διάρκεια της εφαρµογής του, το ιπποδάµειο πρότυπο προσφέρει ικανοποιητικές σχεδιαστικές λύσεις που ανταποκρίνονται µε σχετική ευκολία στις µεταβαλλόµενες ανάγκες και τη διαφορετική γεωµορφολογία των πόλεων που το έχουν υιοθετήσει. Ένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικό παράδειγµα αναπαραγωγής και εφαρµογής του ορθογωνικού καννάβου αποτελεί το σχέδιο του 1811 για το Μανχάταν της Νέας Υόρκης (Σχήµα 2.4) που περιγράφεται από τους εισηγητές του ως ένα σχέδιο που συνδυάζει κοµψότητα, τάξη και ευκολία (Burrows and Wallace 1999, 419-22). Το Κεφάλαιο 2: Πόλη και σχεδιασµός: οι διαστάσεις µιας ιστορικής διαδροµής, αποτελεί δείγµα. Παράκληση 8

[Εισαγωγή Σχήµα 2.3 αριστερά εδώ] Σχήµα 2.3: Το Ιπποδάµειο σχέδιο της αθηναϊκής αποικίας της Μιλήτου [Εισαγωγή Σχήµα 2.4 δεξιά εδώ] Σχήµα 2.4: Χάρτης της περιοχής του Μανχάτταν της Νέας Υόρκης Πηγή: http://www.mlahanas.de/greeks/cityplan.htm, (πρόσβαση 20/02/2007 και 10/02/2014) Πηγή: http://aaccessmaps.com/show/map/lower_manhattan.html, (πρόσβαση 20/02/2007 και 10/02/2014 ) Το Κεφάλαιο 2: Πόλη και σχεδιασµός: οι διαστάσεις µιας ιστορικής διαδροµής, αποτελεί δείγµα. Παράκληση 9

Εκτός από τον ορθογωνικό κάνναβο, ένα άλλο χαρακτηριστικό στοιχείο που επηρέασε τη θέση, το σχεδιασµό, το µέγεθος και τη µορφή των πόλεων από την εµφάνιση τους έως τον 18 ο αιώνα, ήταν η ανάγκη για ασφάλεια που περιελάµβανε την περιτείχιση και την εξασφάλιση των προσβάσεων. Η κατασκευή τειχών, οχυρώσεων και πυλών είναι συνυφασµένη µε την εξέλιξη των µόνιµων οικισµών και σηµατοδοτεί τη διάκριση της πόλης από την ύπαιθρο εξασφαλίζοντας τους κατοίκους των πόλεων από κινδύνους και επιθέσεις και ενισχύοντας την αίσθηση της κοινότητας που συνεπάγεται η συλλογική διαβίωση (Whitaker 2005). Ένα χαρακτηριστικό παράδειγµα περιτειχισµένης πόλης που σχεδιάστηκε ως πρότυπο της ιδανικής πόλης που ενσωµάτωνε τις πιο σύγχρονες αντιλήψεις για την ποιότητα ζωής και τις τεχνικές άµυνας είναι η πόλη Palmanova (Εικ. 2.3). Πρόκειται για πόλη που ίδρυσε η Βενετία το 1593 µε βασικό σκοπό την προστασία των βορειοανατολικών συνόρων της επικράτειας της από τις Οθωµανικές επιθέσεις. Παρά τη σύγχρονη για την εποχή της σχεδιαστική φιλοσοφία, η Palmanova δεν προσέλκυσε ποτέ αρκετό πληθυσµό ακόµη και όταν το 1622 η Βενετία αποφάσισε να δίνει χάρη σε φυλακισµένους που θα αποφάσιζαν να εγκατασταθούν στην πόλη η οποία παραµένει έως σήµερα µια µικρή πόλη περίπου 5000 κατοίκων (Smith 2012, ch.2). [Εισαγωγή Εικόνα 2.3 εδώ] Εικόνα 2.3: Η πόλη Palmanova (1593 µ.χ.) Πηγή: http://urbantimes.co/2012/12/urban-planning-beauty-from-space/ (πρόσβαση 10/02/2014) Οι αποτυχίες της Ακετατόν και της Palmanova, αν και οφείλονται σε ιδιαίτερους και διαφορετικούς παράγοντες, σηµατοδοτούν τη δυσκολία της σχεδιαστικής αναπαραγωγής των συνθηκών που οδηγούν στην ανάπτυξη και βιωσιµότητα των πόλεων. Τα παραδείγµατα αυτά αποδεικνύουν ότι ο πολεοδοµικός σχεδιασµός µπορεί να είνια αναγκαία αλλά δεν είναι και ικανή συνθήκη για να προσελκύσει τον πληθυσµό και τις δραστηριότητες που χρειάζεται µια ευηµερούσα και βιώσιµη πόλη. Σε κάθε περίπτωση, η δυναµική ανάπτυξη των πόλεων που ακολούθησε τη βιοµηχανική επανάσταση, αλλά και η εποχή των ταξιδιών, των εξερευνήσεων και της παγκόσµιας επέκτασης του εµπορίου που ξεκίνησε τον 15 ο αιώνα, ξεπέρασε γρήγορα τις γνώσεις και τις τεχνικές δυνατότητες του πολεοδοµικού σχεδιασµού. Πολλές Το Κεφάλαιο 2: Πόλη και σχεδιασµός: οι διαστάσεις µιας ιστορικής διαδροµής, αποτελεί δείγµα. Παράκληση 10

πόλεις οδηγήθηκαν σε συνεχείς και γρήγορες επεκτάσεις και τα τείχη άρχισαν όλο και περισσότερο να αποτελούν εµπόδιο στη συγκέντρωση του νέου πληθυσµού και την κλίµακα των νέων, εµπορικών κυρίως, δραστηριοτήτων µε αποτέλεσµα τη στασιµότητα, την πύκνωση και την επέκταση των πόλεων σε ύψος. Ήδη στον 17 ο αιώνα παρατηρούνται, για παράδειγµα, µαζικές εξαώροφες πολυκατοικίες στο Παρίσι και έως δεκαώροφες στο Εδιµβούργο (Smith 2012, ch.2). Παράλληλα οι εξελίξεις στην τεχνολογία και τον τρόπο διεξαγωγής των πολέµων ξεπέρασαν τις αντίστοιχες εξελίξεις στις οχυρώσεις των πόλεων που δεν πρόσφεραν πλέον επαρκή ασφάλεια στους κατοίκους τους. Οι µεταβαλλόµενες ανάγκες και οι διογκούµενες πληθυσµιακές πιέσεις οδήγησαν στη σταδιακή κατάργηση και σε πολλές περιπτώσεις στην κατεδάφιση των τειχών που αποτελούσαν εµπόδιο στην επέκταση και οργάνωση των πόλεων. Για παράδειγµα, στη Στοκχόλµη τα τείχη κατεδαφίζονται πλήρως στη διάρκεια του 17 ου αιώνα. Στο Παρίσι γίνονται συνεχείς επεκτάσεις και αντικαταστάσεις µεγάλου µέρους των τειχών από τις αρχές του 17 ου έως τα τέλη του 19 ου αιώνα. Στη Θεσσαλονίκη, τα παραθαλάσσια τείχη γκρεµίζονται στη δεκαετία του 1870 στο πλαίσιο των προσπαθειών εκσυγχρονισµού και βελτίωσης της λειτουργίας της πόλης (Χεκίµογλου 2000). Το τέλος του προτύπου της περιτειχισµένης πόλης, µπορεί να τοποθετηθεί συµβατικά στις αρχές του 19 ου αιώνα, σηµατοδοτώντας κατά κάποιο τρόπο και το τέλος πέντε σχεδόν χιλιετιών ενός σχετικά σταθερού τρόπου σχεδιασµού και οργάνωσης των πόλεων. 2.2. Εκατό κρίσιµα χρόνια διαµόρφωσης πολεοδοµικών πρακτικών (1860-1960) Το 1800 σηµατοδώντας πρακτικά το τέλος της περιτειχισµένης πόλης, µπορεί να θεωρηθεί συµβατικά ως σηµείο εκκίνησης µιας περιόδου επιταχυνόµενης αστικής ανάπτυξης και σταδιακής διαµόρφωσης µιας διαφορετικής προσέγγισης στα προβλήµατα του σχεδιασµού των πόλεων, οι βασικές αρχές της οποίας διατηρούνται έως σήµερα. Το σηµείο καµπής στην εξέλιξη των πολεοδοµικών πρακτικών εκφράζεται καθαρά στα µνηµειακού χαρακτήρα φιλόδοξα σχέδια τα οποία εφαρµόστηκαν στο Παρίσι από τον Διοικητή της περιοχής του Seine, Baron Georges- Eugène Haussmann, κατά την περίοδο 1850-1870 µετά από εντολή του Ναπολέοντα του ΙΙΙ (Σχήµα 2.5 και Εικόνες 2.4.α και 2.4.β). Τα σχέδια αυτά σηµατοδοτούν το πέρασµα στην πρόσφατη περίοδο της πολεοδοµίας, καθώς αποτελούν πολεοδοµικές παρεµβάσεις µεγάλης κλίµακας που περιελάµβαναν ένα ευρύ φάσµα έργων όπως διάνοιξη λεωφόρων, διαµόρφωση οδών και πλατειών, ρυθµίσεις για τις όψεις των κτιρίων, δηµιουργία δηµόσιων πάρκων, κατασκευή δικτύων υποδοµής και ανέγερση µνηµείων. Οι παρεµβάσεις αυτές διαµόρφωσαν συνολικά τον χαρακτήρα της κεντρικής περιοχής του Παρισιού και αποτέλεσαν παράδειγµα και πηγή έµπνευσης για τις µεταγενέστερες πολεοδοµικές θεωρίες και πρακτικές τόσο ως βάση για τη διατύπωση κριτικής όσο και για τη δηµιουργική αντιγραφή τους (Harvey 2003). Από την άποψη της εξέλιξης του πολεοδοµικού σχεδιασµού, µπορεί να θεωρηθεί ότι τα έργα του Haussmann εγκαινίασαν το πλαίσιο µέσα στο οποίο αναπτύχθηκαν και στη συνέχεια παγιώθηκαν οι διαφορετικές εκδοχές ενός βασικά εκ των άνω και ως εκ τούτου πατερναλιστικού και συχνά αυταρχικού χωρικού σχεδιασµού που Το Κεφάλαιο 2: Πόλη και σχεδιασµός: οι διαστάσεις µιας ιστορικής διαδροµής, αποτελεί δείγµα. Παράκληση 11

χαρακτήρισε το µεγαλύτερο µέρος των πολεοδοµικών πρακτικών για τα επόµενα εκατό χρόνια, περίπου έως τα µέσα του 20 ου αιώνα. [Εισαγωγή Σχήµα 2.5 αριστερά εδώ] Σχήµα 2.5: Οι άξονες που διαµορφώθηκαν στο Παρίσι µεταξύ 1850 και 1870 από τις παρεµβάσεις του Haussmann Πηγή: http://en.wikipedia.org/wiki/file:paris-haussmann-centre.png (πρόσβαση 11/02/2014) [Εισαγωγή Εικόνα 2.4.α (αριστερά εδώ) και Εικόνα 2.4.β (δεξιά εδώ)] Εικόνα 2.4.α: Η avenue de l' Opéra στο Παρίσι πριν και µετά τις παρεµβάσεις του Haussmann και Εικόνα 2.4.β: Όπως την είδε o ζωγράφος Pissaro Πηγή Εικ. 2.4.α: http://www.skyscrapercity.com/showthread.php?t=1044081&page=8 Πηγή: Εικ. 2.4.β: http://en.wikipedia.org/wiki/file:paris-haussmann-centre.png Το Κεφάλαιο 2: Πόλη και σχεδιασµός: οι διαστάσεις µιας ιστορικής διαδροµής, αποτελεί δείγµα. Παράκληση 12

Σε αυτή τη διαδροµή του πολεοδοµικού σχεδιασµού εντάσσονται µια σειρά από πρωτοβουλίες και τάσεις του τέλους του 19 ου και των αρχών του 20 ου αιώνα. Στην Αγγλία αναπτύχθηκε και εφαρµόστηκε από τον Ebenezer Howard η ιδέα της Κηπούπολης ( Garden City ). Η ιδέα παρουσιάζεται αναλυτικά στο βιβλίο του Howard που κυκλοφόρησε αρχικά το 1898 µε τον τίτλο To-Morrow: A Peaceful Path to Real Reform και επανεκδόθηκε το 1902 µε τον τίτλο Garden Cities of To-Morrow. Η κεντρική ιδέα του Howard είναι αφενός η αποφυγή των αρνητικών πλευρών της αστικής ζωής όπως ο συνωστισµός και της υπαίθρου όπως η αποµόνωση και αφετέρου η διατήρηση των θετικών πλευρών της πόλης όπως η αναψυχή και οι ευκαιρίες απασχόλησης και της υπαίθρου όπως η άνεση χώρου και το καθαρό περιβάλλον. Ο Howard παρουσίασε τις βασικές πλευρές αυτής της ιδέας µε ένα διάγραµµα που είναι γνωστό ως οι Τρεις Μαγνήτες το οποίο πρότεινες ως πλαίσιο επιλογής του τόπου εγκατάστασης των πολιτών. Η πολεοδοµική πρόταση του Howard σήµαινε την προετοιµασία αστικών περιοχών περιορισµένου µεγέθους και µε σαφή όρια που επέτρεπαν τη γειτνίαση φύσης και πόλης ( Σχήµατα 2.6 και 2.7). Το πρώτο παράδειγµα βρετανικής κηπούπολης είναι το Letchworth Garden City που ξεκίνησε το 1903 από τον ίδιο τον Howard (Εικ. 2.5) ως ένα πείραµα διαφορετικής αντίληψης για την αστική ζωή. [Εισαγωγή Σχήµα 2.6 αριστερά εδώ] Σχήµα 2.6: Οι Τρεις Μαγνήτες του Ebenezer Howard (1898) Πηγή: http://www.morrissociety.org/worldwide/agregation.boos.fig.1.jpg (Πρόσβαση 11/02/2014) Το Κεφάλαιο 2: Πόλη και σχεδιασµός: οι διαστάσεις µιας ιστορικής διαδροµής, αποτελεί δείγµα. Παράκληση 13

[Εισαγωγή Σχήµα 2.7 δεξιά εδώ] Σχήµα 2.7: Το σχέδιο της κηπούπολης του Ebenezer Howard Πηγή: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/3d/garden_city_concept_by_howard.jpg [Εισαγωγή Εικόνα 2.5 εδώ] Εικόνα 2.5: Letchworth Garden City, UK Πηγή: http://www.letchworth.com/heritage-foundation/news/ceo-explains-secret-ofletchworths-success (πρόσβαση 10/02/2014) Το Κεφάλαιο 2: Πόλη και σχεδιασµός: οι διαστάσεις µιας ιστορικής διαδροµής, αποτελεί δείγµα. Παράκληση 14

Στις ΗΠΑ αναπτύχθηκε το κίνηµα που έγινε γνωστό ως City Beautiful. Η πρώτη και πιο γνωστή ίσως εφαρµογή αυτής της πολεοδοµικής άποψης είναι το µνηµειακό σχέδιο του 1901 για την κεντρική περιοχή της Ουάσιγκτον µε το Καπιτώλιο και το µνηµείο του Λίνκολν στο δυο άκρα του κεντρικού άξονα (Εικόνα 2.6). [Εισαγωγή Εικόνα 2.6 εδώ] Εικόνα 2.6: Ο µνηµειακός άξονας του Καπιτωλίου στην Ουάσιγκτον. Παράδειγµα του κινήµατος City Beautiful Πηγή: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/da/washington%2c_d.c._- _2007_aerial_view.jpg Την ίδια περίοδο, στις αρχές του 20 ου αιώνα, ο Artouro Soria y Mata µε την ιδέα της γραµµικής πόλης για το σχεδιασµό της Μαδρίτης και ο Tony Garnier µε το πρότυπο για τη Βιοµηχανική Πόλη, εισάγουν τις βασικές αρχές του διαχωρισµού των χρήσεων για µια λειτουργική πόλη. Λίγο αργότερα, ο Le Corbusier εγκαινιάζει τη διαδροµή του µοντερνισµού εισάγοντας την ιδέα της ville contemporaine (1922) για να τη µετεξελίξει το 1935 στην ville radieuse (Εικόνα 2.7) ως πρότυπο µιας πόλης 3 εκατοµµυρίων κατοίκων η οποία θα απέφευγε το χάος και την αταξία των συµβατικών πόλεων. Βασισµένη σε έναν κεντρικό πυρήνα ουρανοξυστών και σε σύγχρονα τεχνολογικά µέσα µαζικής µεταφοράς θα εξασφάλιζε ελεύθερους χώρους και υγιεινές συνθήκες διαβίωσης. Ο σκοπός αυτής της ιδέας ήταν η αντικατάσταση της βρώµικης εικόνας της πόλης µε καθαρές φόρµες γυαλιού, τσιµέντου και ατσαλιού που θα έκαναν την πόλη να λειτουργεί αποδοτικά σαν µια µηχανή διαβίωσης µε βάση αρχές εµπνευσµένες από τις διαδικασίες της βιοµηχανικής παραγωγής. Στις ΗΠΑ, ο Frank Lloyd Wright ανέπτυξε την ιδέα του broadacre city (Εικόνα 2.8) σε κείµενα, σχέδια και προπλάσµατα από το1932 έως το 1958. Η πρόταση αυτή στηριζόταν στη διάθεση δηµόσιας γης έκτασης 4 στρεµµάτων σε κάθε οικογένεια, προκειµένου να δηµιουργηθούν κοινότητες 30000 κατοίκων συνολικής έκτασης 10 τετραγωνικών Το Κεφάλαιο 2: Πόλη και σχεδιασµός: οι διαστάσεις µιας ιστορικής διαδροµής, αποτελεί δείγµα. Παράκληση 15

χιλιοµέτρων µε βασικό µέσο επικοινωνίας το αυτοκίνητο. Αυτός ο σχεδιασµός αποτελούσε µια προσπάθεια προσαρµογής της ιδέας της κηπούπολης στις νέες τεχνολογικές δυνατότητες της αυτοκίνησης και τις αντιλήψεις περί κατάργησης των διαφορετικών τρόπων ζωής πόλης και υπαίθρου µε την προώθηση ενός ενδιάµεσου προτύπου που συνδύαζε τα χαρακτηριστικά τους. Εισαγωγή Εικόνα 2.7 εδώ] Εικόνα 2.7: Le Corbusier: από την ville contemporaine (1922) στην ville radieuse (1935) Πηγή: http://www.themodernist.co.uk/wpcontent/uploads/2012/03/01.17_le_corbusier_ville_radieuse.jpg Εισαγωγή Εικόνα 2.8 εδώ] Εικόνα 2.8: Frank Lloyd Wright: broadacre-living city (1932-1958) Πηγή: http://otrootroblog.blogspot.gr/2011/01/frank-lloyd-wright-y-broadacrecity.html Οι αντιλήψεις του µοντερνισµού για τη λειτουργική πόλη ενσωµατώθηκαν στις προτάσεις µιας οµάδας αρχιτεκτόνων και πολεοδόµων, ιδρυτών το µοντέρνου Το Κεφάλαιο 2: Πόλη και σχεδιασµός: οι διαστάσεις µιας ιστορικής διαδροµής, αποτελεί δείγµα. Παράκληση 16

κινήµατος CIAM (Congrès International d Architecture Moderne). Η οµάδα αυτή συνόψισε το 1933, σε ένα θαλάσσιο ταξίδι από τη Μασσαλία στην Αθήνα, τις απόψεις της για τους τρόπους επίλυσης των αστικών προβληµάτων σε ένα κείµενοδιακήρυξη που έγινε γνωστό ως η Χάρτα της Αθήνας. Η κεντρική ιδέα περιελάµβανε το διαχωρισµό λειτουργικών ζωνών, πράσινες ζώνες, αραιή δόµηση και ψηλά κτίρια. Οι ιδέες του CIAM επηρέασαν για πολλά χρόνια και σίγουρα έως τη δεκαετία του 1960 την αρχιτεκτονική και την πολεοδοµία καθώς ανταποκρίνονταν σε νέες ανάγκες και δυνατότητες καθώς και στις µεγάλες δηµόσιες παρεµβάσεις που ακολούθησαν το Β Παγκόσµιο Πόλεµο. Η πόλη χωριζόταν σε περιοχές εργασίας, κατοικίας και αναψυχής σε αντιστοιχία µε τους κύκλους της καθηµερινής ζωής. Με το λειτουργικό αυτό διαχωρισµό η Χάρτα της Αθήνας επεδίωκε να απαλλάξει τις πόλεις από τα δεινά της βιοµηχανικής εποχής µε την ανάµειξη της κατοικίας µε τις βιοµηχανίες, το συνωστισµό και τις ανθυγιεινές συνθήκες που χαρακτήριζαν όλες τις βιοµηχανικές πόλεις στον 19 ο αιώνα. Το φως, ο καθαρός αέρας, η άνεση χώρου και η λειτουργική ζωνοποίηση θα επέτρεπαν την αξιοπρεπή διαβίωση. Η βάση αυτής της πρότασης, όπως πριν από αυτή οι προτάσεις της city beautiful και της garden city ήταν ταυτόχρονα αισθητική, πολιτική και ηθική. Κατά κάποιο τρόπο επέβαλε µέσω της αρχιτεκτονικής και της πολεοδοµίας µια λειτουργική τάξη απέναντι στο χάος των επιδιώξεων της αγοράς, της κερδοσκοπίας και της παράδοσης. Τρια χαρακτηριστικά παραδείγµατα εφαρµογής των αρχών του µοντέρνου κινήµατος στην πολεοδοµία είναι τα σχέδια για τις πόλεις Chandigarh, Brasilia και Islamabad, που ολοκληρώθηκαν µέσα στη δεκαετία του 1950 (Καυκαλάς 2010). Ίσως η πιο χαρακτηριστική περίπτωση εφαρµογής των αντιλήψεων του µοντερνισµού για το σχεδιασµό µιας λειτουργικής πόλης είναι η Chandigarh στη βόρεια Ινδία που δηµιουργήθηκε το 1950 µε βάση σχέδια του Le Corbusier (Σχήµα 2.8). Η Chandigarh βασίστηκε αρχικά σε σχέδια των Albert Mayer και Matthew Nowicki πριν ανατεθεί το 1950 στον Le Corbusier ο οποίος είχε έτσι την ευκαιρία να τα προσαρµόσει στις αρχές του µοντερνισµού. Η πόλη σχεδιάστηκε µε καθαρή δοµή έτσι ώστε να διαθέτει καλές υποδοµές και να έχει πολλούς ανοιχτούς χώρους, άφθονο πράσινο και χαµηλή πυκνότητα. Διαιρείται σε 46 ορθογωνικούς τοµείς µεγέθους περίπου 250 εκταρίων που συγκροτούν κυρίως ενότητες γειτονιών των 15000 κατοίκων. Κάθε τοµέας ή ενότητα γειτονιάς προβλέπεται να είναι αυτάρκης σε κοινωνικό και τεχνικό εξοπλισµό και διαχωρίζεται από τους άλλους τοµείς µε ένα σύστηµα βασικών αρτηριών. Στην ίδια παράδοση εντάσσονται η Brasilia και το Islamabad. Κατά τον Lucio Costa, σχεδιαστή της Brasilia, η πόλη χαρακτηρίζεται από απλότητα και σαφήνεια χωρίς να αποκλείει την ποικιλία των συνιστωσών. Κάθε συνιστώσα σχεδιάζεται µε βάση της λειτουργία που επιτελεί έχοντας ως τελικό στόχο την εναρµόνιση φαινοµενικά αντιθετικών αναγκών µέσα από το διαχωρισµό τους, τις τεράστιες εκτάσεις πρασίνου και το σύστηµα των αξόνων κυκλοφορίας. Αντίστοιχα, ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης εφάρµοσε τις ιδέες του µοντέρνου κινήµατος και της broadacre city του Frank Lloyd Wright στην περίπτωση της Islamabad η οποία σχεδιάστηκε µε αυστηρούς κανόνες: πχ. ακολούθησε έναν κάνναβο τετραγωνικών τοµέων πλευράς 2 χλµ που διαχωρίζονταν από άξονες κυκλοφορίας. Στους τοµείς αποδόθηκαν διαφορετικές χρήσεις γης (κατοικία, εκπαίδευση, διοίκηση, εµπόριο, κλπ.) ενώ κάθε τέσσερις τέτοιες ενότητες ή τοµείς κατοικίας είχαν έναν κεντρικό εµπορικό πυρήνα εξυπηρέτησης. Το Κεφάλαιο 2: Πόλη και σχεδιασµός: οι διαστάσεις µιας ιστορικής διαδροµής, αποτελεί δείγµα. Παράκληση 17

[Εισαγωγή Σχήµα 2.8 εδώ] Σχήµα 2.8: Το πολεοδοµικό σχέδιο του Le Corbusier για την Chandigarh (1950) Πηγή: http://freearchitectureportal.com/le-corbusier-urban-planning-concepts-2/ Από τα µέσα του 19 ου αιώνα, την περίοδο των παρεµβάσεων του Haussmann στο Παρίσι, οι πόλεις αναπτύχθηκαν δυναµικά µέσα από τις διαδικασίες της γρήγορης εκβιοµηχάνισης και αστικοποίησης που πολλαπλασίαζαν τις ανάγκες και προκαλούσαν έντονες πιέσεις για επεκτάσεις και νέες υποδοµές. Οι ιδέες και τα κινήµατα της πολεοδοµίας, που αναπτύχθηκαν ιδιαίτερα στις αρχές του 20 ου αιώνα, έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην παραγωγή και διακίνηση ιδεών και των αντίστοιχων πολεοδοµικών πρακτικών που επηρέασαν τις συνθήκες ζωής στις πόλεις. Το αποτέλεσµα αυτής της διαδροµής ήταν ότι έως τα µέσα του 20 ου αιώνα η πολεοδοµία της βιοµηχανικής εποχής είχε πλέον ωριµάσει και αποκτήσει όλα τα βασικά χαρακτηριστικά της και τα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη είχαν εγκαθιδρύσει ισχυρά συστήµατα πολεοδοµικού σχεδιασµού. 2.3. Αντιλήψεις και πρακτικές σχεδιασµού των πόλεων µετά το 1960 Η πορεία του χωρικού σχεδιασµού στην Ευρώπη, κατά την περίοδο που ακολούθησε τον 2 ο Παγκόσµιο Πόλεµο έως σήµερα, µπορεί να συνοψιστεί στη µετάβαση από τον τυπικό ορθολογισµό του καθολικού σχεδιασµού µε ευθύνη και πρωτοβουλία των δηµόσιων αρχών, που επικράτησε από το 1945 έως το τέλος της δεκαετίας του 1960, σε µια περίοδο απορρύθµισης και αναδίπλωσης του κράτους στις δεκαετίες του 1970 και 1980 που έδωσε έµφαση στις επιλεκτικές παρεµβάσεις της ιδιωτικής πρωτοβουλίας και τέλος, στον στρατηγικό σχεδιασµό της δεκαετίας του 1990 και του 21 ου αιώνα που υιοθετούν τις αρχές της συµµετοχικής διακυβέρνησης και της Το Κεφάλαιο 2: Πόλη και σχεδιασµός: οι διαστάσεις µιας ιστορικής διαδροµής, αποτελεί δείγµα. Παράκληση 18

βιώσιµης αστικής ανάπτυξης. Σύµφωνα µε την κυρίαρχη άποψη, όπως αυτή είχε παγιωθεί στις αρχές της δεκαετίας του 1960, το τυπικά ορθό και πλήρες Γενικό Σχέδιο πρέπει να είναι µακράς πνοής, συνολικό και περιεκτικό, γενικού χαρακτήρα και µε έµφαση στις πολιτικές µάλλον παρά στις µεµονωµένες δράσεις. Πελάτης ή εντολοδόχος ενός τέτοιου σχεδίου µπορούσε να είναι µόνο η εκλεγµένη Δηµοτική Αρχή κάθε πόλης. Οι πολίτες αλλά και οµάδες συµφερόντων όπως οι εργολάβοι ή οι τοπικές ενώσεις αποτελούσαν τους αποδέκτες του σχεδίου (Kent, 1964). Η κυρίαρχη αυτή άποψη για το Γενικό Σχέδιο τονίζει τον τυπικό ορθολογισµό της διαδικασίας του χωρικού σχεδιασµού περιλαµβάνοντας µια σειρά διαδοχικών σταδίων: συγκέντρωση και ανάλυση δεδοµένων, διάγνωση και προβολή τάσεων, διατύπωση και αξιολόγηση εναλλακτικών προτάσεων, εκτίµηση κόστους και οφέλους και επιλογή σεναρίου για τη διατύπωση του σχεδίου χρήσεων γης. Κεντρικό στοιχείο αυτού του χωρικού σχεδιασµού είναι ο τεχνοκρατικός και παιδαγωγικός χαρακτήρας καθώς τα σχέδια ήταν το αποτέλεσµα της εργασίας και της ικανότητας ειδικών τα οποία στη συνέχεια αναλάµβαναν να υλοποιήσουν οι τοπικές αρχές. Τα σχέδια αυτά είχαν το νόηµα είτε ενός οδηγού για τη λήψη αποφάσεων είτε ενός µοντέλου προς υλοποίηση. [Εισαγωγή Πλαίσιο 2.1 εδώ (ως συνέχεια του κειµένου)] "The general plan is the official statement of a municipal legislative body which sets forth its major policies concerning desirable future physical development; the published general-plan document must include a single, unified general physical design for the community, and it must attempt to clarify the relationships between physical-development policies and social and economic goals." T.J.Kent, Jr., The Urban General Plan (1964). Στις δεκαετίες του 1960 και 1970 αυτή η εκ των άνω προσέγγιση αµφισβητήθηκε τόσο από κριτικές προσεγγίσεις που εντάσσονταν στο θεωρητικό υπόδειγµα της πολιτικής οικονοµίας όσοι και από το γενικότερο κίνηµα αµφισβήτησης της γραφειοκρατικής οργάνωσης της κοινωνίας. Ο τυπικός ορθολογισµός του Γενικού Σχεδίου θεωρήθηκε είτε µηχανισµός αναπαραγωγής του κυρίαρχου τρόπου παραγωγής είτε άσχετος µε τις πραγµατικές ανάγκες της αστικής ζωής. Η πορεία των πολεοδοµικών αντιλήψεων και πρακτικών ακολούθησε τους µετασχηµατισµούς του γενικότερου κοινωνικού, οικονοµικού και πολιτικού πλαισίου που περιλαµβάνει τις αλλαγές στα πρότυπα ανάπτυξης και στον ρόλο και τις λειτουργίες του κράτους. Η δεκαετία του 1970 αποτελεί ένα κεντρικό σηµείο καµπής στη σταδιακή διαµόρφωση των γενικών συνθηκών της σύγχρονης ευρωπαϊκής πραγµατικότητας (Healey, Khakee, Motte, & Needham, 1997), (Le Gales, 2002). Χαρακτηριστικά σηµειώνονται: (α) η αναδιάρθρωση της παραγωγής και η αποµάκρυνση από τη µαζική παραγωγή µε παράλληλη έµφαση στην ευελιξία και τις τριτογενείς δραστηριότητες, (β) η δηµοσιονοµική κρίση του κράτους και η παράλληλη άνοδος των νεο-φιλελεύθερων αντιλήψεων που ανέτρεψαν την προηγούµενη ισορροπία στη σχέση δηµόσιου και ιδιωτικού τοµέα και (γ) η αυξανόµενη ευαισθητοποίηση των πολιτών απέναντι στις περιβαλλοντικές επιπτώσεις των κάθε είδους παρεµβάσεων. Το Κεφάλαιο 2: Πόλη και σχεδιασµός: οι διαστάσεις µιας ιστορικής διαδροµής, αποτελεί δείγµα. Παράκληση 19

Το αποτέλεσµα αυτών των τάσεων είναι ότι, ενώ έως τα µέσα της δεκαετίας του 1970 ο ρυθµιστικός ρόλος του κράτους και γενικότερα του δηµόσιου τοµέα είναι καθοριστικός για όλα τα ζητήµατα κοινωνικής και οικονοµικής πολιτικής, η δεκαετία του 1980 σηµατοδοτεί τον περιορισµό αυτού του ρόλου µέσω της απορρύθµισης και τη σταδιακής διεύρυνσης του ρόλου του ιδιωτικού τοµέα. Οι συνέπειες για τις πολεοδοµικές παρεµβάσεις και πρακτικές έιναι άµεσες και έµµεσες. Χαρακτηριστικά παραδείγµατα αποτελούν οι παρεµβάσεις στα Docklands του Λονδίνου και στην περιοχή La Défense στο Παρίσι που σηµατοδοτούν την απορρύθµιση και την προώθηση της συµµετοχής του ιδιωτικού τοµέα και την ανάδυση της επιχειρηµατικής πόλης. Στην Εικόνα 2.9 παρουσιάζεται το χαρακτηριστικό αποτέλεσµα αυτών των παρεµβάσεων στην επιχειρηµατική ζώνη Canary Wharf. Αντίστοιχη ανάπτυξη είχε η επιχειρηµατική περιοχή της La Défense στο Παρίσι η οποία αναπτύχθηκε ουσιαστικά κατά τη δεκαετία του 1980 ως ένα από τα µεγαλύτερα εµπορικά και επιχειρηµατικά κέντρα στην Ευρώπη (Εικόνα 2.10). [Εισαγωγή Εικόνα 2.9 εδώ] Εικόνα 2.9: Απεικόνιση της περιοχής Canary Wharf στα Docklands του Λονδίνου Cabot Square, Canary Wharf - June 2008 Πηγή: http://en.wikipedia.org/wiki/file:cabot_square,_canary_wharf_- _June_2008.jpg Στο πλαίσιο αυτής της πορείας φαίνεται να διαχέεται σε ευρωπαϊκό επίπεδο ένα κοινό επιχειρησιακό πρότυπο για το σχεδιασµό των µητροπολιτικών περιοχών, που συµπυκνώνεται στη µεθοδολογία του στρατηγικού σχεδιασµού. Βέβαια το ερώτηµα της κατάλληλης µεθοδολογίας θα πρέπει να συσχετιστεί και µε το σύνολο των αρχών και των επιδιώξεων του στρατηγικού σχεδιασµού. Σύµφωνα µε την Γιαννακούρου (2004) ο στρατηγικός σχεδιασµός των πόλεων ενσωµατώνει όλο και περισσότερο τα βασικά στοιχεία του σχεδιασµού της επιχείρησης: επιλεκτικότητα αντί για καθολικότητα στόχων, στήριξη των αποφάσεων στη γνώση, συνεχή παρακολούθηση και αξιολόγηση της εφαρµογής, ενσωµάτωση της δράσης στη διαδικασία του σχεδιασµού και ανατροφοδότηση στόχων µέσω της δοκιµής και του ελέγχου. Το Κεφάλαιο 2: Πόλη και σχεδιασµός: οι διαστάσεις µιας ιστορικής διαδροµής, αποτελεί δείγµα. Παράκληση 20

[Εισαγωγή Εικόνα 2.10 εδώ] Εικόνα 2.10: Η περιοχή της La Défense στο Παρίσι Πηγή: http://www.bridge-chailley.fr/wp-content/uploads/2013/04/défensequartier.jpg Η αντιστοιχία µεταξύ πόλης και επιχείρησης δεν θα πρέπει να ερµηνεύεται στενά. Άλλωστε ο στρατηγικός σχεδιασµός της πόλης δεν ταυτίζει κυριολεκτικά την πόλη µε την επιχείρηση αλλά απλά δανείζεται πρακτικές που διέπουν τη διοίκηση και διαχείριση µεγάλων ιδιωτικών έργων και προγραµµάτων για να µπορέσει να χαράξει µια αποτελεσµατική στρατηγική και ένα πρόγραµµα για την αναδιοργάνωση της πόλης. Η εφαρµογή µεθόδων στρατηγικής µητροπολιτικής διαχείρισης συνδυάσθηκε σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες µε θεσµικές µεταβολές στα εθνικά συστήµατα πολεοδοµικού σχεδιασµού. Έτσι, στη Γαλλία, ο νόµος του 2000 για την Αστική Αλληλεγγύη και την Αναζωογόνηση (Loi Solidarité et Renouvellement Urbains) διεύρυνε το περιεχόµενο του παραδοσιακού πολεοδοµικού σχεδιασµού, µε νέα αντικείµενα, όπως ο συντονισµός των αστικών πολιτικών, η κοινωνική συνοχή και η αστική ανανέωση. Αντίστοιχα, στο Ηνωµένο Βασίλειο, η επανίδρυση της µητροπολιτικής διοίκησης του Λονδίνου το 1999 (Greater London Authority Act 1999), συνδυάσθηκε µε τη δηµιουργία τεσσάρων εποπτευόµενων φορέων µε ευθύνη για το στρατηγικό σχεδιασµό και την παροχή υπηρεσιών στους τοµείς των µεταφορών, της ασφάλειας, της οικονοµικής ανάπτυξης και της προστασίας από καταστροφές. Θα πρέπει ακόµα να σηµειωθεί η συνολική στροφή του Ηνωµένου Βασιλείου προς το στρατηγικό χαρακτήρα του χωρικού σχεδιασµού µε την εισαγωγή ενός ριζικά νέου συστήµατος πολεοδοµικού σχεδιασµού το 2004 (Planning and Compulsory Purchase Act) στο όπου για παράδειγµα τα Δοµικά Σχέδια στο επίπεδο των κοµητειών αντικαθίστανται από τα Στρατηγικά Σχέδια. Στο εξώφυλλο της επίσηµης βρετανικής έκθεσης (Planning Policy Statement 1, Delivering Sustainable Development, Office of the Deputy Prime Minister, London: Crown 2005) για τις στρατηγικές χωρικού σχεδιασµού υπάρχει η εξής υπενθύµιση για το τι σηµαίνει σχεδιασµός (planning): Ο Σχεδιασµός διαµορφώνει τους τόπους Το Κεφάλαιο 2: Πόλη και σχεδιασµός: οι διαστάσεις µιας ιστορικής διαδροµής, αποτελεί δείγµα. Παράκληση 21

διαβίωσης και εργασίας και τη χώρα συνολικά. Παίζει καθοριστικό ρόλο στην υποστήριξη των κοινωνικών, περιβαλλοντικών και οικονοµικών επιδιώξεων της κυβέρνησης προκειµένου να δηµιουργηθούν βιώσιµες κοινότητες. Η τοποθέτηση αυτή σε συνδυασµό µε τις αναλυτικές διατυπώσεις του επίσηµου κειµένου αντανακλά µάλλον ικανοποιητικά τον πυρήνα της τρέχουσας αντίληψης ή καλύτερα των απόψεων που κυριαρχούν στο πεδίο του χωρικού σχεδιασµού στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες στο δεύτερο µισό του 20 ου αιώνα. Πρόκειται για απόψεις οι οποίες περιλαµβάνουν από τη µια µεριά το παλιότερο κανονιστικό όνειρο των πολεοδόµων και από την άλλη τις πιο πραγµατιστικές εκδοχές που θέλουν το σχεδιασµό να διαµεσολαβεί ανάµεσα σε συγκρουόµενα τοπικά και κλαδικά συµφέροντα µε στόχο τη βιώσιµη ανάπτυξη. Κρίσιµο χαρακτηριστικό της νέας προσέγγισης είναι ότι διατηρεί αισθητή την παρουσία ενός ισχυρού κράτους που όµως δεν κατέχει πλέον το χάρισµα να εκφράζει το γενικό συµφέρον χωρίς την ενεργή ανάµειξη των πολιτών στη διαδικασία σχεδιασµού. Ο χωρικός σχεδιασµός γίνεται έτσι µια συνεχής διαδικασία στην οποία η συµµετοχή των πολιτών είναι όχι µόνο επιθυµητή αλλά και απολύτως αναγκαία (ODPM 2003, Morphet 2011). [Εισαγωγή Πλαίσιο 2.2 εδώ] Πολεοδοµικός Σχεδιασµός Σύνοψη της ιστορικής διαδροµής των τελευταίων 50 χρόνων Δεκαετία 1960 - Μέσα Δεκαετίας 1970 ü Γενικά πολεοδοµικά σχέδια και ρυθµιστικός ρόλος του κράτους µε δηµόσιες επενδύσεις για συλλογικές εξυπηρετήσεις και υποδοµές Μέσα Δεκαετίας 1970 Μέσα Δεκαετίας 1990 ü Περιορισµός του ρόλου του κράτους, κυριαρχία της απορρύθµισης και αναβάθµιση του ρόλου του ιδιωτικού τοµέα και της συνεργασίας µε το δηµόσιο τοµέα ü Κυριαρχία των µεµονωµένων προγραµµάτων και πρωτοβουλιών πχ. αστικές αναπλάσεις, σηµειακές υποδοµές Μέσα Δεκαετίας 1990 Δεκαετία 2000 ü Έµφαση στη διαµόρφωση στρατηγικών πλαισίων µε διαδικασίες διαβούλευσης ü Ολοκληρωµένος και εµπειρικά τεκµηριωµένος σχεδιασµός για βιώσιµες και ανθεκτικές πόλεις Παράλληλα µε αυτές τις εξελίξεις αναπτύχθηκε και η έννοια της βιώσιµης ανάπτυξης ως βασική συνιστώσα των δηµόσιων πολιτικών και ειδικότερα του χωρικού σχεδιασµού σε όλες τις κλίµακές και διοικητικά επίπεδα. Η έννοια της βιώσιµης ανάπτυξης όπως διαµορφώθηκε σε διεθνές και ευρωπαϊκό επίπεδο, στηρίζεται σε τρεις ισότιµους πυλώνες: την προστασία του περιβάλλοντος, την οικονοµική Το Κεφάλαιο 2: Πόλη και σχεδιασµός: οι διαστάσεις µιας ιστορικής διαδροµής, αποτελεί δείγµα. Παράκληση 22

ανταγωνιστικότητα και την κοινωνική δικαιοσύνη. Ειδικότερα όταν πρόκειται για τη βιώσιµη αστική ανάπτυξη οι τρεις αυτές συνιστώσες µπορούν να εξειδικευτούν περαιτέρω ως εξής: ως προς την περιβαλλοντική συνιστώσα αναγνωρίζεται ότι οι πόλεις ευθύνονται για πολλά περιβαλλοντικά προβλήµατα, ενώ υφίστανται και οι ίδιες τις συνέπειες από την αστική ρύπανση (αέρας, νερό, θόρυβος, απορρίµµατα) και το κτισµένο περιβάλλον (δρόµοι, κτίρια, ανοιχτοί χώροι, περιοχές αναψυχής). Ως προς την οικονοµική συνιστώσα οι πόλεις θεωρούνται κινητήριοι µηχανισµοί της περιφερειακής, εθνικής και ευρωπαϊκής οικονοµικής προόδου, αλλά ταυτόχρονα βρίσκονται απέναντι στις προκλήσεις του παγκόσµιου ανταγωνισµού. Τέλος, ως προς την κοινωνική συνιστώσα διαπιστώνεται ότι οι πόλεις υφίστανται το κοινωνικό κόστος των αλλαγών (π.χ. πρόβληµα στέγασης, µακροχρόνια ανεργία, εγκληµατικότητα, αποκλεισµός, κλπ.). Η κατανόηση της αναγκαιότητας του στρατηγικού σχεδιασµού σε συνδυασµό µε την υιοθέτηση των αρχών της βιώσιµης αστικής ανάπτυξης θέτουν το ζήτηµα του πολεοδοµικού σχεδιασµού συµπληρωµατικά µε τη διαµόρφωση των κατάλληλων πολιτικών. Οι παλιότερες µορφές προγραµµατισµού και σχεδιασµού στηρίχτηκαν στην εκ των άνω κρατική ή επιστηµονική άποψη και στην τεχνοκρατική και γραφειοκρατική αποτελεσµατικότητα. Οι πλευρές αυτές αποδείχθηκαν ακατάλληλες και επιφανειακές απέναντι στις ανάγκες και προσδοκίες ενός πολύπλοκου, τεχνολογικά προωθηµένου και πολιτικά ευαισθητοποιηµένου κόσµου που συνδυάζει την παγκόσµια και τοπική δυναµική µε συνεχώς µεταβαλλόµενες µορφές. Οι αντιλήψεις για τον χωρικό σχεδιασµό στις αρχές του 21 ου αιώνα έχουν πλέον διαφοροποιηθεί σηµαντικά από όλη την προηγούµενη παράδοση ενός εκ των άνω χωρικού σχεδιασµού των ειδικών. Αντίθετα, οι νέες προσεγγίσεις αναβαθµίζουν τη σηµασία των πολιτών και των κοινωνικών εταίρων και τονίζουν ζητήµατα όπως είναι η συναίνεση για το όραµα και τους στόχους, η συµµετοχή στη διαδικασία αποφάσεων, η εναρµόνιση των πολιτικών αλλά και η επικοινωνιακή συνιστώσα του χωρικού σχεδιασµού. Ο νέος πολεοδοµικός προγραµµατισµός και σχεδιασµός επιδιώκει να ανταποκριθεί στις µεταβαλλόµενες ανάγκες των πολιτών και των πόλεων σε ένα πλαίσιο συνεχούς τεχνολογικής και οικονοµικής αλλαγής και παγκοσµιοποίησης. Στα κεφάλαια 8 και 12 θα εξεταστούν ειδικότερα τα στρατηγικά σχέδια τα οποία αποτελούν κεντρικό στοιχείο των πρόσφατων αντιλήψεων για έναν πολεοδοµικό σχεδιασµό που χαρακτηρίζεται από τη συναίνεση και τη συµµετοχή θεσµικών και φυσικών υποκειµένων στο πλαίσιο µιας σχέσης εταιρικού χαρακτήρα που συνθέτει τη δηµόσια και την ιδιωτική σφαίρα της αστικής ζωής. 2.4. Προγραµµατισµός της αστικής ανάπτυξης: προσεγγίσεις και προοπτικές 1 2.4.1. Γενικά Η πορεία ων αντιλήψεων και των πρακτικών του χωρικού σχεδιασµού σε όλη τη µακρά ιστορική διάρκεια και ειδικότερα στο δεύτερο µισό του 20 ου αιώνα µπορεί να αναχθεί σε µια σειρά βασικών θεωρητικών προσεγγίσεων. Με τον τρόπο αυτό 1 Η παρούσα ενότητα παρουσιάζει συνοπτικά τα κύρια σηµεία του άρθρου της Susan S.Fainstein, New Directions in Planning Theory Urban Affairs Review, Vol. 35, No. 4, 451-478 (2000) σε ελεύθερη δική µας απόδοση συγκεκριµένων αποσπασµάτων. 23 Το Κεφάλαιο 2: Πόλη και σχεδιασµός: οι διαστάσεις µιας ιστορικής διαδροµής, αποτελεί δείγµα. Παράκληση