BΙΩΜΑΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ ΣΧΟΛΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΖΩΗ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ Επιµορφωτική Συνάντηση 5ο Γυµνάσιο Ξάνθης. 11-11-2013 Άννα Αγγελοπούλου (Σχολική Σύµβουλος Φιλολόγων Ξάνθης)
Βιωµατικές δράσεις-βιωµατικό Εργαστήριο Η Βιωµατική Παιδαγωγική είναι η παιδαγωγική φιλοσοφία που υποστηρίζει ως διδακτική προσέγγιση τη βιωµατική µάθηση. Τι είναι η βιωµατική µάθηση. Η µάθηση που έχει ως αφετηρία και στηρίζεται στις άµεσες και διαµεσολαβηµένες βιωµατικές εµπειρίες των µαθητών, µέσα από οργανωµένες και στοχοκεντρικές δράσεις και όχι απλές δραστηριότητες. Οι δράσεις αυτές µπορεί να είναι: οικειοποίησης, συστηµατικής παρατήρησης, κριτικής ανάλυσης για ανάδειξη σχέσεων, κοινωνικής κριτικής, λήψης αποφάσεων Ο µαθητής εµπλέκεται ο ίδιος στην µελετώµενη πραγµατικότητα και δεν αποτελεί ακροατή του διδάσκοντος. Η ενεργός συµµετοχή αποτελεί βασικό στοιχείο της βιωµατικής µάθησης. Η βιωµατική µάθηση συνδέεται µε σηµαντικά ρεύµατα της Ιστορίας της Παιδαγωγικής, όπως το µαθαἰνω, ενεργώντας ( learning by doing ) του Dewey, τη µάθηση µέσω διερεύνησης-ανακάλυψης, δηλαδή τη διερευνητική-ανακαλυπτική µέθοδο του Bruner και, τέλος, τη µέθοδο project του Frey. Εποµένως, Βιωµατική µάθηση είναι η διαδικασία µάθησης κατά την οποία ο µαθητής εµπλέκεται άµεσα, µε σκέψη και ενέργειες/δράσεις, στο αντικείµενο που µελετά. Κύριο συστατικό της βιωµατικής µάθησης είναι οι εµπειρίες, τα βιώµατα των µαθητών. Απαραίτητη προϋπόθεση για τη βιωµατική µάθηση αποτελεί η οργάνωση της µαθησιακής διαδικασίας µε τέτοιο τρόπο, ώστε να επιδιώκεται και να εξασφαλίζεται η ενεργός εµπλοκή και συµµετοχή των µαθητών µέσω δραστηριοτήτων, όπως παρατήρηση, έρευνα πεδίου, συµπλήρωση φύλλων εργασίας, έρευνα, ερωτηµατολόγια, συλλογή πληροφοριών από έντυπο υλικό και το διαδίκτυο, εικαστικές απεικονίσεις (ζωγραφιές, αφίσα), δραµατοποιήσεις, παιχνίδια ρόλων, προσοµοιώσεις, θέατρο, φωτογραφίσεις, βιντεοσκοπήσεις, δηµιουργικές συνθέσεις µονοτροπικών ή πολυτροπικών κειµένων κ.λπ. Η βιωµατική, όµως, µάθηση έχει και µια άλλη διάσταση: Είναι µια διαδικασία κατανόησης των προσωπικών εµπειριών και του εαυτού µε κύριο σκοπό την ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας του µαθητή µέσα σε περιβάλλον αµοιβαίου σεβασµού και αποδοχής της διαφορετικότητας. Oι κυριότερες αρχές της βιωµατικής µάθησης -Η βιωµατική µάθηση αξιοποιεί τα βιώµατα των µαθητών και προκαλεί νέα βιώµατα. -Eνθαρρύνει το µαθητή να συµµετέχει ενεργητικά, τον προτρέπει να διερευνά και να ανακαλύπτει. -Eνεργοποιεί το ενδιαφέρον, τη φαντασία και τη δηµιουργικότητά του µαθητή. -Προσπαθεί να κινητοποιήσει τους µαθητές διανοητικά και να τους εµπλέξει συναισθηµατικά, γιατί η µάθηση βασίζεται στην αλληλεπίδραση γνώσης και συναισθηµατικών διεργασιών. -Προτείνει την αναζήτηση ή τη δηµιουργία νοήµατος στη µάθηση. Ωθεί στην αυτογνωσία.
Η βιωµατική µάθηση ακολουθεί κάποια στάδια: 1. Οι µαθητές κινητοποιούνται, ενεργοποιούνται και συµµετέχουν σε µια σειρά δραστηριοτήτων, ανάλογα µε το σχέδιο δράσης που έχει αποφασισθεί να εφαρµόσουν. Οι πληροφορίες πρέπει να αποτελούν αποτέλεσµα εµπειριών, να βγαίνουν µέσα από την εµπειρία. Ενεργώ, Βιώνω 2. Οι µαθητές ανταλλάσσουν εµπειρίες, συγκρίνουν εµπειρίες και ανατροφοδοτούνται µέσα από τη συζήτηση σε µικρές οµάδες όπου επιδιώκεται µεγαλύτερη συµµετοχή όλων των µελών. Η µάθηση προχωρά µέσω της αλληλεπίδρασης. Ανταλλάσσω εµπειρίες, αλληλεπιδρώ 3. Οι µαθητές καλούνται να διατυπώσουν γενικές αρχές και γενικά συµπεράσµατα που προκύπτουν από τα δύο πρώτα στάδια. Ερµηνεύω 4. Ο διδάσκων και οι µαθητές σχεδιάζουν την εφαρµογή της γνώσης που έχει αποκτηθεί και ελέγχουν τι έχει εµπεδωθεί και εάν έχουν αλλάξει ή τροποποιηθεί οι αντιλήψεις και οι στάσεις απέναντι στο εξεταζόµενο αντικείµενο. Εφαρµόζω Στη βιωµατική µάθηση η τάξη λειτουργεί ως βιωµατικό εργαστήριο µάθησης. -Ο εκπαιδευτικός είναι εµψυχωτής. -Ο εκπαιδευτικός σχεδιάζει και συνδιαµορφώνει µαζί µε τους µαθητές του σχέδια εργασίας που περιέχουν βιωµατικές δραστηριότητες. -Οι µαθητές εργάζονται µε ασκήσεις οµάδας. Η άσκηση οµάδας (ή δραστηριότητα) είναι µια δοµηµένη-στοχοκεντρική πρόταση που σχεδιάζει και προτείνει ο εµψυχωτής εκπαιδευτικός προς τους µαθητές για ατοµική ή οµαδική δράση. Ο όρος δοµηµένη προσδιορίζει το συγκεκριµένο τόπο και χρόνο και τις συγκεκριµένες οδηγίες που δίνει ο εµψυχωτής. Μέσα από αυτές τις ασκήσεις αναπτύσσεται η αλληλεπίδραση των µελών της οµάδας, δηµιουργούνται βιώµατα και εµπειρίες, αναδύονται συναισθήµατα, διερευνώνται και ανακαλύπτονται σκέψεις, αντιλήψεις και στερεότυπα, οι µαθητές αναπτύσσουν επικοινωνιακές και κοινωνικές δεξιότητες, καλλιεργούν τη φαντασία και τη δηµιουργικότητα, χαίρονται. Βιβλιογραφία Δεδούλη Μ., Βιωµατική µάθηση-δυνατότητες αξιοποίησης της στο πλαίσιο της Ευέλικτης Ζώνης, Επιθεώρηση Εκπαιδευτικών Θεµάτων, 6 (2001), σσ. 145-159. στο http://www.pischools.gr/download/publications/epitheorisi/teyxos6/deloudi.pdf (τελευταία προσπέλαση 9-11-2013). Καµαρινού Δ., Βιωµατική µάθηση στο σχολείο, Αθήνα 1999. Morganett R., Skills for living, Research Press 1990. Χατζηχρήστου Χ., Πρόγραµµα προαγωγής της ψυχικής υγείας και της µάθησης. Κοινωνική και συναισθηµατική αγωγή στο σχολείο, Τυπωθήτω Γιώργος Δάρδανος, Αθήνα 2004. Weare K. και Cray C., Η προαγωγή της ψυχικής και συναισθηµατικής υγείας στο σχολείο, Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα 1995.
Οι τέσσερις Θεµατικές Ενότητες (ΘΕ) που προτείνονται από τον Οδηγό του Εκπαιδευτικού για τη Σχολική και Κοινωνική Ζωή. Για τον Οδηγό, βλ. στο http://digitalschool.minedu.gov.gr/info/newps/σχολική%20και%20κοινωνική%20ζω ή/οδηγός%20σκζ%20για%20δευτεροβάθµια%20εκπαίδευση.pdf 1. Eπικοινωνώ, αισθάνοµαι είµαι ο εαυτός µου. Βασικά θέµατα: αίσθηση του ανήκειν, λεκτική και µη λεκτική διαπροσωπική επικοινωνία, αναγνώριση, έκφραση, αποδοχή, διαχείριση συναισθηµάτων, ενσυναίσθηση, προσωπική ταυτότητα, δηµόσια εικόνα, κοινωνική ταυτότητα και υπαγωγή σε οµάδες, η έννοια του άγχους. Υποενότητες: Γνωριµία µε τον εαυτό µας (Τα πρώτα βήµατα της οµάδας, η ανταλλαγή της εικόνας µας), Το δικό µας σχολείο (Η οµάδα αυτοδεσµεύεται), Επικοινωνώντας µε τους άλλους (Πολλοί τρόποι για τον ίδιο σκοπό), Τα συναισθήµατά µας (Μπορεί να νιώθουµε το ίδιο, µπορεί και όχι, Αντιγνωµίες συναισθηµάτων), Αντιµετωπίζοντας το άγχος (υγεία πάνω από όλα) 2. Ζούµε µαζί. Βασικά Θέµατα: διαπροσωπικές σχέσεις, θυµός-φόβος-απογοήτευση, εκφοβισµός, αναζήτηση βοήθειας, ατοµική ταυτότητα και διαφορετικότητα, φιλία και διαφυλικές σχέσεις. Υποενότητες: Οι σχέσεις µεταξύ µας (Γράµµα συγγνώµης), Διαχειρίζοµαι τις συγκρούσεις (Αφίσες µε νόηµα, Συνθήµατα, Οµάδα ή µονάδα; ένα µήνυµα για όλους), Το δικό µας σχολείο (µια διαφορετική τάξη ένα διαφορετικό σχολείο). 3. To σχολείο ως κοινότητα. Ζούµε µαζί και στηρίζουµε ο ένας τον άλλο. Βασικά Θέµατα: αίσθηση του ανἠκειν και αλληλοϋποστήριξη, συνεργασία, αυτορρύθµιση και αυτονοµία, προσωπική επίδραση στο σχολείο και την τάξη, πληροφόρηση και µάθηση. Υποενότητες: Tο δικό µας σχολείο (Μαθητές στο ρόλο των εκπαιδευτικών, Μια δική µας ιστορία, Ένα σχολείο ζωής, Μικρή, µεγάλη, µεγαλύτερη οµάδα), Σχολείο και Διαδίκτυο (Τι αποκαλύπτω για µένα; Σε ποιους; Πότε; Tι αναρτώ στο διαδίκτυο; Πώς σχολιάζω; Πώς συζητώ;) 4. Φροντίζω τον εαυτό µου. Βασικά Θέµατα: Κίνδυνοι από ατυχήµατα και πρόληψη. O καπνός και το κάπνισµα, το αλκοόλ. (κυκλοφορώ µε ασφάλεια, αποφεύγω τον καπνό και το αλκοόλ). Για κάθε µία από τις παραπάνω θεµατικές ενότητες στον Οδηγό του Εκπαιδευτικού υπάρχουν σχέδια εργασίας (όπου καθορίζονται τα Βασικά Θέµατα και τα και τα προσδοκώµενα µαθησιακά αποτελέσµατα) και αντίστοιχες ενδεικτικές δραστηριότητεςδοµηµένες ασκήσεις οµάδας. (Βλ. Σχολική και Κοινωνική Ζωή. Οδηγός του εκπαιδευτικού για τη Δευτεροβάθµια Εκπαίδευση, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο και Υπουργείο Παιδείας και Δια Βίου Μάθησης, Αθήνα 2011, σσ. 61-90). Kάθε εκπαιδευτικός έχει την ευχέρεια να σχεδιάσει άλλες δραστηριότητες υπό την προϋπόθεση ότι αυτές αντιστοιχούν στα Βασικά Θέµατα και Προσδοκώµενα Μαθησιακά Αποτελέσµατα (ΠΜΑ) που προτείνονται από τον Οδηγό του Εκπαιδευτικού ή το Πρόγραµµα Σπουδών. (Βλ. ό.π., σ. 18). Toνίζεται ότι οι προτεινόµενες δραστηριότητες είναι ενδεικτικές και ότι οι εκπαιδευτικοί έχουν τη δυνατότητα να αλλάζουν, να προσαρµόζουν ή να εµπλουτίζουν τη διαδικασία εφαρµογής, τους άξονες συζήτησης και το εκπαιδευτικό υλικό, διατηρώντας, ωστόσο, σταθερά τα ΠΜΑ των υποενοτήτων (Bλ. ό.π., σ. 61).
Επισηµάνσεις Οι δραστηριότητες που σχεδιάζονται πρέπει να είναι στοχοκεντρικές. Δηλαδή, η κάθε δραστηριότητα να συνδέεται µε στόχο ή στόχους, να υπηρετεί την επίτευξη των στόχων που έχουµε θέσει και να οδηγεί εν δυνάµει σε µαθησιακά αποτελέσµατα. Τα µαθησιακά αποτελέσµατα αξιολογούνται. Οι στόχοι µας είναι η απόκτηση δεξιοτήτων, αλλά και η διαµόρφωση στάσεων και συµπεριφορών. Η Σχολική και Κοινωνική Ζωή έχει ως στόχους την ψυχοσωµατική ανάπτυξη των µαθητών, τη φυσική και συναισθηµατική ανάπτυξη (σώµα και χαρακτήρας), την ανάπτυξη δεξιοτήτων για την επίλυση πρακτικών προβληµάτων της καθηµερινής ζωής και την ακαδηµαϊκή επάρκεια ως προς τη γλώσσα. Ενδεικτική διατύπωση στόχων οι µαθητές να καλλιεργήσουν δεξιότητες επικοινωνίας (γλώσσα), προσδιορίζουν τη σηµασία όρων, να συγκρίνουν και να κρίνουν, να διατυπώνουν προφορικά και γραπτά συµπεράσµατα ύστερα από έρευνα, να αναζητούν τη λύση προβληµάτων και να ενεργούν για την επίλυσή τους, να καλλιεργήσουν κοινωνικές δεξιότητες που προάγουν τις διαπροσωπικές σχέσεις, τη λειτουργία των οµάδων, την συνύπαρξη µε βάση την εκτίµηση, τον αλληλοσεβασµό, την κατανόηση, την αποδοχή του άλλου και του διαφορετικού, τη συνεργασία, την αλληλεγγύη, να αναπτύξουν δεξιότητες αναγνώρισης, έκφρασης και διαχείρισης των συναισθηµάτων και αγχογόνων καταστάσεων, αλλά και δεξιότητες ενσυναίσθησης, δηλαδή κατανόησης των συναισθηµάτων του άλλου, να ενισχύσουν το αίσθηµα αυτοεκτίµησης και αυτοαντίληψης, να γνωρίσουν τον εαυτό τους µέσα από τη θέση του στην οµάδα, να κατανοούν, να αποδέχονται τη διαφορετικότητα και να αντιµετωπίζουν τον εκφοβισµό, να αναπτύξουν την αίσθηση της κοινότητας στο σχολικό περιβάλλον, να αναπτύξουν και να καλλιεργήσουν κοινωνικές αξίες και θετικές συµπεριφορές στην οµάδα (θέτω και σέβοµαι κανόνες, υπευθυνότητα, αλτρουισµός, εθελοντισµός και κοινωνική προσφορά), να εκτιµήσουν τον εαυτό τους και τους άλλους, να προστατεύουν την ψυχική και σωµατική υγεία τη δική τους και των άλλων, να αναπτύξουν στάσεις και συµπεριφορές ασφαλούς χρήσης και διαχείρισης του διαδικτύου. Και διάφοροι άλλοι στόχοι ανάλογα µε το σχέδιο δράσης που εφαρµόζουµε.
Επισηµάνσεις -Oι Βιωµατικές Δράσεις δεν είναι ένα γνωστικό αντικείµενο µε ακαδηµαϊκό περιεχόµενο. Δεν έχει αυστηρά προσδιορισµένη διδακτέα-εξεταστέα ύλη. -Στο µάθηµα αυτό εφαρµόζονται εναλλακτικές µέθοδοι διδασκαλίας και αξιολόγησης. -Ο εκπαιδευτικός είναι εµψυχωτής και πρέπει να προσπαθήσει να γίνει µέλος της οµάδας της τάξης, να συνδιαµορφώσει µε τους µαθητές του το εκπαιδευτικό υλικό και κυρίως να δηµιουργήσει θετικό κλίµα. -Ως προς τη µεθοδολογία: συνδέεται µε τη βιωµατική µάθηση, τη διερευνητική και τη συνεργατική. Οι µαθητές εφαρµόζουν σχέδια εργασίας και δουλεύουν οµαδικά µε στοχευµένες ασκήσεις οµάδας. -Ενδιαφέρει ιδιαίτερα να επιτευχθεί η συναισθηµατική και η κοινωνική ανάπτυξη και των µαθητών ως ατόµων µέσα στην οµάδα της τάξης και της κοινότητας του σχολείου. -Δεν εξετάζεται γραπτά. Ο µαθητής βαθµολογείται µε βάση τη συµµετοχή και τη συµβολή του στην παραγόµενη από την οµάδα συλλογική εργασία. -Η βαθµολογία του µαθητή προκύπτει από τον ατοµικό βαθµό και το βαθµό της οµάδας στην οποία ανήκει. -O ατοµικός βαθµός: προκύπτει από την παρατήρηση του καθηγητή και τον ατοµικό φάκελο του µαθητή. -O βαθµός της οµάδας: προκύπτει από την οµαδική εργασία. Η οµάδα έχει οµαδικό φάκελο. -Είναι καλό να ασκούµε, εάν είναι δυνατό, τους µαθητές και την οµάδα στην αυτοαξιολόγηση και την ετεροαξιολόγηση. -Πρέπει να εξηγήσουµε, να προσδιορίσουµε και να διευκρινίσουµε τα κριτήρια αξιολόγησης στους µαθητές µας. Το καλύτερο είναι να τα συνδιαµορφώσουµε µε τους µαθητές µας. (Για την αξιολόγηση, βλ. έγγραφο µε τις Οδηγίες Βιωµατικών Δράσεων). Δύο φράσεις που εκφράζουν την αντίληψη για τη βιωµατική µάθηση Μόνο ό,τι δέχτηκες µε την ψυχή σου, αυτό µόνο µαθαίνεις και αυτό ενσωµατώνεις στη ζωή και το χαρακτήρα σου. Dewey. Μόνο µε το αίσθηµα Μπορείς να διδάξεις Αν καθήσεις στην έδρα η ποίηση θα φύγει από το παράθυρο Κώστας Μόντης
Επισηµάνσεις Οι δραστηριότητες που σχεδιάζονται πρέπει να είναι στοχοκεντρικές. Δηλαδή, η κάθε δραστηριότητα να συνδέεται µε στόχο ή στόχους, να υπηρετεί την επίτευξη των στόχων που έχουµε θέσει και να οδηγεί εν δυνάµει σε µαθησιακά αποτελέσµατα. Τα µαθησιακά αποτελέσµατα αξιολογούνται. Οι στόχοι µας είναι η απόκτηση δεξιοτήτων, αλλά και η διαµόρφωση στάσεων και συµπεριφορών. Η Σχολική και Κοινωνική Ζωή έχει ως στόχο την ψυχοσωµατική ανάπτυξη των µαθητών, τη φυσική και συναισθηµατική ανάπτυξη (σώµα και χαρακτήρας), την ανάπτυξη δεξιοτήτων για την επίλυση πρακτικών προβληµάτων της καθηµερινής ζωής και την ακαδηµαϊκή επάρκεια ως προς τη γλώσσα. Ενδεικτική διατύπωση στόχων οι µαθητές να καλλιεργήσουν δεξιότητες επικοινωνίας (γλώσσα), προσδιορίζουν τη σηµασία όρων, να συγκρίνουν και να κρίνουν, να διατυπώνουν προφορικά και γραπτά συµπεράσµατα ύστερα από έρευνα, να αναζητούν τη λύση προβληµάτων και να ενεργούν για την επίλυσή τους, να καλλιεργήσουν κοινωνικές δεξιότητες που προάγουν τις διαπροσωπικές σχέσεις, τη λειτουργία των οµάδων, την συνύπαρξη µε βάση την εκτίµηση, τον αλληλοσεβασµό, την κατανόηση, την αποδοχή του άλλου και του διαφορετικού, τη συνεργασία, την αλληλεγγύη, να αναπτύξουν δεξιότητες αναγνώρισης, έκφρασης και διαχείρισης των συναισθηµάτων και αγχογόνων καταστάσεων, αλλά και δεξιότητες ενσυναίσθησης, δηλαδή κατανόησης των συναισθηµάτων του άλλου, να ενισχύσουν το αίσθηµα αυτοεκτίµησης και αυτοαντίληψης, να γνωρίσουν τον εαυτό τους µέσα από τη θέση του στην οµάδα, να κατανοούν, να αποδέχονται τη διαφορετικότητα και να αντιµετωπίζουν τον εκφοβισµό, να αναπτύξουν την αίσθηση της κοινότητας στο σχολικό περιβάλλον, να αναπτύξουν και να καλλιεργήσουν κοινωνικές αξίες και θετικές συµπεριφορές στην οµάδα (θέτω και σέβοµαι κανόνες, υπευθυνότητα, αλτρουισµός, εθελοντισµός και κοινωνική προσφορά), να εκτιµήσουν τον εαυτό τους και τους άλλους, να προστατεύουν την ψυχική και σωµατική υγεία τη δική τους και των άλλων, να αναπτύξουν στάσεις και συµπεριφορές ασφαλούς χρήσης και διαχείρισης του διαδικτύου. Και διάφοροι άλλοι στόχοι ανάλογα µε το σχέδιο δράσης που εφαρµόζουµε.
Αξιολόγηση Ενδεικτικό κριτήριο αξιολόγησης προφορικής παρουσίασης (στηρίζεται στην παρατήρηση και την προσεκτική παρακολούθηση) Όταν οι µαθητές παρουσιάζουν ένα θέµα προφορικά, παρατηρούµε και παρακολουθούµε προσεκτικά -τη φωνή -το βλέµµα -τις χειρονοµίες, τη θέση και τη στάση του σώµατος Σηµειώνουµε τις παρατηρήσεις µας για τα παρακάτω θέµατα. Η αξιολόγησή µας µπορεί να γίνει και αριθµητικά (π.χ. 1: εξαιρετικός, 2: πολύ καλός, 3. καλός, κλπ.) 1. Ήταν σαφής και έγινε αντιληπτός. 2. Χειριζόταν σωστά τη γλώσσα, χωρίς εκφραστικά λάθη, λάθη στη διατύπωση των νοηµάτων, λεξιλόγιο, κλπ. 3. Ανέπτυξε το θέµα µε αιτιολόγηση και αποδεικτική επιχειρηµατολογία; 4. Η παρουσίασή του ενεργοποίησε το κοινό; Είχε επικοινωνία µε το κοινό; Διατήρησε οπτική επικοινωνία; 5. Κράτησε τεταµένη την προσοχή του κοινού; Δηµιούργησε ατµόσφαιρα χαράς. Είχε χιούµορ. Ήταν πρωτότυπη η παρουσίασή του; 6. Χρησιµοποίησε κατάλληλα την ένταση και τον τόνο της φωνής. Mήπως ήταν µονότονη η φωνή του; Χρησιµοποίησε εκφραστικές χειρονοµίες; 7. Απάντησε στις ερωτήσεις του κοινού; Ήταν ικανοποιητικές οι απαντήσεις του;