Περιεχόμενα Πρόλογος 9 Ευχαριστίες 12 Το βιβλίο αυτό 13 Πώς να αξιοποιήσετε στο έπακρο το βιβλίο αυτό 19 Μέρος 1 Μέρος 2 Μέρος 3 Λίγα πράγματα που πρέπει να ξέρετε πριν ξεκινήσετε 1 Απαιτούμενο υπόβαθρο 25 2 Τι είναι τεχνική ανάλυση; 35 3 Τι είναι διάγραμμα; 41 4 Η αναπόφευκτη ειδική ορολογία 47 Τα βασικά της ανάλυσης διαγραμμάτων 5 Τι είναι προσφορά και ζήτηση στις αγορές; 57 6 Η τάση είναι φίλη σας, το ίδιο και οι γραμμές τάσης 63 7 Να βλέπετε και το δάσος και τα δέντρα 71 8 Μοτίβα διαγραμμάτων όταν η αγορά χρειάζεται ξεκούραση 79 9 Μοτίβα διαγραμμάτων όταν η αγορά αλλάζει γνώμη 89 10 Μοτίβα διαγραμμάτων εκρήξεις 99 11 Οι διορθώσεις στη σωστή τους διάσταση 103 Η τεχνική ανάλυση στον πραγματικό κόσμο 12 Τι άλλο υπάρχει εκτός από τις τιμές; 109 13 Η θεμελιώδης ανάλυση είναι στην πραγματικότητα τεχνική ανάλυση 129 14 Τι κάνει μια μετοχή να φαίνεται καλή; 135 15 Κίνδυνος και ανταμοιβή αξίζει τον κόπο η μετοχή σας; 147 16 Δεν πρόκειται για νευροχειρουργική 159 5
Περιεχόμενα Μέρος 4 Μέρος 5 Μέρος 6 Η επενδυτική διαδικασία στην πράξη 17 Και τώρα ας περάσουμε στην πράξη! 175 18 Πώς θα καταλάβετε ότι κάνατε λάθος 181 19 Μερικές φορές είναι καλό να κάνεις λάθος 185 20 Πότε να πουλήσετε 191 21 Λίγα λόγια για το εγώ σας 203 Εργαλεία και περιπτωσιολογικές μελέτες 22 Τι χρειάζεστε πραγματικά για να ξεκινήσετε; 207 23 Πώς να πλουτίσετε την τεχνική σας εργαλειοθήκη 213 24 Τελευταίες συμβουλές 219 25 Περιπτωσιολογική μελέτη Ο τέλειος κόσμος 221 26 Περιπτωσιολογική μελέτη Ο πραγματικός κόσμος 229 27 Πόσο καλή είναι η μετοχή του χρηματιστή σας; 245 Προχωρώντας παρακάτω 28 Εισαγωγή στα "διαγράμματα κεριών" 253 29 Κύκλοι 257 30 Τεχνικοί όροι που ίσως να έχετε ακούσει 263 31 Απομυθοποίηση του αναλυτή της τηλεόρασης 283 Διασκεδαστική ορολογία 287 Τελευταίες σκέψεις 295 Ευρετήριο 297 6
9 Μοτίβα διαγραμμάτων όταν η αγορά αλλάζει γνώμη "Διόρθωση είναι όταν χάνεις λεφτά εσύ. Όταν χάνω λεφτά εγώ, είναι καθοδική αγορά". William Noble, Διευθυντής Ερευνών της Logical Information Machines. Αν ορισμένα μοτίβα των διαγραμμάτων αποτελούν απλώς μια στάση της αγοράς για ξεκούραση, άλλα είναι σημεία στροφής. Αν ήδη κατέχετε μια θέση στην αγορά και παρουσιαστεί ένα από αυτά τα μοτίβα, μάλλον είναι η κατάλληλη στιγμή να σκεφθείτε να πουλήσετε. Προσοχή: να προετοιμαστείτε, όχι να το κάνετε. Πριν ενεργήσετε, πρέπει να αφήσετε περιθώριο στα μοτίβα να ξεσπάσουν. Συμφωνώ ότι έτσι δεν θα αγοράσετε στο εντελώς χαμηλό, ούτε θα πουλήσετε στο εντελώς υψηλό σημείο, αλλά τα σημεία αυτά είναι για τον επαγγελματία που συμμετέχει από κοντά στη δραστηριότητα της αγοράς. Στο κεφάλαιο αυτό, θα μάθουμε να αναγνωρίζουμε μοτίβα που συνήθως εμφανίζονται στο τέλος των τάσεων. Οι τεχνικοί τα αποκαλούν μοτίβα αντιστροφής (reversal patterns). Κεφάλι και ώμοι Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά μοτίβα αντιστροφής είναι το "κεφάλι και ώμοι" (head and shoulders). Ονομάζεται έτσι επειδή θυμίζει ένα κεφάλι με τους ώμους από την μια και την άλλη πλευρά. Πέρα από την εικόνα του, το μοτίβο αυτό αποτελεί παράδειγμα της δράσης ορισμένων τεχνικών παραγόντων, όπως η μειούμενη ορμή, οι διασπάσεις στήριξης/αντίστασης, και οι διασπάσεις τάσεων. 89
Μέρος 2 Τα βασικά της ανάλυσης διαγραμμάτων Σε μια ανοδική αγορά, οι τιμές σημειώνουν υψηλότερα υψηλά και υψηλότερα χαμηλά όσο συνεχίζεται η ανοδική τάση (Εικόνα 9.1). Ο αριστερός ώμος είναι α- πλώς τμήμα αυτής της διαδικασίας. Οι τιμές φτάνουν έως την κορυφή του ώμου και μετά υποχωρούν λόγω φυσιολογικής διόρθωσης. Στη συνέχεια, οι τιμές ανέρχονται σε νέο υψηλό σημείο (Εικόνα 9.2). Προς το παρόν, δεν είναι δυνατόν να προβλεφθεί ότι το σημείο αυτό θα είναι το "κεφάλι" του σχηματισμού και η τελειωτική ώθηση του ράλλυ. Θα υπάρχει κάποια ένδειξη ότι δεν πάνε όλα καλά στο ράλλυ, επειδή οι μετρήσεις της ορμής ή του όγκου κατά πάσα πιθανότητα θα μειώνονται, ερχόμενες σε απόκλιση με την τιμή. Οι ταύροι εξασθενίζουν έστω και αν η αγορά συνεχίζει να ανεβαίνει. Καθώς οι τιμές υποχωρούν πάλι, δεν κατορθώνουν να σταματήσουν πια σε υψηλότερο χαμηλό σημείο και πέφτουν στο παλαιότερο χαμηλό. Αυτό το λέμε "γραμμή λαιμού" (neckline). Για να συνοψίσουμε μέχρι στιγμής, η ορμή μειώνεται, οι τιμές δεν κατάφεραν να σημειώσουν υψηλότερο χαμηλό, και η οπισθοχώρηση μετά το κεφάλι κατά πάσα πιθανότητα διέσπασε τη γραμμή τάσης. Τουλάχιστον, καθόρισε επίσημα τη γραμμή λαιμού ως γραμμή στήριξης. Εικ. 9.1 Αριστερός ώμος 90
9 Μοτίβα διαγραμμάτων όταν η αγορά αλλάζει γνώμη Εικ. 9.2 Κεφάλι Εικ. 9.3 Δεξιός ώμος 91
Μέρος 2 Τα βασικά της ανάλυσης διαγραμμάτων Τώρα, όταν η αγορά επιχειρεί ξανά να φτάσει σε υψηλότερο υψηλό, η ορμή μειώνεται ακόμα περισσότερο. Οι τιμές δεν κατορθώνουν ούτε καν να φτάσουν στο προηγούμενο υψηλό (το κεφάλι) και πέφτουν στο λαιμό. Όσο πιο ασθενική η αγορά, τόσο μικρότερος ο δεξιός ώμος (Εικόνα 9.3). Όταν η γραμμή λαιμού διασπαστεί καθοδικά, ο σχηματισμός έχει ολοκληρωθεί και σημειώνεται η αντιστροφή. Είναι σημαντικό να επισημανθεί ότι, για να φτάσουμε στο συμπέρασμα αυτό, χρησιμοποιούμε πολλούς τεχνικούς δείκτες (ορμή, όγκο, διάσπαση τάσης, κλπ.) και όχι απλώς ένα σχήμα πάνω στο διάγραμμα. Ξανακοιτάξτε λίγο το διάγραμμα από απόσταση. Ξέρετε πολλούς ανθρώπους να έχουν το λαιμό τους κάτω από τους ώμους τους, στις μασχάλες τους; Μήπως ο Πικάσο ήταν τεχνικός αναλυτής; Το ημερήσιο διάγραμμα του δολαρίου Αυστραλίας cash (Εικόνα 9.4) δείχνει ανεστραμμένο κεφάλι και ώμους σε πτωτική αγορά. Προσέξτε ότι ο δείκτης σχετικής ισχύος (relative strength index, RSI) ανεβαίνει. Ο δεξιός ώμος είχε διασπάσει την καθοδική γραμμή τάσης στα μέσα Ιουλίου και τώρα διασπά ανοδικά τη γραμμή λαιμού, ολοκληρώνοντας το μοτίβο. Εικ. 9.4 Ημερήσιο διάγραμμα δολαρίου Αυστραλίας/δολαρίου ΗΠΑ * Εικ. 9.5 Εβδομαδιαίο διάγραμμα δολαρίου Αυστραλίας/δολαρίου ΗΠΑ * Προσοχή: Στα διαγράμματα οι ημερομηνίες σημειώνονται με το αμερικανικό σύστημα. έτσι, 1224 σημαίνει 24 Δεκεμβρίου 92
9 Μοτίβα διαγραμμάτων όταν η αγορά αλλάζει γνώμη Διπλές κορυφές και διπλοί πυθμένες Άλλος σημαντικός σχηματισμός αντιστροφής είναι το σχήμα "Μ" ή "W" που ονομάζεται, αντίστοιχα, διπλή κορυφή ή διπλός πυθμένας. Πρόκειται ουσιαστικά για κεφάλι και ώμους... χωρίς το κεφάλι. Μια σημαντική διαφορά είναι ότι, ενώ το κεφάλι και ώμοι είναι περισσότερο καθαρό μοτίβο, είναι και λιγότερο αυστηρό στον ορισμό του. Για παράδειγμα, η γραμμή λαιμού δεν είναι ανάγκη να είναι ο- ριζόντια, μπορεί να είναι και κεκλιμένη. Η διπλή κορυφή και ο διπλός πυθμένας πρέπει οπωσδήποτε να βασίζονται σε πραγματικό επίπεδο στήριξης ή αντίστασης. Το εβδομαδιαίο διάγραμμα του δολαρίου Αυστραλίας (Εικόνα 9.5) παρουσιάζει διπλό πυθμένα, ο οποίος σχηματίστηκε σε περίοδο οκτώ μηνών. Οι τιμές διορθώθηκαν από τα χαμηλά του Ιανουαρίου στα υψηλά του Απριλίου. Σημειώστε ότι τα υψηλά αυτά συνάντησαν αντίσταση σε μια προηγούμενη ζώνη συνωστισμού που είχε σχηματιστεί ένα χρόνο νωρίτερα (η στήριξη γίνεται αντίσταση). Τα χαμηλά του Ιουνίου ήταν στο ίδιο επίπεδο με εκείνα του Ιανουαρίου και οι τιμές στο τέλος του διαγράμματος αυξάνονται. Ο τεχνικός αναλυτής θα περίμενε να διασπαστεί η καθοδική γραμμή τάσης των τελευταίων δύο ετών πριν αγοράσει. Άλλοι επιβεβαιωτικοί δείκτες είναι ο αυξανόμενος RSI και το ανεστραμμένο κεφάλι και ώμοι στο ημερήσιο διάγραμμα (Εικ. 9.4) που αντιστοιχεί στον δεύτερο πυθμένα του εβδομαδιαίου διαγράμματος. Το μοτίβο αυτό απαιτεί υπομονή επειδή οι τιμές έχουν να ξεπεράσουν δύο ε- μπόδια πριν δημιουργηθεί μακροπρόθεσμη τάση. Πρώτον, πρέπει να διασπαστεί η τρέχουσα καθοδική τάση. Αν συμβεί αυτό, η αγορά αναμένεται να ανέβει στα προηγούμενα υψηλά του Απριλίου. Στη συνέχεια, πρέπει να διασπάσει αυτό το επίπεδο αντίστασης. Μην ξεχνάτε ότι από μόνα τους τα μοτίβα των διαγραμμάτων μπορεί να αποδειχθούν παραπλανητικά. Χρειάζονται επιβεβαίωση. 93
Μέρος 2 Τα βασικά της ανάλυσης διαγραμμάτων Ημερήσιες αντιστροφές Το μοτίβο αυτό αποτελείται από μία και μόνη ημερήσια στήλη, αλλά είναι καθοριστικό να βρίσκεται στο κατάλληλο σημείο του διαγράμματος. Ύστερα από ένα ράλλυ, η αγορά σημειώνει υψηλότερο υψηλό, κάτι όμως συμβαίνει στη διάρκεια της ημέρας. Ξαφνικά, το συναίσθημα της αγοράς μετατοπίζεται υπέρ των αρκούδων και οι τιμές καταλήγουν να κλείσουν χαμηλότερα, σημειώνοντας καθαρή πτώση μέσα στην ημέρα. Το αντίστροφο ισχύει στους πυθμένες, όταν η αγορά σημειώσει χαμηλότερο χαμηλό αλλά τελικά κλείσει υψηλότερα την ημέρα. Και τα δύο υποδηλώνουν ότι κάτι συνέβη το οποίο άλλαξε το συναίσθημα της αγοράς. Οι αντιστροφές μίας ημέρας μπορεί να φαίνονται βραχυπρόθεσμο μοτίβο αλλά (όπως και τα περισσότερα τεχνικά εργαλεία) μπορούν να εφαρμοστούν σε πολλά χρονικά πλαίσια. Για τους μακροπρόθεσμους επενδυτές, άριστο εργαλείο θα ήταν η μηνιαία αντιστροφή. Η Εικόνα 9.6 δείχνει ημερήσιες αντιστροφές στο διάγραμμα της Intel Corp. Προσέξτε ότι η ράβδος της ημέρας αντιστροφής έχει σημειώσει υψηλότερο υψηλό. Εικ. 9.6 Intel Corp. 94
9 Μοτίβα διαγραμμάτων όταν η αγορά αλλάζει γνώμη Τρίγωνα και παραλληλόγραμμα Μα καλά, δεν είπαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο ότι τα τρίγωνα και τα παραλληλόγραμμα είναι μοτίβα συνέχισης; Αν το "πιάσατε" αυτό, σας ευχαριστώ που με διαβάζετε με προσοχή. Τα τρίγωνα και τα παραλληλόγραμμα θεωρούνται συνήθως προειδοποιήσεις για συνέχιση της τάσης, αλλά τίποτα δεν είναι εγγυημένο. Τις περισσότερες φορές, η αγορά πράγματι κάνει ξέσπασμα συνεχίζοντας την προηγούμενη τάση, όχι όμως πάντοτε. Η παράγραφος αυτή έχει σκοπό να σας κάνει να ε- μπεδώσετε την αρχή ότι δεν μπορείτε να αγοράζετε ή να πουλάτε προεξοφλώντας το ξέσπασμα. Πρέπει να περιμένετε να συμβεί. Η Εικόνα 9.7 δείχνει ένα πεντακάθαρο μοτίβο τριγώνου στα αμερικανικά ομόλογα. Υπήρχε μια μικρή προειδοποίηση ότι το τρίγωνο θα διασπαστεί καθοδικά αντί να συνεχίσει ψηλότερα, λόγω του κατερχόμενου σχήματός του. Το άνω φράγμα κατέβαινε, δηλώνοντας ότι οι αρκούδες γίνονται πιο επιθετικές. Εικ. 9.7 Μοτίβο τριγώνου στα αμερικανικά ομόλογα 95
Μέρος 2 Τα βασικά της ανάλυσης διαγραμμάτων Στρογγυλεμένες κορυφές και πυθμένες Στο ράλλυ, οι ταύροι απλώς απομακρύνονται από το προσκήνιο χωρίς να έλθουν οι αρκούδες και να πάρουν τα ηνία. Πρόκειται για μοτίβα που γίνονται φανερά αφού ολοκληρωθούν. Όχι και πολύ χρήσιμο, έτσι; Εδώ που τα λέμε, μπορείτε να τα δείτε πριν ολοκληρωθούν, αν ξέρετε τι να παρακολουθείτε. Αντιπροσωπεύουν μια αργή, σταδιακή μετατόπιση της αγοράς, ίσως μάλιστα και απώλεια ενδιαφέροντος. Στο ράλλυ, οι ταύροι απλώς απομακρύνονται από το προσκήνιο χωρίς να έλθουν οι αρκούδες και να πάρουν τα ηνία. Στην κάθοδο, συμβαίνει ακριβώς το α- ντίθετο: οι αρκούδες σταματούν τις επιθετικές πωλήσεις αλλά δεν παρουσιάζονται οι ταύροι να αναλάβουν την πρωτοβουλία. Το εκνευριστικό είναι ότι διασπώνται οι γραμμές τάσης χωρίς την ευφορία ή την αυξημένη δραστηριότητα που συνοδεύουν τις σαφείς αντιστροφές τάσης. Αποτυγχάνουν και οι ακτινωτές γραμμές. Όταν η ανάλυση γίνεται ασαφής, είναι πάντοτε καλή ιδέα να ανατρέχουμε στους βασικούς ορισμούς της τάσης. Στους πυθμένες αναζητήστε υψηλότερα ψηλά και υψηλότερα χαμηλά. Στις κορυφές αναζητήστε χαμηλότερα υψηλά και χαμηλότερα χαμηλά. Εικ. 9.8 Στρογγυλεμένες κορυφές και πυθμένες 96
9 Μοτίβα διαγραμμάτων όταν η αγορά αλλάζει γνώμη Αιχμές Οι αιχμές (spikes) ή δόρατα όπως επίσης λέγονται, είναι το αντίθετο των στρογγυλεμένων αντιστροφών, καθώς είναι πολύ αιχμηρές. Αν η πιατέλα έχει σχήμα σαν ένα στρουμπουλό "U", οι αιχμές είναι σαν λεπτά "V". Η αγορά δοκιμάζει κάποια απότομη μετατόπιση συναισθήματος, που έχει προκληθεί από ειδήσεις ή από απότομες αλλαγές. Εικ. 9.9 Αιχμές Οι αιχμές είναι δύσκολο να αξιοποιηθούν. θα πρέπει να αναλύσετε τι συνέβαινε αμέσως πριν παρουσιαστεί η αιχμή. Μήπως υπήρχε διαφωνία ανάμεσα σε ορισμένους δείκτες; Η τάση της αγοράς σημείωσε ξαφνική επιτάχυνση πριν από την αιχμή (Εικόνα 9.10) ή ήταν αρκετά επίπεδη (Εικόνα 9.11); Το πρώτο ίσως είναι σημάδι πανικού της αγοράς, ενώ το δεύτερο ίσως υποδηλώνει ότι η τάση επιταχυνόταν και δεν σημείωνε αντιστροφή. 97