ΑΡΩΜΑΤΙΚΑ & ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΑ ΦΥΤΑ

ΑΡΩΜΑΤΙΚΑ & ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΑ ΦΥΤΑ ΜΥΡΩΝΙΔΟΥ ΕΛΕΝΗ Μ.Sc.

2

ΠΟΛΥΚΑΣΤΡΟ 2012 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος...3 1. Τι είναι αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά...3 2. Παράγοντες που επηρεάζουν την απόδοση της καλλιέργειας...3 3. Παραλαβή δραστικών συστατικών...4 4. Μέθοδοι ξήρανσης αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών...4 5. Χρήσεις αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών...4 3

Πρόλογος Παγκοσμίως υπάρχουν 350.000 είδη διαφορετικών φυτών, 18.000 είδη αρωματικών και 60.000 είδη φαρμακευτικών. Η χλωρίδα της Ελλάδας αριθμεί πάνω από 6.000 είδη ανώτερων φυτών τα 700 είδη χαρακτηρίζονται ως ενδημικά και 500-600 είδη χαρακτηρίζονται ως αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά. Τα αρωματικά φυτά καλλιεργούνται κυρίως σε φτωχές, ορεινές και ημιορεινές περιοχές. Τέτοιες εκτάσεις υπάρχουν πολλές στη χώρα μας (περίπου το 44% της συνολικά καλλιεργήσιμης γης). Ένα από τα βασικά προβλήματα που αντιμετωπίζει η ελληνική γεωργία είναι το χαμηλό γεωργικό εισόδημα και η αδυναμία εντατικοποίησης της γεωργίας σ αυτές τις περιοχές με κλάδους που να προσφέρουν κάποιο εισόδημα στον παραγωγό, αλλά και να εξασφαλίζεται η πώληση των παραγομένων προϊόντων στην εσωτερική και εξωτερική αγορά. Οι τάσεις στην αγροτική πολιτική για απελευθέρωση της αγοράς μας ωθούν στην αναζήτηση νέων κλάδων παραγωγής για την ελληνική γεωργία που να μπορούν να σταθούν ανταγωνιστικά στην εθνική και διεθνή αγορά. Τα αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά δίνουν ικανοποιητικό εισόδημα και συνήθως υπερτερούν άλλων καλλιεργειών που ευδοκιμούν σε παρόμοια εδάφη, ενώ παράλληλα η ελληνική χλωρίδα είναι ιδιαίτερα πλούσια σε τέτοια φυτά λόγω των ευνοϊκών εδαφοκλιματικών συνθηκών που επικρατούν στη χώρα μας. Η ζήτηση σε εθνικό και διεθνές επίπεδο είναι αυξημένη και οι διεθνείς τιμές ικανοποιητικές. Τα παραπάνω σε συνδυασμό με τις πολλές χρήσεις των αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών οδηγούν σήμερα σε μια προσπάθεια εγκατάστασης και προώθησης του τομέα των αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών. 4

1. Τι είναι αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά Ο όρος «αρωματικά» χρησιμοποιείται για φυτά που έχουν ευχάριστη οσμή για τον άνθρωπο και οι χρήσεις τους συνδέονται με την παρασκευή αρωμάτων και άλλων εύοσμων προϊόντων. Η έντονη οσμή των αρωματικών φυτών οφείλεται στην παρουσία αιθερίων ελαίων τα οποία είναι πολυσύνθετα μίγματα οργανικών ενώσεων (τερπενίων) που βρίσκονται σε ειδικούς αδενικούς σχηματισμούς είτε εξωτερικά είτε σε εσωτερικούς ιστούς του φυτού και μπορεί να εντοπίζονται σε όλα τα φυτικά όργανα (φύλλα, άνθη, βλαστός, ρίζα) ή σε κάποιο από αυτά. Πολλές φορές το αιθέριο έλαιο μπορεί να διαφέρει ως προς τη χημική του σύσταση μεταξύ των διαφόρων οργάνων του ίδιου φυτού όπως η κανέλα όπου τα φύλλα είναι πλούσια σε ευγενόλη, οι ρίζες πλούσιες σε βορνεόλη και ο φλοιός πλούσιος σε κινναμωμική αλδεΰδη. Ο όρος «φαρμακευτικά» αποδίδεται στα φυτά που παράγουν χημικές ενώσεις με θεραπευτική για τον άνθρωπο δράση. Στα περισσότερα είδη η φαρμακευτική τους χρήση προηγήθηκε της αρωματικής (Medicinal and Aromatic Plants). Όλα τα αρωματικά φυτά είναι και φαρμακευτικά, ενώ όλα τα φαρμακευτικά δεν είναι αρωματικά, όπως για παράδειγμα η δακτυλίτιδα η οποία είναι φαρμακευτικό φυτό αλλά όχι αρωματικό. Τα αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά ταξινομούνται σε περίπου πενήντα οικογένειες (Abietaceae, Apiaceae, Asteraceae, Geraniaceae, Lamiaceae, Labiatae, Rutaceae, Iridaceae, Rosaceae κλπ.). 5

2. Παράγοντες που επηρεάζουν την απόδοση της καλλιέργειας Η επιλογή και εγκατάσταση μιας καλλιέργειας ενός είδους αρωματικού ή φαρμακευτικού φυτού στον αγρό είναι συνάρτηση πολλών παραγόντων που πρέπει να ληφθούν υπόψη, όπως το έδαφος, το κλίμα της περιοχής, η παρουσία αρδευτικού νερού κ.ά. Το κλίμα (θερμοκρασία, βροχόπτωση, διάρκεια ημέρας και υψόμετρο) αποτελεί δεσμευτικό παράγοντα για την επιλογή της καλλιέργειας αφού επηρεάζει την ανάπτυξή της καθώς την ποιότητα και ποσότητα των δευτερογενών μεταβολιτών. Επιπλέον, πριν την εγκατάσταση οποιασδήποτε καλλιέργειας απαιτείται εδαφολογική ανάλυση με την οποία προσδιορίζονται η μηχανική σύσταση, το ph, η διαθεσιμότητα των θρεπτικών στοιχείων, η εναλλακτική ικανότητα κατιόντων, η αλατότητα κ.α. ιδιότητες του εδάφους. Με βάση τα παραπάνω, διαπιστώνετε αν μπορούν να καλλιεργηθούν αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά και ποια είδη. Ο γενότυπος του φυτού. Παράδειγμα το Thymus vulgaris (θυμάρι) που έχει 6 διαφορετικούς χημειότυπους που διαχωρίζονται με βάση το κύριαρχο μονοτερπένιο που μπορεί να είναι geraniol (G), α-terpineol (A), thuyanol-4 (U), linalool (L), carvacrol (C) και thymol (T). Ένας ακόμη σημαντικός παράγοντας είναι ο χρόνος συλλογής του φυτικού υλικού αφού η ποσότητα ενός δραστικού συστατικού δεν είναι σταθερή σε όλη τη διάρκεια του έτους και συνεπώς η συγκομιδή πρέπει να γίνει στο κατάλληλο στάδιο ανάπτυξης του φυτού ώστε να διασφαλίσουμε τη μέγιστη απόδοση ως προς το επιθυμητό συστατικό. Στην ρίγανη για παράδειγμα η συγκομιδή γίνεται στο στάδιο της πλήρους 6

άνθησης, στη λεβάντα όταν το 30% των ανθοφόρων στελεχών είναι ανθισμένα, ενώ στο μελισσόχορτο πριν την έναρξη της άνθησης. Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δίνεται στον τρόπο ξήρανσης του φυτικού υλικού. Η θερμοκρασία ξήρανσης εξαρτάται από το είδος του φυτικού υλικού. Συνήθως το φυτικό υλικό συλλέγεται και ξηραίνεται είτε φυσικά με ξήρανση στον αέρα - απευθείας στον ήλιο ή σε σκιερό μέρος ανάλογα με την ευαισθησία των συστατικών - είτε τεχνητά (ξηραντήρες). 3. Παραλαβή δραστικών συστατικών Τα αιθέρια έλαια παραλαμβάνονται από τα αρωματικά φυτά με διάφορες μεθόδους. Η επιλογή της κατάλληλης μεθόδου γίνεται παίρνοντας υπόψη μας το είδος ή τμήμα του φυτικού υλικού (άνθη, φύλλα, καρπός κ.λ.π.), την περιεκτικότητα του φυτού σε αιθέρια έλαια, τη χημική σύνθεση του αιθερίου ελαίου κ.λ.π. Η παραλαβή των δραστικών συστατικών γίνεται με τους εξής τρόπους: Μηχανικά: Χρησιμοποιείται για την παραλαβή αιθερίων ελαίων από ξηρούς καρπούς και φλοιούς εσπεριδοειδών. 7

Εκχύλιση: με τη χρήση διαλυτών. Χρησιμοποιείται για την παραλαβή αιθερίων ελαίων κυρίως για άνθη ή άλλα φυτικά υλικά που είναι ευπαθή στην απόσταξη. Απόσταξη: Απόσταξη με νερό, με νερό και ατμό, και τέλος με υδρατμούς. 4. Μέθοδοι ξήρανσης αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών Οι κυριότερες μέθοδοι ξήρανσης είναι: α) ξήρανση με έκθεση στον αέρα, είναι ο πιο απλός τρόπος. Το υλικό απλώνεται σε λεπτές στρώσεις σε σκιαζόμενους χώρους και καλά αεριζόμενους, ώστε να διευκολύνεται η διαδικασία της ξήρανσης. β) ξήρανση με θέρμανση με χρήση ξηραντήρων. Υπάρχουν διάφοροι τύποι ξηραντήρων όπως οι απλοί φούρνοι, όπως λέγονται, και οι ξηραντήρες τύπου σήραγγας (τούνελ). Και στις δύο περιπτώσεις το φυτικό υλικό απλώνεται σε λεπτές στρώσεις πάνω σε ειδικό πλαίσιο και τοποθετείται στον ξηραντήρα. γ) Η λυοφιλίωση (κρυοαφυδάτωση) είναι η πιο ήπια μέθοδος. Το φυτικό υλικό καταψύχεται και τοποθετείται σε κατάλληλη συσκευή που λειτουργεί κάτω από κενό, η επιφάνεια της οποίας διατηρείται σε θερμοκρασία -60 έως -70 o C. Στην συνέχεια ο πάγος εξαχνώνεται (περνά στην αέρια κατάσταση) χωρίς να περάσει από την υγρή. Έτσι οι υδρατμοί από το κατεψυγμένο φυτικό υλικό μεταφέρονται γρήγορα στην ψυχρή επιφάνεια με αποτέλεσμα το φυτικό υλικό να ξηραθεί. 5. Χρήσεις αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών Οι κυριότερες χρήσεις των αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών είναι: 8

Τα αρωματικά φυτά χρησιμοποιούνται είτε σαν ξηρά φύλλα (δρόγες) για παρασκευή ροφημάτων, στη βιομηχανία τροφίμων και ποτών, στην κονσερβοποιεία, στη ζαχαροπλαστική και στη λήψη φαρμακευτικών ουσιών. Στη μαγειρική τα αρωματικά χρησιμοποιούνται ως αρτύματα είτε φρεσκοκομμένα είτε ξηρά είτε αλεσμένα. Πολλά φυτά χρησιμοποιούνται για τη λήψη φυτικών χρωστικών (π.χ. φλαβονοειδή) στη χρώση τροφίμων σε αντικατάσταση των συνθετικών χρωστικών. Τα αιθέρια έλαια χρησιμοποιούνται στη φαρμακευτική, στην αρωματοποιία, σε καλλυντικά κ.ά. Μια ενδιαφέρουσα χρήση των αρωματικών φυτών όπως (θυμάρι, ρίγανη κ.ά.) είναι η χρήση τους ως φυσικά αντιοξειδωτικά τροφίμων (π.χ. ελαιόλαδο). Τέλος, σε έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί αναγνωρίστηκε η εντομοκτόνος δράση των αιθερίων ελαίων. 9