ΝΤΟΥΛΙΑ ΘΕΟΔΩΡΑ: Εμπειρογνώμων στην Κοινωνική Οικονομία, Κοινωνική Επιχειρηματικότητα και Δια Βίου Μάθηση, συνταξιούχος Δ/ντρια Γενικής Γραμματείας Δια Βίου Μάθησης (ΓΓΔΒΜ) του ΥΠΕΠΘ 11.4.2016 ΕΙΣΗΓΗΣΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗΣ ΤΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΟΥ 6/16, ΚΑΙ ΓΙΑ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΣΤΟ SITE ΤΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ. ΘΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΕΙ ΙΣΩΣ ΕΙΣΗΓΗΣΗ ΣΤΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ (ΜΕΤΑ ΑΠΟ ΣΥΝΕΝΝΟΗΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ) ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗ - ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ: Οι απαιτούμενες δεξιότητες για τους Κοινωνικούς Επιχειρηματίες και τους εμπλεκόμενους στον Τρίτο τομέα της Οικονομίας Εισαγωγή Δρόμος είναι η ζωή. Δρόμος και η μάθηση. Γοητευτικός και προκλητικός. Με σιγουριές, ερωτήματα, πισωγυρίσματα και νέους ορίζοντες. Ακριβώς αυτή είναι και η γοητεία και η ωφελιμότητα του. Α. Η ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗ Όπως λέει και ο όρος, η Δια Βίου Μάθηση (Δ.Β.Μ) αφορά σε μια συνεχή ανάπτυξη και εκπαίδευση του ατόμου σε νέους δρόμους και για νέους ορίζοντες, για απόκτηση νέων γνώσεων, δεξιοτήτων και ικανοτήτων και κατάκτηση νέων δρόμων και γνωστικών αντικειμένων με εγκατάλειψη εμμονών, σιγουριάς και θέσφατων από τα υποκείμενα που εμπλέκονται σ αυτή. Α.1.Η Μεθοδολογία εκπαίδευσης ενηλίκων [Ντούλια, (2015), Οσελότος, σ. 21-22] Η εκπαίδευση ενηλίκων πρέπει να στηρίζεται στην εφαρμογή ενεργητικών, δια-δραστικών και ευρετικών τεχνικών μάθησης, έτσι ώστε να είναι σε σχέση αλληλεπίδρασης με τους εκπαιδευομένους, στο πλαίσιο της «ολικής ανάπτυξης και έκφρασης του ατόμου» 1 και του «συνειδησιακού μετασχηματισμού αυτού» 2. Να παρέχει γνώσεις, εναύσματα για σκέψη και δυνατότητες για μάθηση και ανατροφοδότηση, μέσα από την ανάπτυξη στην εκπαιδευτική διαδικασία τόσο θεωρητικού μέρους όσο και «πρακτικού» μέρους. Με αυτό τον τρόπο ανάπτυξης εκπαιδευτικών προγραμμάτων ή εγχειριδίων εκπαίδευσης, επιδιώκεται η ανάπτυξη της δημιουργικότητας και κριτικής σκέψης των αναγνωστών ή εκπαιδευομένων και αποφεύγεται η στείρα συσσώρευση γνώσεων με αρχές: της ενεργητικής μαθησιακής διαδικασίας των εκπαιδευομένων της διαφορετικότητας αυτών ως προς τους τρόπους μάθησης, και της ανάδειξης της διαφορετικής εμπειρίας, των γνώσεων και του περιβάλλοντος του κάθε εκπαιδευόμενου. 3 1 Rogers Α. (1999), Knox, Jarvis στο Κόκκος Α., (2006), Εκπαιδευτικό υλικό για τους εκπαιδευτές θεωρητικής κατάρτισης, Τόμος Ι, κεφ.2, σ. 69, ΕΚΕΠΙΣ 2 Mezirow, στο Κόκκος Α., (2006), Εκπαιδευτικό υλικό για τους εκπαιδευτές θεωρητικής κατάρτισης, Τόμος Ι, κεφ.2, σ. 69, ΕΚΕΠΙΣ και Rogers A., (1999), Η εκπαίδευση ενηλίκων, σελ. 135 Μεταίχμιο 3 Κόκκος Α., (2006), σ.117, Rogerς Α., (1999), σ. 156, Noye D., Piveteau J., (2002), σ. 38-40, Coureau S,.(2000), σ.71. 1
Επισημάνσεις για τους εκπαιδευόμενους Οι εκπαιδευόμενοι ενήλικες, καλό είναι να λαμβάνουν υπόψη τις παρακάτω επισημάνσεις: Βάσει των θεωριών της εκπαίδευσης ενηλίκων, αυτοί παρουσιάζουν ορισμένα χαρακτηριστικά και εκδηλώνουν κάποιες αντιστάσεις κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσης: 1. Διαθέτουν διαφορετικά χαρακτηριστικά και είναι διαφορετικοί μαθησιακοί χαρακτήρες Οι ενήλικες διαθέτουν διαφορετικά χαρακτηριστικά (ενδιαφέροντα, ανάγκες, αξίες, δεξιότητες, ικανότητες) και εντάσσονται σε «τέσσερις διαφορετικούς μαθησιακούς χαρακτήρες» («ενεργητικούς», «στοχαζόμενους», «θεωρητικούς», «πειραματιζόμενους») 4. Για αυτό θα είναι χρήσιμο, να συνειδητοποιούν σε ποια κατηγορία ή κατηγορίες ανήκουν, και να χρησιμοποιούν και να συνδυάζουν πληθώρα μαθησιακών τεχνικών (ανάγνωση θεωρητικών κειμένων ή και εκπόνηση ασκήσεων), ώστε, να έχουν τη μέγιστη ωφελιμότητα, βάσει του χαρακτήρα και των ικανοτήτων εκάστου/ης. 2. Παρουσιάζουν αντιστάσεις στη μάθηση Πολλές φορές παρουσιάζονται από τους εκπαιδευόμενους αντιστάσεις στη μάθηση που προέρχονται από παλαιές διαφορετικές γνώσεις ή καταστάσεις, ή και από «εσωτερικά εμπόδια / φραγμούς και αμυντικές στάσεις (φαντασίωση, αναπλήρωση, απώθηση, 5 μετατόπιση αρνητισμός, κ.τλ)», οι οποίες, καλό θα ήταν, κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσης τους, να συνειδητοποιηθούν και να αμβλυνθούν. 3. Διαθέτουν προϋπάρχουσες γνώσεις (ορισμένες εκ των οποίων αποτελούν ανασταλτικό παράγοντα μάθησης) Οι εκπαιδευόμενοι πρέπει να αντιμετωπίζουν τον σοβαρό και αρνητικό πολλές φορές ρόλο στη μάθηση, ορισμένων προϋπαρχουσών γνώσεων τους, τις οποίες πιθανά θα πρέπει να αναθεωρούν. Για αυτό, ο συνδυασμός θεωρίας και πράξης, η ανάπτυξη του κριτικού τρόπου σκέψης, η εφαρμογή ενεργητικών και ευρετικών τεχνικών μάθησης και η προσέγγιση νέων θεωρητικών και πρακτικών ζητημάτων στην παιδαγωγική, είναι διαδικασίες και πεδία που κάθε εκπαιδευόμενος καλό είναι να κατέχει και να αναπτύσσει, υιοθετώντας την αρχή του Mezirow ότι «η μάθηση είναι μια διεργασία διαμόρφωσης και οικειοποίησης μιας νέας, αναθεωρημένης ερμηνείας των εμπειριών μας, ως οδηγού για ενσυναίσθηση και πράξη». 6 Ιδιαίτερα, η εμπειρία των εκπαιδευομένων (η προσωπική διαδρομή εκάστου και η κοινωνική του εμπειρία), παίζει ένα σημαντικό ρόλο στην κατανόηση και αφομοίωση των γνώσεων. Ειδικότερα, η εμπειρία του από τη συμμετοχή σε συλλογικά μορφώματα του τρίτου τομέα, μπορεί να είναι πολύτιμη για την ανάπτυξή του ή και τη δημιουργία ή συμμετοχή σε κοινωνικές επιχειρήσεις ή άλλου συλλογικού χαρακτήρα σχήματα. Β. ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Β.1.Σε ποιους αφορά? Η Δια βίου Μάθηση αφορά σε όλα τα υποκείμενα που εμπλέκονται στην Κοινωνική Οικονομία: Εν δυνάμει και υπάρχοντες Κοινωνικούς Επιχειρηματίες, που πρέπει να αποκτήσουν γνώσεις, δεξιότητες και ικανότητες για την Κ.Ο και την Κοινωνική 4 Πηγή: Rogerς Α., Η εκπαίδευση Ενηλίκων (1999), σ.156 5 Rogers A., (1999), σ. 287, ό.α. 6 Πηλιός Ζ., Τσαμουρά Αι., (2006), Εκπαιδευτικό υλικό για τους εκπαιδευτές θεωρητικής κατάρτισης Ε.Κε.Πις, Τόμος Ι, σ. 72 - απόσπασμα από τον Mezirow J., (1991), σ. 35. 2
Επιχειρηματικότητα, ώστε να ενστερνιστούν τις αρχές της Κ. Ο και να δημιουργήσουν βιώσιμες Κοινωνικές Επιχειρήσεις Εκπαιδευτές, οι οποίοι θα πρέπει να είναι εκπαιδευμένοι και ιδιαίτερα ευαισθητοποιημένοι στα ζητήματα της Κοινωνικής Αλληλέγγυας Οικονομίας. (Κ.Α.Ο). Η επαγγελματική τους ιδιότητα ως οικονομολόγοι ή κοινωνιολόγοι δεν τους καθιστά επαρκείς για να διδάσκουν ζητήματα που άπτονται με τον τομέα αυτόν. Συμβούλους κοινωνικής επιχειρηματικότητας, στελέχη δομών και υπηρεσιών υποστήριξης κοινωνικών επιχειρήσεων ή δραστηριοτήτων κοινωνικής οικονομίας, για να ευαισθητοποιηθούν στα ζητήματα του τομέα και να διευκολυνθούν στο έργο τους. Στελέχη χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων που αναπτύσσουν εναλλακτικά χρηματοδοτικά εργαλεία υποστήριξης επιχειρήσεων (π.χ Συνεταιριστικές Τράπεζες), προκειμένου να αποκτήσουν γνώσεις σχετικά με την κοινωνική οικονομία και τις εναλλακτικές πιστώσεις. Διευθυντικά στελέχη φορέων κατάρτισης και εκπαίδευσης (π.χ ΚΕΚ) και στελέχη φορέων της αλληλέγγυας οικονομίας και της Κοινωνίας των Πολιτών (π.χ Μ.Κ.Ο, σύλλογοι), για να εμπλουτίσουν τις γνώσεις και δεξιότητες τους στο αντικείμενο. Πολιτικά πρόσωπα και Managers Φορέων (Δημοσίου, ιδιωτικού τομέα, Ο.Τ.Α. και Κέντρων εκπαίδευσης), που ασκούν πολιτικές για την κοινωνική οικονομία, προκειμένου αυτοί, αφού ενστερνιστούν τις αρχές και αξίες της, να σχεδιάσουν πολιτικές υποστήριξης των κοινωνικών επιχειρήσεων, των Αλληλέγγυων Δικτύων και των Τοπικών Αναπτυξιακών δραστηριοτήτων κοινωνικής οικονομίας, με ευαισθησία και θετική άποψη. Στελέχη Φορέων και συλλόγων της ΚτΠ για να ευαισθητοποιηθούν για τις βασικές αρχές της ΚΑΟ και να αποκτήσουν γνώσεις στην την διαχείριση και βιωσιμότητα και αποτελεσματικότητα αυτών. Θιασώτες της Κ.Α.Ο, οι οποίοι επιθυμούν να ασχοληθούν με τις δραστηριότητες του τομέα, είτε ως μελλοντικοί κοινωνικοί επιχειρηματίες, είτε ως εθελοντές, είτε ως μισθωτοί. Ευρύτερο κοινό, το οποίο ενδιαφέρεται να δραστηριοποιηθεί στην Κ.Α.Ο, στην κοινωνική επιχειρηματικότητα Β.2 Ποιες οι απαιτούμενες γνώσεις και δεξιότητες για τους εν δυνάμει κι υπάρχοντες Κοινωνικούς επιχειρηματίες? Σήμερα παρατηρείται έλλειψη επαρκών εξειδικευμένων πολιτικών εκπαίδευσης, κατάρτισης και δια βίου μάθησης για τη συνεχή εκπαίδευση των εν δυνάμει και των υπαρχόντων κοινωνικών επιχειρηματιών (αγρότισσες γυναίκες, Α.Μ.Ε.Α., άτομα σε απεξάρτηση, κ.ά). [Φωτεινή εξαίρεση αποτελούν τα προγράμματα εκπαίδευσης του Ιδρύματος Νεολαίας και Δια Βίου Μάθησης (ΙΝΕΔΙΒΙΜ - πρώην ΙΔΕΚΕ) που ξεκίνησαν από το 2008]. ΑΠΑΙΤΟΥΜΕΝΕΣ ΔΕΞΙΟΤΗΤΕΣ ΣΕ ΕΝ ΔΥΝΑΜΕΙ ΚΑΙ ΥΠΑΡΧΟΝΤΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΕΣ / ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Σύμφωνα με την ευρωπαϊκή προβληματική απαιτείται από το κράτος εξασφάλιση προϋποθέσεων και συνθηκών για την παροχή σε ενδιαφερόμενους κοινωνικούς 3
επιχειρηματίες ή άλλους εμπλεκόμενους στον τρίτο τομέα (Μ.Κ.Ο, εθελοντές, κ.ά) εξειδικευμένων γνώσεων και δεξιοτήτων ως εξής: α) Βασικών δεξιοτήτων [μεταξύ των οποίων η Χρήση Η/Υ, και ηλεκτρονικό εμπόριο (E- COMMERCE)], β) Θεωρητικών γνώσεων για την κοινωνική οικονομία, τεχνικών και οργανωτικών δεξιοτήτων σε ζητήματα: φιλοσοφίας της κοινωνικής οικονομίας και των κοινωνικών επιχειρήσεων, οργάνωσης, διοίκησης, Marketing K.E, δημοσίων σχέσεων, επικοινωνίας, διαχείρισης, λογιστικών, λειτουργίας αποθήκης, διοίκησης διαφορετικότητας ειδικών ομάδων (diversity management), σχεδιασμού και στρατηγικών ανάπτυξης των κοινωνικών επιχειρήσεων, αναζήτησης χρηματοπιστωτικών εργαλείων και εναλλακτικών πιστώσεων και εγγυήσεων, τρόπου προσέγγισης τραπεζών, εναλλακτικές πιστώσεις και τρόποι παροχής και διεκδίκησης αυτών, ISO,Κοινωνική, επιχειρησιακή και Οργανωσιακή Καινοτομία συμμετοχής σε εμπορικές εκθέσεις, συσκευασίας προϊόντων. γ) Κοινωνικών και ατομικών δεξιοτήτων (ομαδική εργασία, εθελοντισμός συνεργασία, διαπραγματεύσεις αυτοανάλυση αυτοεκτίμηση, επικοινωνία, δημιουργικότητα, ηγεσία) 7. Επίσης απαιτείται εκπαίδευση εκπαιδευτών και εκπαίδευση σε υπαλλήλους και εκπροσώπους της Τ.Α, και τραπεζών, οι οποίοι οφείλουν να γνωρίζουν τις ειδικές παραμέτρους των Κοινωνικών Επιχειρήσεων και των εναλλακτικών χρηματοδοτικών εργαλείων και να είναι επαρκώς ευαισθητοποιημένοι στα θέματα αυτά. Εκτός των ανωτέρω απαιτούνται τα εξής: 7 Ντούλια Θ.:1 Εισήγηση «Οι απαιτούμενες δεξιότητες για την ανάπτυξη της κοινωνικής οικονομίας, των κοινωνικών επιχειρήσεων και των εναλλακτικών πιστώσεων», Πανελλήνιο συνέδριο της ΓΓΔΒΜ κ ΙΔΕΚΕ, «Δια Βίου Μάθηση για την Ανάπτυξη, την Απασχόληση και την Κοινωνική Συνοχή» (2006), σ. 277, 2. Ντούλια Θ., (2015), Κοινωνική Οικονομία και Κοινωνική Επιχειρηματικότητα Μία δυναμική προοπτική ενάντια στην κρίση, Οσελότος, Αθήνα, σ. 209 4
Α. ΑΠΑΙΤΕΙΤΑΙ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ ΓΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ, ΕΥΑΙΣΘΗΤΟΠΟΙΗΣΗ, ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΩΝ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΥΛΩΝ Κ.Ο & Κ.Ε ΓΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΩΝ ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΩΝ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΣΟ ΑΠΟ ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ( Π.Χ ΙΝΕΔΙΒΙΜ, ΔΗΜΗΤΡΑ, κ.ά), ΟΣΟ ΚΑΙ ΑΠΟ ΕΞΕΙΔΘ=ΙΚΕΥΜΕΝΟΥΣ ΚΑΙ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΜΕΝΟΥΣ ΦΟΤΡΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ κ. ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΥΝΙΣΤΑΤΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ 8 ΠΥΛΩΝΩΝ/ ΔΡΑΣΕΩΝ : 1. ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΩΝ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΠΗΘΥΣΜΟΥ, ΚΟΙΝΣΕΠ ΚΑΙ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ 2. ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΩΝ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΥΛΩΝ Κ.Ο 3. ΕΥΑΙΣΘΗΤΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΕΛΕΧΩΝ Τ.Α, ΚΕΝΤΙΚΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣΚΑΙ ΤΡΑΠΕΖΩΝ 4. ΕΥΑΙΣΘΗΤΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΠΙΚΩΝ ΦΟΡΕΩΝ, ΓΟΝΕΩΝ, ΕΥΡΥΤΕΡΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΥΠΕΡ ΤΗΣ Κ.Ο 5. ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΑΝΠΤΥΞΗ ΤΟΠΙΚΩΝ ΣΧΕΔΙΩΝ / ΣΥΜΠΡΑΞΕΩΝ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΑΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ 6. ΔΡΑΣΕΙΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΓΙΑ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΚΑΙ ΔΙΚΤΥΩΣΗ ΤΩΝ Κ.Ε 7. ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΔΡΑΣΕΩΝ ΔΙΑΚΡΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΑΝΤΑΛΛΑΓΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΛΥΤΕΡΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ ΑΛΛΩΝ ΚΡΑΤΩΝ ΜΕΛΩΝ 8. ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ Κ.Ο ΚΑΙ Κ.Ε ΤΩΝ ΣΥΜΒΟΥΛΩΝ ΤΟΥ ΟΑΕΔ Β. ΓΙΑ ΤΑ ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΑΠΑΙΤΕΙΤΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΜΕ ΤΑ ΚΑΤΑΛΛΗΛΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΕΝΗΛΗΚΩΝ (Π.Χ : ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΝΤΟΥΛΙΑ Θ., Κοινωνική Οικονομία και Κοινωνική Επιχειρηματικότητα, Οσελότος, 2015)και άλλο υποστηρικτικό εκπαιδευτικό υλικό ( π.χ Τακτικός, Ντάσιος και Γιώρμας, Τσομμπάνογλου, Ζίώμας, Νικολόπουλος Τ. και Καπογιάννης, κ.α) ΟΜΑΔΑ ΣΤΟΧΟΣ: ΑΝΕΡΓΟΙ, ΕΥΠΑΘΕΙΣ ΟΜΑΔΕΣ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ, ΚΟΙΝΣΕΠ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΕΣ, ΣΤΕΛΕΧΗ ΤΗΣ Τ.Α ΣΤΕΛΕΧΗ ΧΡΗΜΑΤΟΠΙΣΤΩΤΙΚΩΝ ΙΔΡΥΜΑΤΩΝ ΓΙΑ ΠΑΡΟΧΗ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΩΝ ΠΙΣΤΩΣΕΩΝ ΦΟΡΕΙΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ (Μ.Κ.Ο., ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΟΙ,ΣΥΛΛΟΓΟΙ) ΕΡΓΑΣΙΑΚΟΙ ΣΥΜΒΟΥΛΟΙ ΤΟΥ ΟΑΕΔ ΚΑΙ ΑΛΛΩΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΙΚΩΝ ΚΑΡΤΙΚΩΝ ΔΟΜΩΝ 5
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Κόκκος Α., (2006), Εκπαιδευτικό υλικό για τους εκπαιδευτές θεωρητικής κατάρτισης τ. Ι, εκδ. Ε.Κε.Πις, Αθήνα. 2. Mezirow, στο Κόκκος Α., (2006), Εκπαιδευτικό υλικό για τους εκπαιδευτές θεωρητικής κατάρτισης, Τόμος Ι, κεφ.2, σ. 69, ΕΚΕΠΙΣ 3. Ντούλια Θ. (2006), Εισήγηση: Οι απαιτούμενες δεξιότητες για την ανάπτυξη της κοινωνικής οικονομίας, των κοινωνικών επιχειρήσεων και των εναλλακτικών πιστώσεων, Πανελλήνιο συνέδριο της Γενικής Γραμματείας Δια Βίου Μάθησης (Γ.Γ.Δ.Β.Μ) & του Ινστιτούτου Διαρκούς Εκπαίδευσης Ενήλικων (Ι.Δ.Ε.Κ.Ε), Δια Βίου Μάθηση για την Ανάπτυξη, την Απασχόληση και την Κοινωνική Συνοχή, Αθήνα. 4. Ντούλια Θ., (2008): Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή στην κοινωνική οικονομία - Κοινωνική επιχειρηματικότητα, στο Ντούλια Θ., Θεοδωροπούλου Ελ., Μαρκούση Χρ. (2008): Εκπαιδευτικό υλικό στα Προγράμματα Δια Βίου Εκπαίδευσης στα Κ.Ε.Ε και στο Κ.Ε.Ε.ΕΝ.ΑΠ: «Κοινωνική οικονομία - Κοινωνική Επιχειρηματικότητα», ΥΠΕΠΘ, ΓΓΕΕ, ΙΔΕΚΕ, Αθήνα. 5. Ντούλια Θ., (2015): Κοινωνική οικονομία, Κοινωνική επιχειρηματικότητα- Μια δυναμική προοπτική ενάντια στην οικονομική κρίση, Οσελότος, Αθήνα. 6. Χρυσάκης Μ, Ζιώμας Δ, Χατζαντώνης Δ, Καραμητροπούλου Ντ. (2002), «Προοπτικές Απασχόλησης στον τομέα της Κοινωνικής οικονομίας», Σάκουλα Αθήνα. 7. Coureau S., (2000) Τα βασικά εργαλεία του εκπαιδευτή Ενηλίκων, Μεταίχμιο, Αθήνα. 8. Noye D., Piveteau J. (2002), Πρακτικός Οδηγός εκπαιδευτή, Μεταίχμιο, Αθήνα. 9. Rifkin (1996), Το τέλος της εργασίας και το μέλλον της, Νέα Σύνορα Λιβάνης. 10. Rogers A., (1999), Η εκπαίδευση ενηλίκων, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα. 6