ΔΘΝΙΚΗ ΥΟΛΗ ΓΗΜΟΙΑ ΓΙΟΙΚΗΗ Κ ΔΚΠΑΙΓΔΤΣΙΚΗ ΔΙΡΑ

Ε ΔΘΝΙΚΗ ΥΟΛΗ ΓΗΜΟΙΑ ΓΙΟΙΚΗΗ Κ ΔΚΠΑΙΓΔΤΣΙΚΗ ΔΙΡΑ ΣΜΗΜΑ ΣΟΤΡΙΣΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΠΣΤΞΗ ΣΔΛΙΚΗ ΔΡΓΑΙΑ ΘΔΜΑ: ΠΟΛΙΣΙΣΙΚΟ ΣΟΤΡΙΜΟ ΚΑΙ ΦΔΣΙΒΑΛ- Η ΠΔΡΙΠΣΩΗ ΣΟΤ ΔΛΛΗΝΙΚΟΤ ΦΔΣΙΒΑΛ Δπιβλέπων: Γρ. Πάρις Σσάρτας ποσδάστρια: Γανάη Σασιοπούλοσ ΑΘΗΝΑ - 2010 1

2

Ευχαριστίες Θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους εκείνους που με βοήθησαν, καθένας με τον τρόπο του στην ολοκλήρωση της παρούσας εργασίας. Ευχαριστώ ιδιαίτερα τον επιβλέποντα καθηγητή Πάρι Σσάρτα για τη βοήθεια και την καθοδήγησή του. Ευχαριστώ θερμά τους συντελεστές του Υεστιβάλ Αθηνών και ιδιαίτερα την Εύα Βενεκά υπεύθυνη Επικοινωνίας του φεστιβάλ για την εμπιστοσύνη που μου έδειξαν, για το χρόνο που μου αφιέρωσαν και για τη διάθεσή τους να απαντήσουν σε όλες μου τις ερωτήσεις σε μια περίοδο μεγάλου φόρτου εργασίας για όλους τους. Ευχαριστώ την Άννα και την Ευδοκία για τη βοήθειά τους και την ευγενική συμβολή τους, καθώς και τον Σάκη για την κατανόηση και συμπαράστασή του. Σην εργασία αυτή αφιερώνω στους γονείς και τον αδελφό μου, που με στηρίζουν σε κάθε μου βήμα και με κάνουν να νιώθω δυνατή. 3

Περίληψη Αντικείμενο μελέτης της παρούσας εργασίας είναι παρουσίαση του ρόλου των φεστιβάλ στην ανάδειξη των πρωτευουσών ως πολιτιστικών προορισμών. Πιο συγκεκριμένα ο ρόλος του Υεστιβάλ Αθηνών στην ανάδειξη της Αθήνας ως αναγνωρίσιμου πολιτιστικού προορισμού. Αναπτύσσεται ο συσχετισμός που υπάρχει μεταξύ της στρατηγικής και της επικοινωνιακής στρατηγικής που εφαρμόζεται στο Υεστιβάλ και των αποτελεσμάτων που αυτή έχει στο κοινό. Εξετάζεται η πορεία εξέλιξης του θεσμού, καθώς και οι μετά το 2006 αλλαγές στη στρατηγική του. Παράλληλα, μελετούνται τα στοιχεία που συμβάλλουν στη διαμόρφωση της εικόνας και της φήμης ενός φεστιβάλ, ενώ αναπτύσσονται τα στρατηγικά βήματα που πρέπει να ακολουθηθούν. Σέλος, επιχειρείται η ανάλυση των δυνάμεων και αδυναμιών, των ευκαιριών και των απειλών που παρουσιάζονται για το Υεστιβάλ Αθηνών. Για τη συγγραφή της παρούσας εργασίας χρησιμοποιήθηκε ελληνόγλωσση και ξενόγλωσση βιβλιογραφία και αρθρογραφία, καθώς και έγινε εκτενής χρήση ηλεκτρονικών πηγών ποικίλου σχετικού περιεχομένου. Λέξεις Κλειδιά Πολιτιστικά φεστιβάλ, City branding, αναγνωρίσιμος πολιτιστικός προορισμός (destination brand), εμπορική ταυτότητα, φήμη, επικοινωνιακή στρατηγική, διαχείριση ταυτότητας, 4

ABSTRACT The present essay focuses on the presentation of the role of festivals in the emergence of capitals as cultural destinations. More specifically, the role of the Athens Festival in the promotion of Athens as a recognizable cultural destination. It also presents the correlation that exists between strategy and communication strategy applicable to the Festival and the effects it has on its public. It examines the evolution of the institution and the post-2006 changes in its strategy. Furthermore, the study presents the elements that contribute to shaping the image and reputation of a festival, and develops the strategic steps to be followed. Finally, attempts to analyze the strengths and weaknesses, opportunities and threats posed to the Athens Festival. The present essay focused on Greek and foreign bibliography, as well as on the extensive use of various electronic sources of relative content Key words Cultural Festivals, City branding, recognizable cultural destination (destination brand), business identity, reputation, communications, identity management 5

Πίνακας περιεχομένων 1. Ειςαγωγή... 8 2. Οριςμοί και αναςκόπηςη τησ βιβλιογραφίασ... 10 2.1 Ρολιτιςτικόσ τουριςμόσ... 10 2.2 Φεςτιβάλ... 12 2.3 Οριςμοί... 14 2.4 Τυπολογία... 15 2.5 Ιςτορία... 17 2.6 Φεςτιβάλ και τουριςμόσ... 21 3. Το Φεςτιβάλ Αθηνών... 23 3.1 Α Ρερίοδοσ: 1955-1967- Η εποχή του κοςμοπολιτιςμοφ... 23 3.2 Β Ρερίοδοσ: 1967-1974- Η εποχή τησ απομόνωςησ... 28 3.3 Γ Ρερίοδοσ: 1974-1997- Η εποχή του πληθωριςμοφ... 29 3.4 Δ Ρερίοδοσ: 1998-2005... 31 3.5 Ε Περίοδος: 2006- σήμερα... 36 4. Ανάπτυξη του marketing πόλεωσ... 38 4.1 Διαδικαςία ςτρατηγικοφ ςχεδιαςμοφ... 44 4.1.1 Καθοριςμόσ κοινωνικών μετόχων... 44 4.1.2 Ανάλυςη SWOT... 46 4.1.3 Ανάλυςη ανταγωνιςμοφ... 50 4.2 Στρατηγική... 52 4.2.1 Πραμα και Αποςτολή... 52 4.2.2 Καθοριςμόσ Στόχων... 53 4.2.3 Επιλογή ςτρατηγικήσ... 54 4.2.4 Μζθοδοι υλοποίηςησ ςτρατηγικήσ... 55 5. Ζρευνα για το Φεςτιβάλ Αθηνών... 58 6

5.1 Η ταυτότητα τησ μελζτησ... 58 5.2 Το κοινό του Ελληνικοφ Φεςτιβάλ... 59 6. Η παροφςα κατάςταςη... 77 7. Επίλογοσ... 80 ΒΙΒΛΙΟΓΑΦΙΑ... 84 ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΑΦΙΑ... 84 ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΑΦΙΑ... 85 ΔΙΚΤΥΟΓΑΦΙΑ... 88 ΡΑΑΤΗΜΑ... 89 7

1. Εισαγωγή Η παρούσα εργασία στοχεύει στη διερεύνηση του τοπίου της πολιτιστικής δράσης και του τουριστικού αντίκτυπου των φεστιβάλ, ιδιαίτερα όπως αυτή εξειδικεύεται με τη διοργάνωση των φεστιβάλ στην Ελλάδα. Θα επιχειρηθεί η αποτύπωση των θεωρητικών ζητημάτων που θίγονται στην περίπτωση του Υεστιβάλ Αθηνών, δίνοντας ιδιαίτερο βάρος στις παραμέτρους διοργάνωσής του. Επιλέχτηκε η εξειδίκευση τη μελέτη εξετάζοντας το Υεστιβάλ Αθηών και Επιδαύρου. Σο Υεστιβάλ Αθηνών έχοντας διανύσει μια μακρά πορεία είναι ένα από τα πιο σημαντικά φεστιβάλ της Αττικής και της Ελλάδας. Παράλληλα, η προσπάθεια ανεύρεσης πολιτισμικών εταίρων ανά την Ευρώπη με σκοπό την υλοποίηση διαπολιτισμικών δράσεων μαρτυρά το μακροπρόθεσμο στόχο του μελλοντικής απόκτησης ευρωπαϊκής ταυτότητας. Η ερευνητική μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε για την εκπόνηση της παρούσας εργασίας είναι η ανάλυση δεδομένων και η μελέτη περίπτωσης. Θέλοντας να προσεγγίσουμε τα πολιτιστικά φεστιβάλ πρωτευουσών και συγκεκριμένα το Υεστιβάλ Αθηνών κρίναμε σκόπιμο αρχικά να αναλύσουμε με τη βοήθεια της βιβλιογραφίας και των πηγών τις βασικές τους παραμέτρους. Έτσι, στο πρώτο μέρος της εργασίας προσδιορίσαμε το διαχρονικό ρόλο των φεστιβάλ στην Ελλάδα αλλά και στην Ευρώπη υγκεκριμένα η ανάλυση δεδομένων προκύπτει ανατρέχοντας την βιβλιογραφία, τα προγράμματα του φεστιβάλ, καταχωρήσεις στον Σύπο και ηλεκτρονικές πηγές. Για την καταγραφή απόψεων επί συγκεκριμένων θεμάτων αλλά και την ανάδειξη ευρύτερων τάσεων, χρησιμοποιήθηκε έρευνα κοινού με ημιδομημένα ερωτηματολόγια που διεξήχθη για λογαριασμό του Υεστιβάλ Αθηνών το 2007 προκειμένου να αποτυπώσει τις 8

πρώτες αντιδράσεις του κοινού στις αλλαγές που συντελέστηκαν στο Υεστιβάλ το 2006. Η μελέτη περίπτωσης είναι μια ιδανική μεθοδολογία, όταν απαιτείται μια ολιστική, σε βάθος ανάλυση (Feagin J., Orum A., Sjoberg G.:1991). Οι μελέτες περίπτωσης σχεδιάζονται να αναδεικνύουν την λεπτομέρεια από την οπτική γωνία των συμμετεχόντων χρησιμοποιώντας πολλαπλές πηγές δεδομένων. Ο Yin ορίζει τη μελέτη περίπτωσης ως «μία εμπειρική αναζήτηση η οποία εξερευνά ένα σύγχρονο φαινόμενο εντός των συμφραζομένων της πραγματικής ζωής, όταν τα όρια μεταξύ του φαινομένου και των συμφραζομένων δεν είναι ευδιάκριτα και στα οποία χρησιμοποιούνται διαφορετικές πηγές στοιχείων.» Η παρούσα εργασία επιλέγει ως ενδεικτική τη μελέτη του Υεστιβάλ Αθηνών. Σο φεστιβάλ αυτό είναι από τα πιο επιτυχημένα σε απήχηση, προσέλευση και αναγνωρισιμότητα τοπικά φεστιβάλ της Αττικής και κατ επέκταση της Ελλάδας. Η μακρόχρονη πορεία του, η ιστορικότητα των εμπνευστών του και η κάλυψη που απολαμβάνει στα μέσα μαζικής επικοινωνίας επιτείνουν τη χρησιμότητά του ως ενδεικτική και χαρακτηριστική μελέτη περίπτωσης. Εκ των ανωτέρω συνάγονται τα εξής ερευνητικά ερωτήματα τα οποία διατρέχουν το σώμα της εργασίας: Ποια η εικόνα που παρουσιάζει το Υεστιβάλ Αθηνών σήμερα; Πόσο ενήμεροι είναι οι θεατές του φεστιβάλ για τις αλλαγές που έλαβαν χώρα σε αυτό μετά το 2006; Ποίος είναι ο στρατηγικός σχεδιασμός του Υεστιβάλ Αθηνών; Ποιος ο ρόλος του Υεστιβάλ Αθηνών στη ανάδειξη της Αθήνας ως πολιτιστικού προορισμού; 9

2. Ορισμοί και ανασκόπηση της βιβλιογραφίας 2.1 Πολιτιστικός τουρισμός την εποχή της παγκοσμιοποίησης και της απελευθέρωσης των αγορών ο σύγχρονος πολιτισμός ανάγεται σε έναν από τους πλέον δυναμικούς τομείς (τομέας «αιχμής») της επιχειρηματικής δραστηριότητας και ως εκ τούτου εμφανίζει τους υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης που επιτάσσει η διεθνής οικονομία. Ο πολιτισμός και οι πολιτιστικές δραστηριότητες αντιπροσωπεύουν έναν κεφαλαιώδους σημασίας παραγωγικό πόρο από τον οποίο προέρχονται οικονομικές ροές, εισόδημα και εργασία (Herrero et al., 2006). Σαυτόχρονα, πρόκειται για ένα πρόσφορο πεδίο άσκησης κρατικής πολιτικής, όχι μόνο λόγω του δημόσιου χαρακτήρα μεγάλου μέρους των προϊόντων του, αλλά και χάρη στην ικανότητά του να λειτουργεί ως μοχλός της τοπικής και περιφερειακής ανάπτυξης (Halls, 2000). Kατά τη διάρκεια της τελευταίας τριακονταετίας, η μαζική διάσταση της συμμετοχικότητας στην πολιτιστική ζωή (μέσα από συλλόγους, ενώσεις, εθνικές και διεθνείς δικτυώσεις κ.λπ.) και η ανάδειξη της πολιτιστικής ενασχόλησης σε αξιόλογη παράμετρο έκφρασης, κοινωνικότητας και επικοινωνίας «εμπνέουν» και προάγουν συστηματικά τόσο την αλματώδη άνοδο της πολιτιστικής βιομηχανίας όσο και τη δημόσια επενδυτική δραστηριότητα για τη δημιουργία υποδομών. Οι λεγόμενες ειδικές μορφές τουρισμού αποτελούν ουσιαστικά το αποτέλεσμα μιας συστηματικής και επίμονης αμφισβήτησης του μαζικού τουρισμού της μεταπολεμικής περιόδου, κυρίως κατά την πρώτη της εικοσαετία, και των επιπτώσεων που επιφέρει στις περιοχές υποδοχής των τουριστών. Πρόκειται για ένα δυναμικά αναπτυσσόμενο μοντέλο που στηρίζεται στο συνδυασμό μας μεγάλης γκάμας κινήτρων για τουριστικά ταξίδια, πολλά από τα οποία διαμορφώθηκαν μετά το 1970.( Pearce D., 10

1992:15-30). υχνά η διαφορά μεταξύ μαζικού τουρισμού και κάποιας από τις εναλλακτικές μορφές του δεν αφορά στο στόχο του ταξιδιού, π.χ. «διακοπές», αλλά στο περιεχόμενο και στο νόημα που έχει η ταξιδιωτική εμπειρία στο πλαίσιο ενός ταξιδιού με παρόμοιο στόχο. Επομένως αναζητάτε μια διαφοροποίηση των γνωρισμάτων που έχουν εγκαθιδρυθεί από τον οργανωμένο τουρισμό, ιδιαίτερα όσον αφορά στην τυποποίηση και τη βιομηχανοποίηση των τουριστικών εμπειριών. Οι όλες αμφισβητήσεις, σε κάθε περίπτωση, εννοούν «ως εναλλακτικές μορφές τουρισμού εκείνες που είναι συμβατές με τις φυσικές, κοινωνικές και κοινοτικές αξίες οι οποίες επιτρέπουν σε επισκέπτες και ντόπιους να απολαμβάνουν μια θετική μεταξύ τους σχέση και διάδραση. Πάντως, μέχρι σήμερα, οι κριτικές απέναντι στο μαζικό τουρισμό έχουν ξεχωρίσει κυρίως για τη σκληρή τους γλώσσα και λιγότερο για τη συμβολή τους στον ορισμό της έννοιας του εναλλακτικού τουρισμού. Ο σχηματισμός μιας συγκροτημένης και ρεαλιστικής οπτικής του τι τελικά μπορεί να προσφέρει ο «εναλλακτικός τουρισμός» φαίνεται μάλλον δυσχερής».( Smith, V.L. Eadington W.R., 1992:3). Πράγματι, μια από τις εύλογες ερωτήσεις που μπορεί να θέσει ο κοινός νους είναι, για παράδειγμα, κατά πόσον οι διάφορες μορφές τουρισμού λειτουργούν ως εναλλαγές η μία της άλλης, ή, αν, τελικά, πρόκειται για μορφές συμπληρωματικές μεταξύ τους. Και είναι πράγματι εύλογη η απορία αυτή: αν δούμε τον τουρισμό ως κλάδο του αυτοαναφερόμενου λειτουργικού κοινωνικού συστήματος της αναψυχής, πρέπει να δεχτούμε και ότι συμπεριφέρεται ανάλογα: μέσα από τα επικοινωνιακά ενεργήματα που προκαλούνται εντός του κλάδου, τελικά το όλο σύστημα οδηγείται σε διαφορές, η δε ανάπτυξή του εσωτερικά και εξωτερικά προκύπτει από αυτές.(σσιβάκου Ιω., 2004). Σο αυτοαναφερόμενο είναι ένα «ζωντανό» σύστημα και ως τέτοιο συνεχώς αλλάζει, αλλά και προκαλεί αλλαγές προς τα κάτω, έως τους κλάδους του και αυτό συμβαίνει 11

στο διηνεκές. Όλα αυτά τα στοιχεία στην ουσία σηματοδοτούν, σε πολλές περιοχές του τουρισμού, μια εικονική «αναρχία», μια περιπλοκότητα που δυσκολεύει το συντονισμό και το σχεδιασμό του. Όντως, μια από τις κυριότερες δυσκολίες που παρουσιάστηκαν για τους απανταχού μελετητές και τα διάφορα κέντρα λήψης αποφάσεων αφορά στην οριοθέτηση της μιας εναλλακτικής μορφής τουρισμού από την άλλη. Ο πολιτισμικός τουρισμός σχετίζεται με την τουριστική περιήγηση για καθαρά «πολιτισμικούς λόγους», δηλαδή, τη γνωριμία που συνάπτει ο τουρίστας με άλλους πολιτισμούς και άλλες κουλτούρες όχι μέσα από προγράμματα μαζικού τουρισμού, αλλά από μικρές επιχειρηματικές δράσεις πολιτισ(τ)μικών τουριστικών οργανώσεων. Επίσης, μέσα από αυθόρμητες επισκέψεις τουριστών, όχι μόνο σε εκθέσεις, μουσεία και φεστιβάλ, αλλά και από την επαφή τους με την καθημερινή ζωή των ντόπιων, τον τρόπο που οι τελευταίοι εργάζονται, επικοινωνούν, διασκεδάζουν. 2.2 Υεστιβάλ Ιστορικά ο άνθρωπος, ως κοινωνικό ον, είχε πάντοτε την ανάγκη να συναναστρέφεται με τα υπόλοιπα μέλη της κοινωνίας στην οποία ανήκε, οι δε κοινωνίες που συγκροτούσε να επικοινωνούν με άλλες κοινωνικές ομάδες. Έτσι, ήταν φυσικό, αρχικά, οι απλές δραστηριότητες της καθημερινής ζωής, για παράδειγμα, να αποτελέσουν το λόγο ή την αφορμή για την ανάδειξη των κοινών εμπειριών, των κοινών προβλημάτων, των κοινών συνηθειών. Αυτή η ανάγκη της ανθρώπινης φύσης για κοινωνική επαφή, επικοινωνία και συνέργια ξεχωρίζει ανάμεσα από άλλους παράγοντες ως η γεννησιουργός αιτία της εμφάνισης των γιορτών στην αρχαιότητα. Μία από τις πρώτες καταγεγραμμένες και περιγραφείσες γιορτές χρονολογείται στην αρχαία Αθήνα το 534 π.φ. και επρόκειτο για εκδηλώσεις αφιερωμένες στον Διόνυσο, το θεό του κρασιού και του 12

γλεντιού (HOLD FSTVL, Future of Festival Formulae, Amsterdam: Holland festival, 2002). Σα φεστιβάλ όμως, με τη μορφή που τα γνωρίζουμε σήμερα, είναι μάλλον προϊόντα των φεστιβάλ που άρχισαν να πραγματοποιούνται στη δυτική Ευρώπη και ιδιαίτερα τη Γερμανία και τις Αγγλοσαξονικές χώρες κατά το 19ο αιώνα (Quinn B.:929). Σα πολιτιστικά φεστιβάλ γνώρισαν μεγάλη ανάπτυξη μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο, και είχαν κύριο στόχο την ανασυγκρότηση των κοινωνιών, την αναπτέρωση του ηθικού των πολιτών ώστε να αναπτυχθούν εκ νέου οι πόλεις με κίνητρο να παράγουν καλλιτεχνικά προϊόντα (Rolfe H.: 1992: 7). πουδαίο παράδειγμα είναι το φεστιβάλ του Εδιμβούργου (1947), που θέλησε να αποτελέσει την Αθήνα του Βορρά (Jamieson K.: 2004:66). ημαντικό επίσης παράδειγμα αποτελεί και το φεστιβάλ της Αβινιόν (1947) στη Γαλλία, το οποίο, αν και φεστιβάλ τοπικό και όχι μητροπολιτικό, απέκτησε μεγάλη εμβέλεια και κύρος στο χώρο των καλλιτεχνικών διοργανώσεων και εκτός των γαλλικών συνόρων. Έθεσε μάλιστα σαν στόχο, την αποκέντρωση της πολιτιστικής δημιουργίας και της καλλιτεχνικής έκφρασης εκτός των τειχών του Παρισιού, με σκοπό την ανάδειξη της περιφέρειας. Αν και τοπικό φεστιβάλ κατάφερε να ξεπεράσει τα γεωγραφικά του όρια, δικαιώνοντας τους οραματιστές του και εκπληρώνοντας τους στόχους του. Μετά τη δεκαετία του 80 έλαβε χώρα μια ραγδαία ανάπτυξη των φεστιβάλ στην Ευρώπη που περιγράφηκε ως festival booming (άνθηση των φεστιβάλ) (Frey B.: 2000:1). Μία πιθανή εξήγηση αυτής της άνθησης είναι ότι οι πόλεις κατάλαβαν τη βαρύνουσα σημασία του να αναδειχθούν σε πολιτιστικούς προορισμούς κι έτσι προσπάθησαν να προσελκύσουν τους καταναλωτές τέχνης και πολιτισμού. Αποτέλεσμα της άνθησης των φεστιβάλ ήταν η εισαγωγή του επιχειρηματικού παράγοντα, δηλαδή η σταδιακή εμπορευματοποίησή τους 13

(Waterman S.:1998:76 ), με την παράλληλη εμφάνιση οργανισμών φεστιβάλ όπως το IFEA (International Festival and Events Association) και EFA (European Festival Association). 2.3 Ορισμοί Ο όρος «φεστιβάλ» (festival) προέρχεται από τη λέξη feast η οποία με τη σειρά της προέρχεται από τη λατινική λέξη festa, που χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά ως ουσιαστικό γύρω στα 1200 (http://www.wikipedia.com). τα λατινικά υπήρχαν δύο όροι για τα εορταστικά γεγονότα, festum από όπου προέρχεται και το «φεστιβάλ» και feria. Η μεν πρώτη λέξη αφορούσε τη δημόσια χαρά, την ευθυμία, το ξεφάντωμα, η δε δεύτερη αναφερόταν στην αποχή από την εργασία προς τιμή των θεών. την πορεία οι δύο έννοιες συγχωνεύτηκαν. Οι όροι αυτοί χρησιμοποιούνταν στον πληθυντικό, fastae και feriae, για να υποδηλώσουν ότι τα φεστιβάλ διαρκούσαν αρκετές ημέρες και περιελάμβαναν πολλές εκδηλώσεις και γεγονότα (Falassi A.: 1987: 2). Σο festival καταγράφικε για πρώτη φορά ως ουσιαστικό το 1589, ενώ πριν από αυτό χρησιμοποιείτο ως επίθετο ήδη από το 14 ο αιώνα για να δηλώσει τον εορτασμό μιας εκκλησιαστικής αργίας. Σα φεστιβάλ σε παγκόσμιο επίπεδο είναι φαινόμενα κοινωνικά γεγονότα, που εμφανίζονται σε όλους τους πολιτισμούς και τις κοινωνίες και που ο ορισμός τους χρησιμοποιείται χρόνια, περικλείοντας μια πλειάδα γεγονότων και σκοπών. την ελληνική πραγματικότητα επίσης, δεν είναι ξεκάθαρες ούτε οι φόρμες ούτε οι πρακτικές τους, καθώς αυτές δεν εντάσσονται σ ένα σαφές οργανωτικό και ιδεολογικό πλαίσιο, με διαυγείς σκοπούς και στόχους. Εντούτοις, παραθέτουμε μια σειρά ορισμών που συμβάλλουν στην ανάδειξη του πολλαπλού νοήματος που περικλείει ο όρος «φεστιβάλ», προκειμένου να τον κατανοήσουμε καλύτερα και να διαπιστώσουμε εν τέλει ποιό είναι το σημερινό του περιεχόμενο. 14

Ένας ευρύς ορισμός για το φεστιβάλ είναι αυτός που αναφέρει ο Falassi «ο όρος καλύπτει έναν αστερισμό πολύ διαφορετικών γεγονότων, θρησκευτικών και εγκόσμιων, ιδιωτικών και δημόσιων, που επικυρώνει την παράδοση και συστήνει την καινοτομία, που προτείνει νοσταλγικές αναβιώσεις, παρέχοντας τα εκφραστικά μέσα για την αναβίωση των αρχαϊκών παραδοσιακών εθίμων, γιορτάζοντας συστήνοντας το υψηλά θεωρητικό και την πειραματική πρωτοπορία της ελίτ των καλών τεχνών». (Falassi Α.:1987:2 ). Μια άλλη θεώρηση του φεστιβάλ ως ευκαιρίας προκειμένου να εκφραστεί η συλλογική συνείδηση είτε ομάδων είτε ενός τόπου, αναδεικνύει τη συμβολή του στη διατήρηση της συνέχειας ενός τόπου αλλά και στην καλλιέργεια της αίσθησης της τοπικής συνέχειας, ανασύροντας κοινές πολιτιστικές και ιστορικές πρακτικές. (Ekman A.:280 293). Σο ελληνικό λεξικό Σεγόπουλου Υυτράκη ορίζει το φεστιβάλ σαν μια «πανηγυρική καλλιτεχνική εκδήλωση ή σειρά εκδηλώσεων», (Σεγόπουλος Υυτράκης: Δέκατη έκτη έκδοση: 816), ενώ το International Dictionary of Event Management το ορίζει σαν «ένα δημόσιο εορτασμό που μεταφέρει, μέσα από ένα καλειδοσκόπιο εκδηλώσεων, συγκεκριμένα βέβαια νοήματα στους συμμετέχοντες και στους θεατές». (The International Dictionary of Event Management: 2001: 78) Μια πρακτική θεώρηση του όρου «φεστιβάλ» είναι ότι πρόκειται για «ένα δημόσιο θεματικό εορτασμό, που λαμβάνει χώρα συνήθως μια φορά το χρόνο μέσα σε προαποφασισμένο χρονικό διάστημα». (D Astous A., Golbert F., D Astous: 2006: 14). 2.4 Συπολογία Η ευρύτητα του όρου φεστιβάλ οδηγεί σε ένα πλήθος κατηγοριοποιήσεων του. Έτσι άλλα έχουν θρησκευτική προέλευση, άλλα έχουν πολιτιστική σημασία και άλλα σηματοδοτούν την αλλαγή των εποχών. 15

Ένας πρώτος διαχωρισμός κατατάσσει τα φεστιβάλ λαμβάνοντας ως παράμετρο την εμβέλειά τους, σε μητροπολιτικά και σε τοπικά. Μιλώντας για μητροπολιτικά φεστιβάλ, αναφερόμαστε σε φεστιβάλ τέχνης των πρωτευουσών των χωρών, που παρουσιάζονται σε διαφορετικές εγκαταστάσεις και που η εμβέλειά τους (σε αρκετά από αυτά) ξεπερνά τα τοπικά και εθνικά σύνορα. Διοργανώσεις τέτοιας εμβέλειας επηρεάζουν θετικά την κρατική οικονομία, συμβάλλοντας στην ανάπτυξη του τουρισμού, ενισχύοντας το κρατικό γόητρο. Έτσι, το κράτος στο οποίο διοργανώνεται ένα αναγνωρίσιμο και με κύρος φεστιβάλ, αναδεικνύει στιβαρές δομές και οργάνωση, προσελκύει συμμετοχές παγκοσμίου κύρους και γίνεται πόλος παγκόσμιας δημοσιότητας. τον αντίποδα των μητροπολιτικών βρίσκονται τα τοπικά φεστιβάλ, δηλαδή τα φεστιβάλ των πόλεων (μικρών ή μεγάλων) που προσπαθούν να αναδείξουν μέσα από αυτά τα ιδιαίτερα στοιχεία τους (Allen J., O Toole W., McDonnell I., Harris R.:2005: 15). Μια κατηγοριοποίηση των φεστιβάλ ως προ το είδος τους είναι η ακόλουθη: Θεατρικά Υεστιβάλ Κινηματογραφικά Υεστιβάλ Μουσικά Υεστιβάλ Υεστιβάλ Φωρού Υεστιβάλ Σέχνης Υεστιβάλ Λογοτεχνίας Υεστιβάλ Κωμωδίας Θρησκευτικά Υεστιβάλ Αναγεννησιακά Υεστιβάλ Υεστιβάλ Οίνου Υεστιβάλ Υαγητού 16

2.5 Ιστορία Ιστορικά η γένεση του φαινομένου εντοπίζεται στην αρχαιότητα και πιο συγκεκριμένα στην Αρχαία Αθήνα κατά το 534 π.φ. ως μια μορφή γιορτής αφιερωμένης στο Διόνυσο (HOLND FSTVL 2002).Μέσα στο πέρασμα των αιώνων τα φεστιβάλ συνέχισαν να παίζουν σημαντικό ρόλο τόσο στον ιδιωτικό όσο και στο δημόσιο βίο ενός ατόμου. Σα αστικά φεστιβάλ με τη μορφή που τα γνωρίζουμε στις μέρες μας είχαν προδρόμους τους εκείνα του 19 ου αιώνα (Quinn, 2005: 929). Πρόκειται για φεστιβάλ που διοργανώνονταν στις γερμανικές και αγγλοσαξονικές χώρες και ορισμένα από τα πρώτα και μεγαλύτερα ήταν της Βιέννης (181 1) προς τιμήν του Φέυδν, του Μονάχου (1835) προς τιμήν του βασιλιά της Βαυαρίας ή της Βόννης (1845) για τα αποκαλυπτήρια του μνημείου του Μπετόβεν (Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου, 1967). Ο Bassett (1993: 1774) μας πληροφορεί ότι τα φεστιβάλ αυτής της περιόδου "προωθούσαν την πολιτιστική ανάπτυξη σε συνάρτηση με την ανάπτυξη των πόλεων και των αστικών ελίτ". Είναι φανερό πως οι πόλεις είχαν αντιληφθεί ήδη από αυτό το πρώιμο στάδιο, χωρίς όμως συστηματικό σχεδιασμό και θεωρητικό υπόβαθρο, ότι ένα φεστιβάλ μπορεί να αναδείξει τη διαφορετικότητα τους. Κατά τον 20 αιώνα και συγκεκριμένα μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο παρατηρείται μία : ραγδαία αύξηση του αριθμού τους. Φαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν το φεστιβάλ της Avignon στην Γαλλία, του Εδιμβούργου στην κωτία, του Wexford στην Ιρλανδία, του Άμστερνταμ στην Ολλανδία και του πολέτο στην Ιταλία (Quinn. 2005: 929). Αυτά τα φεστιβάλ αν και δεν διεξάγονταν όλα σε πρωτεύουσες ή σε ιδιαίτερα μεγάλες πόλεις εντούτοις συνετέλεσαν στην ανάπτυξη του θεσμού των φεστιβάλ και στην πολιτιστική ανάπτυξη της Ευρώπης εν γένει μέσα από την ανάπτυξη των ίδιων των πόλεων οι οποίες τα διοργάνωναν, σε μια περίοδο κατά την οποία η τελευταία προσπαθούσε να ξεπεράσει την 17

πολιτική αστάθεια και την οικονομική δυσπραγία που είχε προκληθεί από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Σα παραπάνω αναφερθέντα φεστιβάλ συνέχισαν να παρουσιάζουν, όπως και τα φεστιβάλ του 9 αιώνα κλασικές μορφές τέχνης μέχρι και τις δεκαετίες του 1960 και του 1970 οπότε η αμφισβήτηση των παραδεδεγμένων αξιών και η έκφραση νέων αντιλήψεων οδήγησαν στην αμφισβήτηση και των ίδιων των φεστιβάλ (Quinn, 2005: 930). Σα τελευταία αρχίζουν να γίνονται αντιληπτά ως ευκαιρίες έκφρασης και καλλιτεχνικών ιδεών που μέχρι προηγουμένους δεν ήταν συμβατές με τις παραδεδεγμένες αντιλήψεις περί της καλλιτεχνικής δημιουργίας HOLND FSTVL, 2002) με αποτέλεσμα να εμφανίζονται φεστιβάλ όπως εκείνα του Ζάγκρεμπ και της Νανσύ. Ενώ παράλληλα και τα φεστιβάλ που παρουσίαζαν κλασσικές μορφές τέχνης άρχισαν να διαφοροποιούνται, όπως συνέβη με αυτό της Αβινιόν (Isar,1976). Λυτό που θα πρέπει να τονίσουμε είναι ότι τα περισσότερα από τα παραπάνω φεστιβάλ, ιδρύθηκαν με σκοπό την ανάπτυξη και την προβολή των πόλεων οι οποίες τα διοργάνωναν. Φαρακτηριστικά παραδείγματα είναι το φεστιβάλ της Αβινιόν, που ιδρύθηκε έχοντας ως στόχο να προάγει την πολιτιστική ανάπτυξη έξω από τα όρια του Παρισιού (Isar, 1976) και του Εδιμβούργου το οποίο επεδίωκε να γίνει η "Αθήνα του Βορρά" (Jamieson, 2004: 66). Πιο αναλυτικά όσον αναφορά το φεστιβάλ του Εδιμβούργου αυτό ιδρύθηκε το 1947 λίγο μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο με όλα τα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα που συνεπαγόταν αυτό. τόσο για την Ευρώπη και τη Βρετανία όσο και για την κοτία, μιλώντας σε περισσότερο τοπικό επίπεδο. Οι ιδρυτές του οραματίστηκαν ένα φεστιβάλ που θα αναζωογονούσε την πολιτιστική ζουμ την τοπική αλλά και την ευρωπαϊκή εν γένει, παρέχοντας "μία πλατφόρμα για την άνθιση του ανθρωπίνου 18

πνεύματος" 1. Πέρα όμως από τα πολιτιστικά οφέλη αναγνώρισαν τη συμβολή της διοργάνωσης ενός φεστιβάλ και στην οικονομική αλλά και τουριστική ανάπτυξη της πόλης του Εδιμβούργου, συμβολή που αποδείχτηκε τεράστια αφού το "προϊόν" της πόλης προωθήθηκε και αναδείχτηκε ιδιαίτερα χάρη στην ίδρυση του φεστιβάλ. Η αποστολή άλλωστε του φεστιβάλ συνοψίζει ακριβώς το όραμα των ιδρυτών του. Σο φεστιβάλ του Εδιμβούργου πρέπει να είναι το πιο συναρπαστικό, καινοτόμο και προσιτό φεστιβάλ τέχνης στον κόσμο ενώ παράλληλα να προαχθεί την πολιτιστική, εκπαιδευτική και οικονομική ευημερία των ανθρώπων -.ου Εδιμβούργου και της Σκωτίας" 2. Αντίστοιχα το φεστιβάλ της Αβινιόν ιδρύθηκε επίσης το 1947 μέσα σε ανάλογες κοινωνικοπολιτικές συνθήκες με εκείνες του φεστιβάλ του Εδιμβούργου. Σο φεστιβάλ της Αβινιόν ξεκίνησε με αποστολή να "αναδείξει τόσο τη γαλλική όσο και τη ξένη σύγχρονη θεατρική και χορευτική δημιουργία 3. Παράλληλα στόχος του ήταν να συμβάλει στην πολιτιστική δημιουργία και εκτός των ορίων της πρωτεύουσας για την ανάδειξη της περιφέρειας και δη της πόλης της Αβινιόν. Λαμβάνοντας υπ όψιν το ρόλο που παίζει ένα φεστιβάλ στην ανάδειξη μίας πόλης σε τέτοιο προορισμό, καθώς επίσης την ιστορικότητα του δεσμού που υπάρχει ανάμεσα σ' ένα φεστιβάλ και την πόλη που το διεξάγει, είδαμε πόλεις σήμερα διεθνώς αναγνωρισμένες για τη σημασία των φεστιβάλ τους, οι οποίες επεδίωξαν να αποκτήσουν αναγνωρισιμότητα και να προσελκύσουν επισκέπτες αυξάνοντας έτσι τον τουρισμό τους, με το να γίνουν πολιτιστικός προορισμός με τη βοήθεια ενός φεστιβάλ. 1 Σκωτία: (http://aboutscotland.com) 2 Φεστιβάλ Εδιμβούργου: (http://www.eif.co.uk) 3 Φεστιβάλ Αβινιόν: (http://www.festival-avignon.com) 19

Σα φεστιβάλ του Εδιμβούργου και της Αβινιόν έχουν ακολουθήσει τεχνικές προώθησης της πόλης τους ως πολιτιστικού προορισμού από πολύ νωρίς. την περίπτωση της Αβινιόν μάλιστα αυτό έγινε ακόμη πιο συστηματικά από τη δεκαετία του 1960 και μετά που πραγματοποιήθηκαν σημαντικές αλλαγές στο φεστιβάλ. ε αντίθεση με αυτά τα δύο, το φεστιβάλ Αθηνών ενώ ξεκίνησε με τους καλύτερους οιωνούς υιοθέτησε παρωχημένες δομές και αντιλήψεις με αποτέλεσμα στο αντίστοιχο χρονικό διάστημα, που τα υπόλοιπα δύο φεστιβάλ αναπτύσσονταν, το τελευταίο να παραμένει στάσιμο και η ανάγκη για αλλαγές να γίνεται επιτακτική. Η γενική εικόνα των φεστιβάλ της Ευρώπης παρουσιάζει έντονο πλουραλισμό θεματολογίας και ειδών, το καθένα ξεχωριστά όμως επικεντρώνεται σε μια ειδική θεματολογία. Αντίθετα, η θεματολογία της πλειοψηφίας των μεμονωμένων ελληνικών φεστιβάλ είναι γενική, περιλαμβάνει πολλές θεματικές υποκατηγορίες, οι οποίες αντικατοπτρίζονται στις αντίστοιχες επιλογές παραστάσεων εκδηλώσεων. το womad για παράδειγμα, που είναι ένα φεστιβάλ για την Παγκόσμια Μουσική (world music), εντάσσονται συμμετοχές που συνάδουν με τη συγκεκριμένη ευρεία φιλοσοφία της διοργάνωσης αυτής. Πολύ σημαντικά φεστιβάλ πραγματοποιούνται σε μικρότερες πόλεις και όχι στις πρωτεύουσες, που με αφορμή την συγκεκριμένη διοργάνωση, μετατρέπονται σε πολιτιστικούς προορισμούς. την περίπτωση αυτή το Εδιμβούργο και όχι το Λονδίνο, γίνεται η πόλη του φεστιβάλ, το άλτσμπουργκ παρά η Βιέννη, (και εκτός Ευρώπης, η Αδελαϊδα παρά το ίνδεϋ). (Gillies M., 2004). 20

2.6 Υεστιβάλ και τουρισμός Σα φεστιβάλ τέχνης έχουν σαν αφετηρία για την ίδρυσή τους πολλούς διαφορετικούς λόγους μεταξύ των οποίων μπορεί να είναι (Hughes H., 2000): η ανάγκη προώθησης μιας συγκεκριμένης μορφής τέχνης, ενός καλλιτεχνικού οράματος να κατασταθεί δυνατή η παρακολούθηση καλλιτεχνικών παραστάσεων για τους κατοίκους μικρών περιοχών που διαφορετικά θα είχαν λιγότερες ευκαιρίες να έρθουν σε επαφή με την τέχνη η επιθυμία να προωθηθεί η περιοχή ως τουριστικός προορισμός τόχοι των Υεστιβάλ προώθηση μιας ή περισσοτέρων μορφών τέχνης προώθηση μιας συγκεκριμένης τοπικής κουλτούρας κ.α. Έχουν σαν αποτέλεσμα Ένα μοναδικό συνδυασμό πολλών διαφορετικών ερμηνευτών πολλών διαφορετικών παραγωγών (κάποιες από τις οποίες δεν παρουσιάζονται σε άλλους χώρους και δημιουργούνται αποκλειστικά για το φεστιβάλ σε ένα χώρο και για μία σύντομη χρονική περίοδο Οδηγούν την προσέλκυση μη τοπικού κοινού- τουριστών 21

Πολλά φεστιβάλ λαμβάνουν χρηματική υποστήριξη από την τοπική αυτοδιοίκηση ή και από την κεντρική διοίκηση καθώς πολλές φορές δεν θα ήταν δυνατή η ύπαρξή τους χωρίς αυτή. Η χρηματική υποστήριξη των τοπικών φεστιβάλ αντικατοπτρίζει και τις απόψεις της τοπικής αυτοδιοίκησης για τη σημασία των τεχνών γενικότερα αλλά και ειδικότερα για το ρόλο που μπορούν να διαδραματίσουν σαν πόλος τουριστικής έλξης για την περιοχή στην οποία λαμβάνουν χώρα τα φεστιβάλ. Μερικοί από τους στόχους της χρηματικής υποστήριξης των φεστιβάλ από τους κρατικούς πόρους μπορεί να είναι: να παράσχει την ευκαιρία στους κατοίκους της περιοχής να παρακολουθήσουν παραστάσεις που διαφορετικά δεν θα μπορούσαν να προωθήσει την τοπική συνοχή μέσω της συμμετοχής να βελτιώσει την εικόνα της περιοχής να κάνει αισθητή την παρουσία της πόλης στην οποία διεξάγεται το φεστιβάλ Οι δύο τελευταίοι στόχοι μπορούν να συσχετιστούν εν μέρει και με τον τουρισμό. Σο να γίνει αισθητή η παρουσία της πόλης και να βελτιωθεί η εικόνας της μπορεί να οδηγήσει στην προσέλκυση τουριστών όχι μόνο κατά την περίοδο διεξαγωγής του φεστιβάλ αλλά και σε άλλες περιόδους 22

3. Σο Υεστιβάλ Αθηνών 3.1 Α Περίοδος: 1955-1967- Η εποχή του κοσμοπολιτισμού Σο γενικότερο κλίμα της χώρας χαρακτηρίζεται από τις αλλεπάλληλες αλλαγές κυβερνήσεων και ποικίλα οικονομικά προβλήματα απότοκα του Β Παγκοσμίου Πολέμου αλλά και των χρόνων του Εμφυλίου. Η χώρα βρίσκεται σε μια μεταβατική κατάσταση κατά την οποία προσπαθεί να ξεπεράσει τις δυσκολίες και να εισέλθει σε τροχιά ανάπτυξης αντίστοιχη με αυτή των ευρωπαϊκών κρατών. Σα χρόνια αυτά και εν μέσω των παραπάνω προβλημάτων η καλλιτεχνική δημιουργία δεν σταματά. Σο 1954 εγκαινιάζονται επισήμως τα Επιδαύρια στο αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου με το έργο του Ευριπίδη Ιππόλυτος σε σκηνοθεσία Δημήτρη Ροντήρη, ενώ την επόμενη χρονιά, το 1955, ο νέος αυτός θεσμός καθιερώνεται πια με ένα άλλο έργο του Ευριπίδη την Εκάβη σε σκηνοθεσία Αλέξη Μινωτή και με την Κατίνα Παξινού στον ομώνυμο ρόλο. (Γούλη, 2003) Επίσης το 1954 η Γενική Γραμματεία Σουρισμού, η οποία μέχρι τότε υπαγόταν στο Τπουργείο Εμπορίου, μεταφέρεται στο Τπουργείο Προεδρίας της κυβερνήσεως του Παπάγου, στο οποίο Τπουργός είναι ο Γεώργιος Ράλλης. Ο Γεώργιος Ράλλης διαπιστώνοντας ότι δεν προσφέραμε στους ξένους επισκέπτες τη δυνατότητα να παρακολουθήσουν κατά τη διαμονή τους, κάποια καλλιτεχνική παράσταση 4 αποφασίζει να διοργανώνεται στην Αθήνα ένα ετήσιο Υεστιβάλ, με το όνομα της πόλης, το Υεστιβάλ Αθηνών. Σο Υεστιβάλ Αθηνών αρχικά προγραμματιζόταν να προσανατολιστεί προς τη φιλοξενία μουσικών παραστάσεων, να γίνει δηλαδή ένα μουσικό φεστιβάλ το οποίο να λειτουργεί συμπληρωματικά προς εκείνο του Αρχαίου Δράματος που μόλις είχε εγκαινιαστεί στην Επίδαυρο. τη συνέχεια όμως 4 (http://culture.ama-mpa.gr) 23

η ιδέα αυτή διευρύνθηκε. Κύριος σκοπός του Υεστιβάλ ήταν Η ανάπτυξης εν Ελλάδι διεθνούς καλλιτεχνικής κινήσεως δια της συγκεντρώσεως κατ έτος των Ελλήνων εκπροσώπων της τέχνης *<+ ως και εξεχόντων ξένων καλλιτεχνών και καλλιτεχνικών συγκροτημάτων *<+. Το Φεστιβάλ Αθηνών θα περιλαμβάνει συμφωνικάς συναυλίας, μελοδράματα, αρχαίας τραγωδίας και άλλας εκδηλώσεις εμπνευσμένας κατά το πλείστον από την Ελληνικήν Ιστορίαν, μυθολογίαν *<+. Τα έργα αυτά εκτελούμενα εις το φυσικόν των περιβάλλον- υπό την σκιάν του Παρθενώνος *<+- ελπίζομεν ότι θα καταστήσουν το Φεστιβάλ Αθηνών μοναδικόν στο είδος του. (Έντυπο πρόγραμμα του Υεστιβάλ Αθηνών, 1955) Μεταξύ των κύριων στόχων του Υεστιβάλ Αθηνών ήταν: Η προβολή του ελληνικού πολιτισμού και των Ελλήνων δημιουργών Η προσέλκυση ξένων επισκεπτών και κριτικών Η προσφορά στο φιλότεχνο κοινό της Ελλάδας θεαμάτωναπο το εξωτερικό Η ένταξη της Ελλάδας και της Αθήνας στον παγκόσμιο πολιτιστικό χάρτη Για τη διοργάνωση λοιπόν μιας γιορτής των τεχνών του υψηλού στην Αθήνα, μετακλήθηκε από την Αμερική ο σκηνοθέτης της Metropolitan Opera της Νέας Τόρκης Ντίνος Γιαννόπουλος, προκειμένου να αναλάβει τη διεύθυνσή του, ενώ παράλληλα εργάζονται μαζί του για το Υεστιβάλ ο Κ. Βουρλούμης, ο Ν.υνοδινός και ο Αχ. Μαμάκης ως στελέχη του 5. Σο πρώτο διοικητικό συμβούλιο του Υεστιβάλ Αθηνών παρουσιάζεται στον παρακάτω πίνακα. 5 (http://www.culture.gr-ep.culture.gr) 24