ΕΝΟΤΗΤΑ 7 η ΦΩΝΟΛΟΓΙΚΗ ΕΝΗΜΕΡΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΥΣΛΕΞΙΑ Η δυσλεξία ορίζεται συνοπτικά ως σοβαρή καθυστέρηση στην κατάκτηση του γραπτού λόγου ενώ δεν υπάρχει νοητικό ή αισθητηριακό έλλειµµα ή ψυχιατρική διαταραχή και οι ευκαιρίες για εκπαίδευση είναι επαρκείς Χαρακτηριστικά της δυσλεξίας: ανάγνωση: υσκολίες στη διάκριση διαφορετικών λέξεων που περιλαµβάνουν τα ίδια γράµµατα π.χ. της/στη, φόρα/φορά. Παράληψη µονοσύλλαβων λέξεων π.χ. άρθρων, προθέσεων. Καθρεπτική ανάγνωση λέξεων π.χ. από/όπα, όλα/άλο. Λαθεµένη προφορά γραµµάτων π.χ. θ αντί για φ, θέλω/φέλω. Παράληψη ή προσθήκη γραµµάτων π.χ. αόριστος/άριστος, στρώµα/στόµα. Αντικατάσταση µιας λέξης µε άλλη ισοδύναµη σηµασιολογικά π.χ. κοιτάς/κοιτάζεις, βγήκε/έφυγε, γυναίκα, κυρία. Αντικατάσταση µιας λέξης µε άλλη σηµασιολογικά αντίθετη π.χ.ψηλός/κοντός, φωτεινός/σκοτεινός. υσκολίες στη ροή της ανάγνωσης. υσκολίες στη γραφή και ορθογραφία: Ακατάστατο γραπτό κείµενο. Οι λέξεις δεν χωρίζονται µεταξύ τους, είναι δυσανάγνωστες, δεν είναι ευθυγραµµισµένες στο χαρτί Χρήση κεφαλαίων γραµµάτων ανάµεσα σε µικρά π.χ. σήμερα, ιούνιος. Καθρεπτική γραφή ή σύγχυση γραµµάτων π.χ. ε/3, π/υ, µ/ω. Παράληψη φωνηέντων π.χ. πολεµικός/πολεµκός, πονηρός/πονρός. Ανικανότητα για ορθογραφηµένη γραφή και σωστή χρήση των σηµείων στίξης. - 78 -
υσκολίες στο γραπτό λόγο: Απλές σχεδόν λακωνικές προτάσεις. Φτωχή επίδοση στο σκέφτοµαι και γράφω. Λιγόλογες εκθέσεις. υσκολίες στη φωνολογική ενηµερότητα: νηπιαγωγείο και πρώτες τάξεις: Στον διαχωρισµό της πρότασης σε λέξεις. Στην κατάτµηση της λέξης σε συλλαβές και της συλλαβής σε φωνήµατα. υσκολίες στην αντίληψη σχέσεων µεταξύ φωνηµάτων π.χ. το σύµπλεγµα σπ αποτελείται από δυο φωνήµατα σ και π. υσκολία στο συνειδητό χειρισµό φωνηµάτων µέσα στη λέξη για τη δηµιουργία νέων λέξεων όπως : αλλαγή της θέσης των φωνηµάτων(π.χ. πόρτα/πρώτα), αντικατάσταση µε άλλα φωνήµατα (π.χ. πάνω/χάνω), πρόσθεση ή αφαίρεση φωνηµάτων (π.χ. παίρνω/σπέρνω, σκάλα/σάλα). υσκολίες στη µεταµορφολογική ενηµερότητα: µετά τη δευτέρα τάξη: εν ξεχωρίζουν τα µέρη του λόγου όπως ρήµατα, επίθετα, ουσιαστικά. Έχουν δυσκολία µε τις κλήσεις των ουσιαστικών και των ρηµάτων και γενικά µε καταλήξεις και πτώσεις. Συχνά έχουν δυσκολία ακόµη και στην ανάκληση της λέξης. Ένα από τα πιο έγκυρα ευρήµατα των τελευταίων χρόνων που προκύπτει από ποικίλες έρευνες (νευρολογικές, ψυχολογικές, γλωσσολογικές κλπ.) είναι ότι ο κύριος µηχανισµός που δυσλειτουργεί στη δυσλεξία έχει σχέση µε το φωνολογικό σύστηµα της γλώσσας και κυρίως µε τη φωνολογική ενηµερότητα (Fawcette & Nicholson,1995; Pratt & Brady,1988; Habib 2000, Krose et all 2000, Frost 2001, Torgessen et all 2001, Swan & Goswami,1997; Joanisse et all,2000, Catts et all,2002, Πόρποδας 1989, 2002, 2004). εν θα µπορούσε να είναι και διαφορετικά αφού στις περισσότερες γλώσσες η αλφαβητική γραφή δεν είναι παρά φωνητική αναπαράσταση της οµιλούµενης γλώσσας. Στα αρχικά στάδια της ανάπτυξης του λόγου τα παιδιά έχουν δυσκολία να ξεχωρίσουν τα επιµέρους στοιχεία της οµιλίας. Η οµιλία γι` αυτά είναι µια συνεχής ροή ήχων. Καθώς - 79 -
µαθαίνουν όµως να µιλούν αρχίζουν να ξεχωρίζουν τις λέξεις µέσα στην πρόταση. Το ίδιο γίνεται και µε τα µικρότερα τµήµατα της λέξης τις συλλαβές και τα φωνήµατα. Στην αρχή η λέξη ακούγεται σαν ένας µεγάλος έναρθρος ήχος. Όταν π.χ ακούνε τη λέξη αφτί δεν ξεχωρίζουν ένα ένα τα φωνήµατα /α/φ/τ/ι/ αλλά το ακούνε σαν µια ενότητα. Για να ξεχωρίσουν τα φωνήµατα πρέπει να τα σκεφθούν συνειδητά. Αυτό γίνεται πολύ αργότερα στην λεκτική τους εξέλιξη γιατί τα φωνήµατα είναι αφηρηµένες έννοιες και η συνειδητή γνώση τους είναι δύσκολη και χρειάζεται να τη διδαχθούν. Εδώ πρέπει να σηµειωθεί ότι όχι µόνο τα παιδιά αλλά και αναλφάβητοι ενήλικες έχουν την ίδια δυσκολία να διαχωρίσουν αυθόρµητα τις λέξεις σε φωνήµατα και πρέπει να τα διδαχθούν. Η συνειδητή διάκριση και ανάλυση της οµιλίας στα επιµέρους στοιχεία της, δηλαδή, των λέξεων που αποτελούν την πρόταση, των συλλαβών που αποτελούν τη λέξη και των φωνηµάτων που αποτελούν τη συλλαβή έχει ονοµασθεί φωνολογική ενηµερότητα. Φωνολογική ενηµερότητα δεν είναι µόνο η διάκριση των φωνηµάτων µέσα στη λέξη αλλά και η αντίληψη των σχέσεων µεταξύ τους (π.χ. το σύµπλεγµα σπ αποτελείται από δυο φωνήµατα σ και π.), η αντίληψη οµοιοκαταληξίας (λεµόνι/ τιµόνι) καθώς επίσης και ο συνειδητός χειρισµός των φωνηµάτων µέσα στη λέξη για τη δηµιουργία νέων λέξεων π.χ. αλλαγή της θέσης των φωνηµάτων (Πάργα/Πράγα), αντικατάσταση ενός φωνήµατος µε άλλο (λάδι / χάδι), πρόσθεση η αφαίρεση φωνηµάτων (Πάρος /σπάρος, σκάλα / σάλα κ.λ.π). Η φωνολογική ενηµερότητα στα περισσότερα παιδιά αποκτάται νωρίς µε την έναρξη της φοίτησης στο σχολείο χωρίς ιδιαίτερες δυσκολίες. Το δυσλεξικό παιδί όµως έχει εξαιρετική δυσκολία σ αυτό ακριβώς το έργο. Αδυνατεί να διακρίνει και να χρησιµοποιήσει συνειδητά τα φωνήµατα στο λόγο και σε συνέχεια να βρει την αντιστοιχία των φωνηµάτων µε τα γραφήµατα, δηλαδή µε τα γράµµατα όταν αναφερόµαστε στην ελληνική γλώσσα. Θεραπεία είναι η συστηµατική άσκηση του παιδιού στην αναγνώριση των φωνηµάτων και η ταύτιση των µε τα ανάλογα γραφήµατα. Η δυσκολία στη φωνολογική ενηµερότητα διαφέρει από το ένα δυσλεξικό παιδί στο άλλο. Σε µερικά η δυσκολία είναι σοβαρότατη. Στην περίπτωση αυτή το παιδί αδυνατεί εντελώς να αναγνωρίσει τα φωνήµατα σαν τα στοιχεία των λέξεων, ενώ τα γραφήµατα εµφανίζονται σαν σχήµατα χωρίς νόηµα. Σε άλλες περιπτώσεις η δυσκολία στη φωνολογική ενηµερότητα δεν είναι τόσο έντονη. Το παιδί τότε αποτυγχάνει εν µέρει, δηλαδή έχει χαρακτηριστικές δυσκολίες στην προσπάθεια κατάκτησης του γραπτού λόγου. Οι δυσκολίες του παιδιού µε δυσλεξία είναι εµφανείς στην ανάγνωση, γραφή και ορθογραφία. - 80 -
Η θεραπεία της δυσλεξίας απαιτεί εντατική άσκηση στην φωνολογική ενηµερότητα. Όπως έχουν δείξει ερευνητικά προγράµµατα η θεραπεία που αποβλέπει στην ενίσχυση της φωνολογικής ενηµερότητας οδηγεί σε βελτίωση που επιτρέπει σε πολλά δυσλεξικά παιδιών να φοιτούν σε κανονικές τάξεις η να λειτουργούν µέσα στα πλαίσια του φυσιολογικού. Στις περιπτώσεις αυτές είναι ενδιαφέρον ότι οι µελέτες της λειτουργικότητας του εγκεφάλου µε απεικονιστικές µεθόδους δείχνουν οµαλοποίηση σε περιοχές όπου είχε αρχικά εντοπισθεί η δυσλειτουργία. Ο Gombert, 1992 αναγνωρίζει τα εξής επίπεδα φωνολογικής ενηµερότητας: Επιγλωσσική Ενηµερότητα Μεταγλωσσική Ενηµερότητα Η επιγλωσσική ενηµερότητα δεν απαιτεί συνειδητό χειρισµό των φωνηµάτων. Επιγλωσσική ενηµερότητα έχουµε σε έργα όπως: α. Επισήµανση οµοιοκαταληξίας (π.χ. ποια λέξη οµοιοκαταληκτεί µε τη λέξη βέρα (ζώνη βέρα), β. Απόφαση για τη διαφορά λέξεων λέξεις που αρχίζουν ή τελειώνουν µε την ίδια συλλαβή (π.χ. δόντι, δώρο, πίτσα; νερό, µωρό, σύκο ) ή συλλαβές που αρχίζουν ή τελειώνουν µε το ίδιο φώνηµα (π.χ. τη, τα, πως; Τον, ρι, χον ) και γ. ιάκριση της διαφορετικής λέξης, ποια λέξη δεν ανήκει (π.χ. µάτι, παπί. µάνα) διάκριση συλλαβής ή (π.χ. σε, σο, τι) διάκριση φωνήµατος. Στη µεταγλωσσική ενηµερότητα το παιδί µπορεί να κάνει συνειδητά έργα όπως: κατάτµηση λέξεων σε συλλαβές και φωνήµατα, σύνθεση φωνηµάτων σε συλλαβές, απαλοιφή, αντιστροφή αντικατάσταση κλπ. Η Φωνολογική Ενηµερότητα απαιτεί: Ακέραιο φωνολογικό σύστηµα και φυσιολογική επεξεργασία των φωνολογικών ερεθισµάτων. Ταχεία επεξεργασία των ακουστικών ερεθισµάτων. Ικανοποιητική µνήµη εργασίας. - 81 -
Ακέραιο φωνολογικό σύστηµα και φυσιολογική επεξεργασία των φωνολογικών ερεθισµάτων Όπως αναφέραµε παραπάνω το παιδί που παρουσιάζει ανώριµο φωνολογικό σύστηµα (εξελικτική φωνολογική διαταραχή) κυρίως φωνολογική διαταραχή µε σταθερά και ασταθή φωνολογικά λάθη, συνήθως αλλά όχι πάντα και ανάλογα µε τη σοβαρότητα της διαταραχής έχει και δυσκολίες στη φωνολογική ενηµερότητα και κατ επέκταση και στην κατάκτηση της ανάγνωσης και γραφής. Ταχεία επεξεργασία ακουστικών ερεθισµάτων Μετά από χρόνια ειδικής αγωγής τα δυσλεξικά παιδιά καταφέρνουν να µάθουν τα φωνήµατα που αντιστοιχούν στα γράµµατα του αλφάβητου και να βελτιώσουν τις βασικές ικανότητες φωνολογικής ενηµερότητας όµως εξακολουθούν να σηµειώνουν χαµηλές επιδόσεις σε δοκιµασίες όπου µπαίνει ο παράγων ταχείας επεξεργασίας ακουστικών ερεθισµάτων. Ερευνητές, όπως η Tallal (1996) και o Bachman (2000), έχουν συµβάλει µε τις έρευνες τους όχι µόνο στην κατανόηση του ρόλου της ταχύτητας αλλά έχουν αναπτύξει και σχετικά ειδικά θεραπευτικά προγράµµατα (Fast forward programs). Ικανοποιητική µνήµη εργασίας (working memory) Kατά τον Braddeley (1986) η µνήµη εργασίας είναι το σύστηµα το οποίο επεξεργάζεται και αποθηκεύει προσωρινά ακουστικά και οπτικά ερεθίσµατα. Η µνήµη εργασίας συνίσταται από το κεντρικό εκτελεστικό σύστηµα (central executive) και δύο άλλα υποσυστήµατα που ελέγχονται από αυτό: το φωνολογικό κύκλωµα (phonological loop) για την συγκράτηση ακουστικών ερεθισµάτων, και τον οπτικοχωρικό συνδυασµό ή σηµειωµατάριο (visuospatial scrach pad) για τη συγκράτηση οπτικοχωρικών ερεθισµάτων. Το φωνολογικό κύκλωµα αποτελεί έννοια σχεδόν ταυτόσηµη µε τη βραχυπρόθεσµη µνήµη. Η χωρητικότητα και η διάρκεια συγκράτησης των φωνολογικών στοιχείων στο φωνολογικό κύκλωµα είναι περιορισµένες (χωρητικότητα 7 τεµάχια συν ή πλην 2 για 1.5 µε 2 δευτερόλεπτα). Ανάλογη είναι η συγκράτηση οπτικοχωρικών ερεθισµάτων στον οπτικοχωρικό συνδυασµό. Οι γνώσεις µας για τη λειτουργία του κεντρικού εκτελεστικού συστήµατος είναι περιορισµένες. Είναι όµως γενικά παραδεκτό ότι αυτό συντονίζει τα διάφορα επίπεδα επεξεργασίας των ερεθισµάτων και επιλέγει στρατηγικές που πρέπει να ακολουθηθούν στην επεξεργασία και αφοµοίωση των πληροφοριών. Το κεντρικό εκτελεστικό σύστηµα - 82 -
έχει επίγνωση, ενηµερότητα, συνειδητότητα δεν έχει όµως αποθήκευση (συγκράτηση). Σε πρόσφατη αναθεώρηση της έννοιας της µνήµης εργασίας ο Baddeley προσέθεσε ένα ακόµη υποσύστηµα, την επεισοδιακή συγκράτηση (episodic buffer) που τελεί υπό τον έλεγχο του κεντρικού εκτελεστικού συστήµατος. Έργο της επεισοδιακής συγκράτησης είναι η προσωρινή συγκράτηση πληροφοριών από τα δύο υποσυστήµατα το φωνολογικό κύκλωµα και τον οπτικοχωρικό συνδυασµό. Η επεισοδιακή συγκράτηση έχει άµεση επικοινωνία µε την επεισοδιακή διαρκή µνήµη και το κεντρικό εκτελεστικό κύκλωµα. Η µνήµη εργασίας, κυρίως το φωνολογικό κύκλωµα, παίζει σηµαντικό ρόλο στη συγκράτηση των φωνηµάτων για τις διάφορες λειτουργίες της φωνολογικής ενηµερότητας π.χ. διαχωρισµό λέξεων σε συλλαβές και φωνήµατα, αναγνώριση και παραγωγή οµοιοκαταληξίας, σύνθεση φωνηµάτων καθώς και στην εκµάθηση λεξιλογίου. Για πιο πολύπλοκες λειτουργίες, όπως αντίληψη γραπτού κειµένου, συµβάλει επίσης ενεργά το κεντρικό εκτελεστικό σύστηµα. Σε δοκιµασίες που απαιτούν άµεση επανάληψη αριθµών και λέξεων (λειτουργία του φωνολογικού κυκλώµατος) δυσλεξικά παιδιά εµφάνισαν επιδόσεις χαµηλότερες από οµάδα ελέγχου και από παιδιά µε ποικίλες άλλες µαθησιακές διαταραχές (Jeffries & Everatt, 2004). Ανάπτυξη της Φωνολογικής Ενηµερότητας Η ανάπτυξη της φωνολογικής ενηµερότητας κατά τις ενδείξεις αρχίζει νωρίς. Στα πρώτα χρόνια (3-4) έχει µάλλον χαρακτήρα ενστικτώδη. Η πρώτη µεταφωνολογική δεξιότητα που κατακτάται από τα παιδιά είναι η αναγνώριση οµοιοκαταληξίας (Lenel and Cantor, 1974), 77% σε παιδιά 4-5 χρονών, 81% σε 5-6 χρονών και 87% 6-7. Ακολουθεί ο τεµαχισµός της λέξης σε συλλαβές (Liberman, 1973), 46% σε παιδιά 5-6 χρονών, 48% σε 6 χρονών και 90% σε 7 χρονών. Η κατάτµηση των λέξεων σε φωνήµατα είναι πολύ πιο δύσκολη, 17% σε 6 χρονών, 70% σε 7 και 100% σε 8. Η αναγνώριση της πρώτης συλλαβής της λέξης γίνεται στην ηλικία των 6 χρονών (80%) και (100%) στην ηλικία των 7. Αναγνώριση τελευταίας συλλαβής 50% στην ηλικία των 6χρόνων και 100% από 7 και πάνω. - 83 -
Η φωνολογική ενηµερότητα απαιτεί καλλιέργεια, διδάσκεται. Αγράµµατοι ενήλικες ή ενήλικες που έχουν διδαχθεί µόνο µε ιδεογράµµατα έχουν µεγάλη δυσκολία να κοµµατιάσουν τη λέξη σε συλλαβές και φωνήµατα και να εκτελέσουν διάφορες µεταφωνολογικές ασκήσεις. (Scholles and Willis 1990, Scholles 1991, 1998). - 84 -