ΕΠΙΤΕΛΙΚΗ ΣΥΝΟΨΗ ΜΕΛΕΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΩΝ ΜΟΡΦΩΝ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΠΕΤΡΙΝΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ

ΕΠΙΤΕΛΙΚΗ ΣΥΝΟΨΗ ΜΕΛΕΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΩΝ ΜΟΡΦΩΝ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΠΕΤΡΙΝΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ

ΣΥΝΤΟΜΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΩΝ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΠΡΑΚΤΙΚΩΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ 3 Η Περιφέρεια Ηπείρου 3 Η σημασία των πέτρινων κατασκευών για την Ήπειρο 7 Παρούσα κατάσταση του τουριστικού τομέα στην Περιοχή Παρέμβασης 11 Παρουσίαση γενικότερων των εξελίξεων στον τομέα του εναλλακτικού τουριστικού τομέα 13 SWOT ANALYSIS 15 1.1 Πλεονεκτήματα και αδυναμίες όσον αφορά την εναλλακτική τουριστικό τομέα στην Περιοχή Παρέμβασης 15 Πλεονεκτήματα 15 Αδυναμίες 17 Ευκαιρίες και απειλές 18 Ευκαιρίες 18 Απειλές 19 ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ 21 Εισηγήσεις / προτάσεις για την ανάπτυξη του εναλλακτικού τουρισμού, με βάση τη σχετική νομοθεσία και τις υπόλοιπες απαιτούμενες ενέργειες και παρεμβάσεις 21 Άλλες εισηγήσεις/ προτάσεις 22 ΣΧΕΔΙΟ ΔΡΑΣΗΣ 25 Γενικές Δράσεις 25 Ίδρυση του φορέα διαχείρισης «STONEPIRUS» 25 Δημιουργία δικτύου δραστηριοτήτων χρησιμοποιώντας βασικές και βοηθητικές δομές 26 Δημιουργία ταξιδιωτικών πακέτων για συγκεκριμένες πληθυσμιακές ομάδες 27 Αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών 29 Αναβάθμιση του οδικού δικτύου της περιοχής 29 Αξιοποίηση των απόδημων κατοίκων 29 Συμφωνία μεταξύ της Περιφέρειας Ηπείρου και αεροπορικών εταιρειών χαμηλού κόστους 30 Συμμετοχή της τοπικής κοινότητας 30 ΕΙΔΙΚΕΣ ΧΩΡΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ 31 Αναβάθμιση του Εθνολογικού Μουσείου Ηπειρωτών Μαστόρων στην Πυρσόγιαννη σε «Πάρκο της Πέτρας» 31 Ετήσιο συμπόσιο για την προώθηση των πέτρινων κατασκευών στην Ήπειρο 34 Δημιουργία πέτρινων κτηνοτροφικών πάρκων 35 Πρόγραμμα Υπαίθριων Μουσείων Υδροκίνησης 37 Δημιουργία Κέντρου Ιαματικού Τουρισμού 39 Δημιουργία ετήσιου φεστιβάλ για την προώθηση των πέτρινων κατασκευών 40 Ανάπτυξη ενός δικτύου «θεματικών διαδρομών» 41 Προώθηση του θρησκευτικού τουρισμού 43 Προδιαγραφές-Προϋποθέσεις Επιτυχίας 46 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 49

ΣΥΝΤΟΜΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΩΝ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΠΡΑΚΤΙΚΩΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάζονται τα κύρια χαρακτηριστικά του περιβάλλοντος, φυσικού και δομημένου, γύρω από την Περιοχή Παρέμβασης. Η Περιοχή Παρέμβασης που έχει οριστεί από την Έργο βρίσκεται στο ανατολικό τμήμα της Περιφέρειας Ηπείρου και περιλαμβάνει δώδεκα δήμους από δύο διαφορετικές Περιφερειακές Ενότητες. Η Περιφέρεια Ηπείρου Η Περιφέρεια Ηπείρου καλύπτει μια έκταση 9.185,82 km 2 (6, 97% της συνολικής έκτασης της χώρας) και έχει πληθυσμό 336.856 άτομα. Βρίσκεται στην 3η θέση μεταξύ των Ελληνικών Περιφερειών από πλευράς των χαμηλής πυκνότητας (36,28%), ενώ θεωρείται ότι είναι η φτωχότερη Περιφέρεια της χώρας, με κατά κεφαλήν ΑΕΠ μόλις 13.700 τον χρόνο (στοιχεία του 2010). Η Ήπειρος βρίσκεται στο βορειοδυτικό τμήμα της Ελλάδας και συνορεύει με τις Περιφέρειες Δυτικής Μακεδονίας στα βορειοανατολικά, Θεσσαλίας στα ανατολικά, Δυτική Ελλάδας στα νότια, Ιονίων Νήσων στα δυτικά, ενώ στα βόρεια με τη χώρα της Αλβανίας (Σχήμα 1). Επιπλέον, το 74, 2% της συνολικής της έκτασης του χαρακτηρίζεται ως ορεινό με δύο από τις Περιφερειακές Ενότητες (Ιωαννίνων και Θεσπρωτίας), να μη συμπεριλαμβάνουν καθόλου πεδινές εκτάσεις. Τέλος, η ύπαρξη των επιφανειακών υδάτων (λίμνες και ποτάμια) είναι κάτι περισσότερο από εμφανής σε ολόκληρη την Περιφέρεια. Από γεωγραφικής σκοπιάς, η Περιφέρεια Ηπείρου μπορεί να χωριστεί σε τέσσερις επιμέρους ενότητες: 1. Την παράκτια ζώνη της Πρέβεζας και Θεσπρωτίας, στο δυτικό τμήμα 2. Την ορεινή ζώνη των Ιωαννίνων και της Άρτας στο ανατολικό τμήμα 3. Τη ζώνη υψηλής αγροτικής παραγωγικότητας που καλύπτει τμήματα των Περιφερειακών Ενοτήτων Πρέβεζας και Άρτας, στο νοτιοδυτικό τμήμα 4. Την ευρύτερη ζώνη των ορεινών και ημιορεινών περιοχών, που περιλαμβάνει εδάφη εδαφών από όλες τις Περιφερειακές Ενότητες (η ζώνη αυτή καλύπτει μόλις το 15% της συνολικής έκτασης της Περιφέρειας και παρουσιάζει τα πιο σημαντικά προβλήματα ανάπτυξης λόγω της γεωγραφικής απομόνωσης της) Η Περιφέρεια αποτελείται από 4 διαφορετικές Περιφερειακές Ενότητες και 18 δήμους

συνολικά (Σχήμα 2). Πρωτεύουσά της είναι τα Ιωάννινα, ενώ η Περιφερειακή Ενότητα Ιωαννίνων περιλαμβάνει περισσότερο από το ήμισυ της συνολικής έκτασης της Περιφέρειας (Πίνακας 1) Πίνακας 1: Πληθυσμός και περιοχή της Ηπείρου σε περιφερειακό και τοπικό επίπεδο Περιφέρεια Ηπείρου Περιφερειακές Ενότητες Δήμοι Έκταση (km 2) Πληθυσμός 2011 1 Ιωάννινα Άρτα Θεσπρωτία Πρέβεζα Πηγή: Ελληνική Στατιστική Αρχή Βόρειων Τζουμέρκων 361,47 5.714 Δωδώνης 662,99 9.693 Ζαγορίου 995,31 3.724 Ζίτσας 566,28 14.766 Ιωαννιτών 401,98 112.486 Κόνιτσας 949,85 6.362 Μετσόβου 336,82 6.196 Πωγωνίου 702,54 8.960 Σύνολο 4.977,24 167.901 Αρταίων 436,76 43.166 Γ. Καραϊσκάκη 466,72 5.780 Κεντρικών Τζουμέρκων 515,86 6.178 Ν. Σκουφά 225,94 12.753 Σύνολο 1.645,28 67.877 Ηγουμενίτσας 426,59 25.814 Σουλίου 501,85 10.063 Φιλιατών 590,61 7.710 Σύνολο 1.519,05 43.587 Ζηρού 386,15 13.892 Πάργας 276,46 11.866 Πρέβεζας 381,64 31.733 Σύνολο 1.044,25 57.491 Συνολικός πληθυσμός: 336.856 Συνολική επιφάνεια: 9.185,82 km 2 Η κυριαρχία της Περιφερειακής Ενότητας Ιωαννίνων στην Περιφέρεια τόσο δύο έκταση και πληθυσμό είναι πολύ προφανής. Η πόλη των Ιωαννίνων αποτελεί το οικονομικό και διοικητικό κέντρο της Περιφέρειας, καθώς και τον πιο πυκνοκατοικημένο δήμο της με διαφόρα, με πυκνότητα 278, 9 κάτοικοι/km 2 σε σύγκριση με το μέσο όρο της Περιφέρειας (36,6 1 Όλοι οι αριθμοί πληθυσμού αποτελούν το «μόνιμο» πληθυσμό και όχι τον «πραγματικό»

κάτοικοι/km 2 ). Η απομόνωση είναι ίσως το πιο σημαντικό χαρακτηριστικό της Ηπείρου. Η οροσειρά της Πίνδου λειτουργεί ως φυσικό σύνορο μεταξύ της Περιφέρειας και της υπόλοιπη ηπειρωτικής Ελλάδας καθιστώντας την προσβασιμότητα στην περιοχή αρκετά δύσκολη. Ως αποτέλεσμα, η Ήπειρος είναι από τις λιγότερο ανεπτυγμένες Περιφέρειες τόσο στην Ελλάδα όσο και στην ΕΕ, σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ. Παρ 'όλα αυτά, θα πρέπει να αναφερθεί ότι η Περιφέρεια, κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών, έχει βιώσει κάποια πρόοδο όσον αφορά την προσβασιμότητα με κάποια μεγάλης κλίμακας έργα υποδομής να συμβάλλου προς αυτήν την κατεύθυνση, όπως η Εγνατία Οδός, ο σχεδιασμός της Ιονίας Οδού, η μετατροπή του αεροδρομίου των Ιωαννίνων σε διεθνές κ.α. Η ορεινή απομόνωση προσέφερε ασφάλεια και προστασία της ιδιωτικής ζωής για τους κατοίκους της Ηπείρου για εκατοντάδες χρόνια. Ορισμένα εμπόδια έπρεπε να ξεπεραστούν, προκειμένου οι κάτοικοι των ορεινών χωριών, να επικοινωνούν με τα εμπορικά και αστικά κέντρα και τις αγροτικές περιοχές. Η απομόνωση αυτή γέννησε συγκεκριμένες παραδόσεις, μία εκ των οποίων και ίσως η πιο διαδεδομένη, είναι η τεχνική του λαξεύματος της πέτρας. Εκμεταλλευόμενοι το βραχώδες έδαφος της Ηπείρου, οι κάτοικοι της ανέπτυξαν μεγάλες ικανότητες στην λιθοδομή δημιουργώντας πολυάριθμα κτίρια και έργα τέχνης που διασώζονται μέχρι σήμερα. Η παραδοσιακή τέχνη του λαξεύματος της πέτρας παρόλα αυτά, παρακμάζει τα τελευταία 50 χρόνια, ωστόσο, εξακολουθεί να επιβιώνει σε πείσμα των πιο μοντέρνων πρακτικών χτισίματος. Από την άλλη πλευρά, η Ήπειρος διαθέτει μια μεγάλη ιστορική και πολιτιστική σημασία που είναι εμφανής τόσο στους παραδοσιακούς της οικισμούς όσο και και στα ερείπια από διάφορες ιστορικές περιόδους (αρχαίο θέατρο της Δωδώνης, αρχαία Νικόπολη, βυζαντινές εκκλησίες και μοναστήρια, πέτρινα γεφύρια κλπ.). Επιπλέον, ένας σημαντικός αριθμός από φυσικά ευαίσθητες περιοχές υπάρχουν στην Περιφέρεια Ηπείρου: 2 Εθνικά Πάρκα, 2 Προστατευόμενες Φυσικές Μνημεία, 2 προστατευόμενες περιοχές με τη συνθήκη RAMSAR, 22 περιοχές NATURA 2000, 30 περιοχές CORINE, 6 υγρότοποι και 44 Τοπία Ιδιαίτερου Φυσικού Κάλλους. Οι περιοχές αυτές είναι ιδανικές για την υλοποίηση των στρατηγικών και πολιτικών που να επικεντρώνονται στην αξιοποίηση τους ως εναλλακτικών τουριστικών προορισμών. Οι κύριοι πυλώνες της Περιφερειακής οικονομίας είναι ο πρωτογενής και ο τριτογενής τομέας,

όπως παρουσιάζονται στον Πίνακα 2, ενώ το επίπεδο εκπαίδευσης των κατοίκων της Ηπείρου είναι σημαντικά χαμηλότερο σε σύγκριση με το εθνικό επίπεδο (Πίνακας 3).Η ανεργία είναι ίσως το μεγαλύτερο πρόβλημα στην περιοχή σήμερα. Όπως προαναφέρθηκε, η Ήπειρος είναι η φτωχότερη περιφέρεια της Ελλάδα και κατά συνέπεια, είναι εκείνη με το υψηλότερο ποσοστό ανεργίας (30, 6% τον Ιούλιο του 2013). Τα πρωτοφανή επίπεδα ανεργίας στην Ελλάδα και ιδιαίτερα στην Ήπειρο έχουν οδηγήσει στη συρρίκνωση του τοπικού πληθυσμού και την ερήμωση πολλών ορεινών χωριών. Οι εναλλακτικές τουριστικές πρακτικές φαίνεται να έχουν τη δυναμική να ώστε να μπορέσουν να παράσχουν μια διέξοδο από αυτή την κατάσταση για πολλούς από τους κατοίκους της περιοχής και αναπόφευκτα είναι γεννούν ελπίδες και προσδοκίες στην τοπική κοινότητα. Ένα πολύ ενδιαφέρον και σημαντικό χαρακτηριστικό της Ηπείρου είναι η γήρανση σύνθεση του πληθυσμού. Ο μέσος όρος ηλικίας στην Περιφέρεια είναι 44, 2 έτη, σε σύγκριση με 41,9 έτη του εθνικού μέσου όρου, καθιστώντας την Ήπειρο ως την πιο γερασμένη Περιφέρεια της χώρας. Οι ορεινές περιοχές είναι αυτές που συγκεντρώνουν τα υψηλότερα ποσοστά ηλικιωμένων. Για παράδειγμα, ο δείκτης γήρανσης 2 στον δήμο της Κεντρικών Τζουμέρκων είναι 269,76, ενώ ο μέσος όρος της χώρας είναι μόλις 110. Πίνακας 2: Κατανομή του απασχολούμενου πληθυσμού ανά οικονομικό τομέα στην Ήπειρο (δεύτερο τρίμηνο του το 2013) Κλάδοι της οικονομίας Άνθρωποι Ποσοστό (%) Γεωργία, δασοκομία και αλιεία 24.698 21,0 Ορυχεία και λατομεία 117 0,1 Επεξεργασία 8.076 6,9 Παροχή ηλεκτρικού ρεύματος, φυσικού αερίου, ατμού και κλιματισμού 585 0,5 Ύδρευσης, αποχέτευσης, διαχείρισης αποβλήτων και εξυγίανσης 586 0,5 Κατασκευή 6.906 5,9 2 Ο δείκτης ηλικία είναι ίση με τον αριθμό των ατόμων άνω των 65 ετών που υποδιαιρείται με τον αντίστοιχο αριθμό των κάτω των 14 ετών και πολλαπλασιάζεται με 100 [x = (Σ 1> 65/2 Σ <14) * 100].

Χονδρικό και λιανικό εμπόριο, επισκευή μοτοσικλετών και αυτοκινήτων 18.728 16,0 Μεταφορά και αποθήκευση 5.150 4,4 Υπηρεσίες διαμονής και σίτισης 10.535 9,0 Πληροφόρηση και επικοινωνία 702 0,6 Χρηματοπιστωτικές και ασφαλιστικές δραστηριότητες 936 0,8 Ακίνητα 0 0,0 Επαγγελματικές, επιστημονικές και τεχνικές δραστηριότητες 4.214 3,6 Διοικητική και τεχνική υποστήριξη των δραστηριοτήτων 1.873 1,6 Δημόσια διοίκηση και άμυνα 9.130 7,8 Εκπαίδευση 11.822 10,1 Ανθρώπινη υγεία και κοινωνική μέριμνα 10.066 8,6 Τέχνες, διασκέδαση και ψυχαγωγία 468 0,4 Άλλες επιχειρήσεις και υπηρεσίες υποστήριξης 2.107 1,8 Δραστηριότητες νοικοκυριών ως εργοδότες 351 0,3 Ετερόκλητοι φορείς και οργανώσεις 0 0,0 Σύνολο 117.050 100 Πηγή: Ελληνική Στατιστική Αρχή, (2013) Η σημασία των πέτρινων κατασκευών για την Ήπειρο Η ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική με βάση την πέτρα έχει αναπτυχθεί σχεδόν αποκλειστικά από λαϊκούς, ανώνυμους αρχιτέκτονες. Αυτοί οι παραδοσιακοί μάστορες, οργανωμένοι σε ομάδες ταξίδευαν από περιοχή σε περιοχή χτίζοντας πολλά κτίρια, γεφύρια, βρύσες, μύλους και κάθε είδους άλλη παραδοσιακή κατασκευή για τις ανάγκες της κοινότητας. Το γεγονός ότι οι ίδιοι οι άνθρωποι δημιούργησαν έργα τέχνης, σε όλο τον ελληνικό χώρο, εξηγεί ελαφρώς τα κοινά χαρακτηριστικά που εμφανίζονται με την παραδοσιακή αρχιτεκτονική των διαφόρων περιοχών. Η Ήπειρος είναι το λίκνο των μαστόρων της πέτρας οι οποίοι προέρχονταν κυρίως από τρεις περιοχές: τα χωριά της Κόνιτσας (Μαστοροχώρια), τα Τζουμέρκα και τους Χουλιαράδες. Δεν είναι τυχαίο ότι η πατρίδα των μαστόρων βρίσκεται στις πιο απόκρημνες και ορεινές πλαγιές της Ηπείρου, όπου δεν υπήρχαν γόνιμα εδάφη κατάλληλα για καλλιέργειες, με αποτέλεσμα οι κάτοικοι να στραφούν σε άλλα επαγγέλματα, προκειμένου να επιβιώσουν, όπως ο

κατασκευαστικός τομέας (κυρίως), αλλά και η ζωγραφική και το σκάλισμα. Η ζωή στο Μαστοροχώρια ήταν γενικά δύσκολη και φτωχική (χαμηλό οικονομικό και μορφωτικό επίπεδο, σκληρή δουλειά για τους άνδρες και τις γυναίκες, λίγοι πλούσιοι κάτοικοι, αλληλεγγύη προς τις οικογένειες των τεχνιτών). Το να είσαι πετροχτίστης δεν ήταν μια ιδιαίτερα κερδοφόρα εργασία, εκτός από τους πελεκάνους (πελεκητές της πέτρας) και τον επικεφαλής-κτίστη ο οποίος ήταν ο μόνος που θα μπορούσε να αγοράσει το σιτάρι της χρονιάς και ο πιο μορφωμένος από τους μαστόρους. Οι πετροχτίστες ήταν οργανωμένοι σε συντεχνίες (συντεχνίες ή ισνάφια) - μπουλούκια(στα τουρκικά: Boluk = συντροφιά). Τα ονόματα των συντεχνιών των μαστόρων - κατασκευαστών ποικίλλουν από τόπο σε τόπο. Στην Ήπειρο τους καλούσαν «Κουδαραίους» Οι χτίστες των πέτρινων γεφυριών συγκεκριμένα καλούνταν Κιοπρούληδες (στα τουρκικά: Kopru = γέφυρα). Ο θεσμός των συντεχνιών έχει πολύ παλιές ρίζες - και συνεχίστηκε κάτω από τον τουρκικό ζυγό. Ο θεσμός των συντεχνιών εξυπηρετούσε και τους Τούρκους, οι οποίοι ασχολούνται μόνο με ένα πρόσωπο υπεύθυνο για την είσπραξη των φόρων ή την γρήγορη δημιουργία τεχνικών έργων (σπίτια, δρόμοι, γέφυρες, κ.λπ.). Σε διάφορες πόλεις και χωριά ήταν οι συντεχνίες των μαστόρων μερικές φορές συγχωνεύονταν με αποτέλεσμα να δημιουργούνται μεγαλύτερες, να λειτουργούν πιο αποτελεσματικά και να μονοπωλούν τα τεχνικά έργα παντού. Το ισνάφι των μαστόρων - οικοδόμοι στα Ιωάννινα ήταν το πιο πολυπληθές της Ηπείρου, αποτελούμενο από περίπου 450 τεχνίτες (Χατζημιχάλη 1953). Η μαθητεία στο κτίριο τέχνης ξεκινούσε από την ηλικία των δεκαπέντε σχεδόν ετών. Περνώντας από γενιά σε γενιά μέσω της εργασίας σε εργαστήρια και σε εργοτάξια, υπό την επίβλεψη του πρωτομάστορα, ο μαθητευόμενος εξοικειωνόταν σιγά σιγά με το επάγγελμα. Ταυτόχρονα με τη μαθητεία του στο επάγγελμα ο νεότερος μαθητευόμενος γινόταν και το πνευματικό παιδί του οικοδόμου, μαθαίνοντας την τοπική παράδοση και πώς να κατέχει και να προσαρμόσει τα έργα ζώντων στοιχείων σε αυτή, συμβάλλοντας έτσι στην ανάπτυξη και τη συνέχιση της τέχνης του λαξεύματος. Επίσης ο μαθητής μπορούσε να κατανοήσει την πολυπλοκότητα των φυσικών στοιχείων και των σχέσεων μεταξύ του φυσικού περιβάλλοντος και της εργασίας. Το γεγονός αυτό επέτρεπε στους μαθητευόμενους να κατανοήσουν πληρέστερα τις δυνατότητες και τους περιορισμούς των δομικών υλικών (τα οποία ελήφθησαν απευθείας από το φυσικό τους περιβάλλον). Συχνά οι τεχνίτες έρχονταν σε επαφή με άλλους πολιτισμούς, εξαιτίας των μεγάλων ταξιδιών τους, εμπλουτίζοντας τις γνώσεις τους και φέρνοντάς τους σε επαφή με τους συναδέλφους τους καλλιτέχνες, με τους οποίους είχαν την ευκαιρία να ανταλλάξουν ιδέες και

τεχνικές. Στη σημερινή εποχή η τεχνική αυτή του λαξεύματος της πέτρας τείνει να εξαφανιστεί. Οι παλαιοί μάστορες αποσύρονται σιγά-σιγά και οι νεότεροι άνθρωποι δε δείχνουν να ενδιαφέρονται ώστε να ακολουθήσουν τις παλιές παραδοσιακές τεχνικές, προτιμώντας πιο σύγχρονα επαγγέλματα, συμβάλλοντας με αυτόν τον τρόπο στο μαρασμό της αρχιτεκτονικής παράδοσης της περιοχής. Η διατήρηση και προώθηση της τέχνης του «πετροκτίστη», είναι επιτακτική ανάγκη στις μέρες μας και σε αυτή την κατεύθυνση αναμένεται να συμβάλει αποτελεσματικά η συγκεκριμένη μελέτη, η οποία υλοποιείται εντός των ορίων των Περιφερειακών Ενοτήτων Ιωαννίνων και Άρτας, όπως αναφέρθηκε και νωρίτερα. Παρακάτω ακολουθεί μια ανάλυση των βασικών χαρακτηριστικών των δύο Περιφερειακών Ενοτήτων, πριν προχωρήσουμε στην πιο λεπτομερή ανάλυση των γεωγραφικών ενοτήτων της Περιοχής Παρέμβασης. Ο αριθμός των πέτρινων κατασκευών στην Ήπειρο είναι πραγματικά μεγάλος. Στον επόμενο πίνακα, ο αριθμός των πέτρινων κατασκευών σε κάθε δήμο της περιοχής παρέμβασης παρουσιάζονται, προκειμένου να υπογραμμιστεί η κυρίαρχη παρουσία τους στην περιοχή.

Κτίρια Κτίσματα προβιομηχανικής εποχής Έργα Υποδομής Γ.Ε. Οικίες- Αρχοντικά Τόποι Λατρείας Δημόσια Κτίρια Μύλοι- Νερόμυλοι- Νεροτριβές Βρύσες Άλλα Μνημεία Γεφύρια Πλατείες- Δημόσιοι χώροι Τείχη- Κάστρα Ζαγορίου 4 16 5-2 1 17 - - Κόνιτσας 3 16 2 2 - - 13 1 - Μετσόβου 3 16-4 6-5 1 - Βόρειων Τζουμέρκων - 16-2 - 1 10 - - Ζίτσας - 27 1 - - - 13 - - Δωδώνης - 14 5 1 - - 6 - - Πωγωνίου - 33 5 6 1-13 - - Ιωαννίνων 18 35 8 - - 1 4-6 Κεντρικών Τζουμέρκων - 12 1 2 2-9 1 - Γεωργίου Καραϊσκάκη - 8-5 - - 7 - - Νικολάου Σκουφά 6 15 - - - 2 - - 1 Άρτας 1 10 3 - - 3 15 1 2 Πίνακας 3: Αριθμός Πέτρινων Κατασκευών στην Περιοχή Παρέμβαση

Παρούσα κατάσταση του τουριστικού τομέα στην Περιοχή Παρέμβασης Η Ήπειρος είναι ένας από τους πιο δημοφιλείς προορισμούς για εναλλακτικό τουρισμό στην Ελλάδα. Ο συνδυασμός του παρθένου φυσικού περιβάλλοντος και της πολιτιστικής κληρονομιάς της, έχει δημιουργήσει ένα πολύ ενδιαφέρον τουριστικό προϊόν το οποίο επιλέγεται από ένα ευρύ φάσμα εναλλακτικών τουριστικών ομάδων. Υπάρχουν πολλές δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα στην Ήπειρο κατά τη διάρκεια του έτους και συνδέονται με την τουριστική αξιοποίηση του τόπου. Οι πιο δημοφιλείς από αυτές που έχουν στην Περιοχή Παρέμβασης είναι: Η ορειβασία Το ράφτινγκ / καγιάκ Ο οικοτουρισμός Το αλεξίπτωτο πλαγιάς (παρά πέντε) Το canyoning Ο πολιτιστικός τουρισμός Μαγευτικά μέρη για προβολή και τουριστικές διαδρομές με οικολογικό και αθλητικό ενδιαφέρον υπάρχουν σε πολλά διαφορετικά μέρη της Περιοχής Παρέμβασης. Διαδρομές για αυτοκίνητο, περπάτημα, τρέξιμο ή ποδηλασία, που διασχίζουν τόπους μεγάλης περιβαλλοντικής σημασίας και ομορφιάς, δίνουν την ευκαιρία μιας ολοκληρωμένης και διαφορετικής τουριστικής εμπειρίας. Το πιο σημαντικό πρόβλημα του τουρισμού στην Ήπειρο είναι η υποβάθμιση των φυσικών και πολιτιστικών πόρων, που λαμβάνει χώρα όταν υπερβαίνεται η φέρουσα τουριστική ικανότητα μιας περιοχής. Με την παγκόσμια περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση που συντελείται τα τελευταία χρόνια, νέες εναλλακτικές μορφές τουριστικών δραστηριοτήτων αποκτούν ολοένα και περισσότερο έδαφος, χωρίς να αντικαθιστούν το μαζικό τουρισμό, παρέχοντας όμως μια εναλλακτική, ελεγχόμενη λύση. Αυτές οι μορφές απαιτούν συνήθως λιγότερες υποδομές, προσαρμοσμένες στο φυσικό περιβάλλον και έχουν την ικανότητα να μεταδώσουν διάφορες τουριστικές δραστηριότητες στην ηπειρωτική χώρα, ενώ παράλληλα βοηθούν και στην τοπική αναπτυξιακή διαδικασία και τη συγκράτηση του τοπικού πληθυσμού σε ορεινές και προβληματικές περιοχές, όπως μεγάλο κομμάτι της Περιοχής Παρέμβασης. Στοχεύοντας σε συγκεκριμένες τουριστικές ομάδες, ο

εναλλακτικός τουρισμός προωθεί δραστηριότητες που δεν επηρεάζονται από την εποχικότητα (π.χ. ορεινές δραστηριότητες για το καλοκαίρι και το χειμώνα). Η επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου μέσα από την αντιμετώπιση της εποχικότητας και τον εμπλουτισμό του τουριστικού προϊόντος της χώρας είναι ένας πολύ σημαντικός στόχος της τουριστικής πολιτικής. Οι εναλλακτικές μορφές τουρισμού αφορούν ομάδες δραστηριοτήτων που αναπτύσσονται στο χώρο ανάλογα με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του (π.χ. ορεινός τουρισμός, ο τουρισμός περιπέτειας, ο οικοτουρισμός, πολιτιστικός, θρησκευτικός, αγροτουρισμός, κλπ.). Σε αντίθεση με τις ειδικές μορφές τουρισμού που απαιτούν ειδικές συνθήκες και την εξειδικευμένη υποδομή (π.χ., το θαλάσσιο, σκι, θεραπευτικό, συνεδρίων, εκθέσεων, αθλητισμό, τον τουρισμό, Γκολφ, κλπ.), είναι μάλλον συμπλέγματα δραστηριοτήτων που μπορούν να λειτουργούν παράλληλα ή συμπληρωματικά με περισσότερους τομείς ή μεγαλύτερες χωρικές ενότητες. Οι πιο σημαντικές εναλλακτικές τουριστικές δραστηριότητες που αναπτύσσονται στην περιοχή της παρέμβασης αναφέρονται στο σχήμα μαζί με τις περιοχές όπου ως επί το πλείστον απαντώνται: Εναλλακτικές Τουριστικές Δραστηριότητες στην Περιοχή Παρέμβασης Κόνιτσα Ζαγόρι Μέτσοβο Τζουμέρκα a Πογώνι Rafting/kayak + Ορειβασία + + + + + + Αλεξίπτωτο + + + Πλαγιάς Ποδηλασία + + + + + + + Σκι + + Πεζοπορία + + + + + + + + + Κατάβαση φαραγγιού + + Ιππασία + + + + + + Συνεδριακός Τουρισμός + + + Θρησκευτικός τουρισμός + + + + Οικοτουρισμός + + + Ιαματικές Πηγές + + Πολιτιστικός Τουρισμός + + + + + + Ζήτσα Δωδώνη Ιωάννινα Άρτα

Η κατάσταση στον τομέα του τουρισμού στην Περιοχή Παρέμβασης είναι χειρότερη από την άποψη της τουριστικής ανάπτυξης σε σύγκριση με την υπόλοιπη χώρα. Ωστόσο, πολλά βήματα προς τα εμπρός έχουν γίνει κατά τα τελευταία χρόνια, ιδιαίτερα σε περιοχές όπως το Μέτσοβο και τα Ζαγοροχώρια. Από την άλλη, περιοχές όπως το Πωγώνι ή ολόκληρη η Περιφερειακή ενότητα Άρτας υστερούν σημαντικά σε αυτό το κομμάτι, παρά το ότι διαθέτουν τις προϋποθέσεις να στηρίξουν ένα σημαντικό αριθμό επισκεπτών. Παρουσίαση γενικότερων των εξελίξεων στον τομέα του εναλλακτικού τουριστικού τομέα Οι τουριστικές δραστηριότητες ήταν πάντα παρούσες στην ελληνική επικράτεια. Θα μπορούσε κάποιος μάλιστα να πει ότι η πρώτη εμφάνιση τουριστικής συμπεριφοράς στη χώρα χρονολογείται πίσω στην αρχαία εποχή, όταν προσκυνητές μετακινούνται από το ένα μέρος της χώρας στο άλλο, προκειμένου να συμμετάσχουν σε τοπικές γιορτές και τελετουργίες, όπως οι Αμφικτιονίες (Gartner, 2010). Έτσι, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι ο τουριστικός τομέας ήταν πάντα ένα από τους ισχυρότερους - αν όχι ο ισχυρότερος -πυλώνας της ελληνικής οικονομίας, συνεισφέροντας πάνω από 18% στο ΑΕΠ της χώρας και παρέχοντας το 18,3% της συνολικής απασχόλησης (στοιχεία 2011). Η σημασία του για την Ελληνική Οικονομία έχει πολλαπλασιαστεί σημαντικά μετά την κρίση χρέους του 2008 και τη σταδιακή μείωση της οικονομικής δύναμης των Ελλήνων, διότι παρέχει την πιο αξιόπιστη πηγή ξένου κεφαλαίου στη χώρα. Ως εκ τούτου, παρά την αύξηση των εξαγωγών της Ελλάδας μετά το 2010, τα συνολικά έσοδα από τον τουριστικό τομέα της εξακολουθούν να είναι υψηλότερα από ό, τι το σύνολο των εσόδων από τις εξαγωγές της χώρας. Προφανώς, το 2013, καταγράφηκαν περισσότερες από 17.000.000 αφίξεις από το εξωτερικό κατά τη διάρκεια της θερινής περιόδου, ένα από τα υψηλότερα ποσοστά ποτέ. Ωστόσο, υπάρχει πάντα περιθώριο για βελτίωση της τουριστικής βιομηχανίας, τόσο σε υποδομές όσο και ανθρώπινη νοοτροπία. Καθώς η ανθρωπότητα εξελίσσεται και προοδεύει οι απαιτήσεις των τουριστών αλλάξει και η προσαρμογή των νέων τακτική και την τεχνολογία για να τους συναντήσει γίνεται ένα δύσκολο έργο. Ο εναλλακτικός τουρισμός γίνεται πολύ δημοφιλής όσο περνούν τα χρόνια, συγκεντρώνοντας την προσοχή μιας διαφορετικής ομάδας ανθρώπων. Προκειμένου να αναλυθούν οι εναλλακτικές τουριστικές πρακτικές όμως, θα πρέπει να ορίσουμε τι θεωρείται mainstream και γιατί εμφανίζεται κάτι ως «εναλλακτικό» σε αυτό. Στον

παρακάτω πίνακα παρουσιάζονται οι διανυκτερεύσεις ανά Περιφέρεια για την περίοδο 2003-2011. Καθίσταται προφανές ότι η σημασία της Ηπείρου στον τομέα του τουρισμού στην Ελλάδα είναι μάλλον μηδαμινή, δεδομένου ότι η Περιφέρεια κατατάσσεται, μαζί με τη Δυτική Μακεδονία, στις τελευταίες θέσεις της χώρας.

SWOT ANALYSIS 1.1 Πλεονεκτήματα και αδυναμίες όσον αφορά την εναλλακτική τουριστικό τομέα στην Περιοχή Παρέμβασης Στα προηγούμενα κεφάλαια, έγινε μια προσπάθεια να παρουσιαστεί η υφιστάμενη κατάσταση στην Περιοχή Παρέμβασης από μια ολιστική σκοπιά. Το μεγαλύτερο ενδιαφέρον δόθηκε στις εναλλακτικές μορφές τουρισμού όσον αφορά την ανάλυση της υφιστάμενης υποδομής του και την παρουσίας του στην περιοχή καθώς και την αξιολόγηση παρόμοιων εθνικών και διεθνών παραδειγμάτων τουριστικής ανάπτυξης, προκειμένου να μεταφερθεί οποιαδήποτε δυνατή γνώση και εμπειρία σε αυτή τη μελέτη. Το επόμενο βήμα σε αυτή τη διαδικασία είναι η εκπόνηση μιας ανάλυσης SWOT, με σκοπό όχι μόνο να συγκεντρωθούν και να αναδειχθούν τα πιο κρίσιμα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα της περιοχής, αλλά και ο σχεδιασμός να λάβει υπόψη τις επερχόμενες ευκαιρίες και απειλές. Πλεονεκτήματα Ίσως το πιο ουσιαστικό πλεονέκτημα της Περιοχής Παρέμβασης είναι το εξαιρετικά πλούσιο και πολυσχιδές φυσικό και δομημένο περιβάλλον της σε συνδυασμό με την ιστορική της σημασία. Επιπλέον, η κυρίαρχη παρουσία του πρωτογενούς τομέα (κυρίως της κτηνοτροφίας) στις περισσότερες γεωγραφικές της ενότητες, και η εμπειρία που οι ντόπιοι έχουν αποκτήσει όλα αυτά τα χρόνια σε αυτόν, σε συνδυασμό με τη τον τουρισμό που δειλά-δειλά εμφανίζεται δημιουργούν ένα ευνοϊκό περιβάλλον για την προώθηση του εναλλακτικού τουρισμού. Η τουριστική ανάπτυξη δεν είναι ομοιόμορφα κατανεμημένη σε όλες τις χωρικές ενότητες της Περιοχής Παρέμβασης. Το Ζαγόρι και το Μέτσοβο είναι πολύ πιο ανεπτυγμένα σε σχέση με τους υπόλοιπους ορεινούς οικισμούς, αποτελώντας χειμερινούς προορισμούς εθνικής και υπερεθνικής σημασίας και ενσωματώνοντας κάποια νέα πλεονεκτήματα, όπως η γειτνίαση με την Εγνατία Οδό και το χιονοδρομικό κέντρο του Μετσόβου. Οι ενότητες της Κόνιτσας και των Τζουμέρκων βιώνουν μια αργή τουριστική ανάπτυξη τα τελευταία χρόνια, βασιζόμενη σχεδόν αποκλειστικά σε εναλλακτικές τουριστικές πρακτικές και τον πρωτογενή τομέα, ενώ το Πωγώνι και ο Δήμος Γ. Καραϊσκάκη ακολουθούν μια πορεία πολύ λιγότερο εστιασμένη σε τουριστικές πρακτικές. Ως εκ τούτου, μπορεί να υποστηριχθεί ότι η ορεινή περιοχή διαθέτει μια σχετικά αξιοποιημένη τουριστική πλευρά, της οποία η δυναμική είναι σαφέστατα υψηλότερη από τα σημερινά επίπεδα.

Το φυσικό περιβάλλον, συμπεριλαμβανομένων των Εθνικών Πάρκων της Βόρειας Πίνδου και των Τζουμέρκων, είναι ο πυρήνας γύρω από τον οποίο μπορεί να στηριχθεί το σύνολο της τουριστικής στρατηγικής. Μπορεί να αποτελέσει τη βάση για πολλές εναλλακτικές τουριστικές πρακτικές και είναι επίσης ικανό να κεντρίσει την επιστημονική έρευνα σε συνεργασία με τα Πανεπιστήμια Ιωαννίνων και Δυτικής Μακεδονίας και τα ΤΕΙ της Ηπείρου και της Κοζάνης, που βρίσκονται σε κοντινή απόσταση. Οι πέτρινες κατασκευές δίνουν στις πολυάριθμες πόλεις και χωριά της κεντροανατολικής Ηπείρου μια ξεχωριστή συλλογική ταυτότητα, η οποία δεν έχει επαρκώς αξιοποιηθεί τουριστικά μέχρι σήμερα, ίσως επειδή δεν έχει αναγνωριστεί πλήρως από τους ίδιους τους κατοίκους της περιοχής. Σποραδικές εκδηλώσεις ενδιαφέροντος για την παραδοσιακή αρχιτεκτονική του τόπου είναι εμφανείς, ιδιαίτερα στο Ζαγόρι, το Μέτσοβο και τα Ιωάννινα και λιγότερο στην Κόνιτσα και τη Δωδώνη, αλλά μια ολοκληρωμένη τουριστική πολιτική, που θα βασίζεται στην προαγωγή του πολιτισμού ολόκληρης της κεντροανατολικής Ηπείρου, θα μπορούσε να οδηγήσει στη δημιουργία ενός συνεκτικού και ελκυστικού τουριστικού προϊόντος. Η ύπαρξη πέτρινων κατασκευών σε αστικά κέντρα, όπως τα Ιωάννινα και την Άρτα, δίνει μια πολύ καλή ευκαιρία για την ανάπτυξη των συνεδριακού / εκθεσιακού τουρισμού. Αυτό το είδος του τουρισμού απαιτεί ορισμένα έργα υποδομής όπως ένα διεθνές αεροδρόμιο και κορυφαίας κατηγορίας καταλύματα, μεταξύ των άλλων, προκειμένου να καλυφθεί η αναμενόμενα υψηλή ζήτηση. Ο πρωτογενής τομέας συμπυκνώνει χρόνια γνώσης και διεθνούς φήμης παραδοσιακά τοπικά προϊόντα και δεν θα πρέπει να εγκαταλειφθεί εντελώς. Η σταδιακή ενσωμάτωση νέων τεχνολογιών στη γεωργία και την κτηνοτροφία, καθώς και η εμπλοκή των ντόπιων στις τουριστικές επιχειρήσεις, μέσω της δημιουργίας των δικτύων διανομής, μπορεί να οδηγήσει σε μια αναζωογόνηση του τομέα και στη δημιουργία οικονομιών κλίμακας για την επίτευξη οικονομικής προόδου. Η Ήπειρος είναι από τις ταχύτερα αναπτυσσόμενες Περιφέρειες στην Ελλάδα, κυρίως επειδή ήταν για χρόνια μια από τις πιο υπανάπτυκτες. Η ταχεία ανάπτυξή της σταμάτησε βίαια από την παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008, αλλά η σταθεροποίηση της ύφεσης στη χώρα γεννά ελπίδες για ένα νέο κύκλο οικονομικής ανάπτυξης. Η Περιοχή Παρέμβασης μπορεί να είναι πρωτοπόρος σε αυτή τη διαδικασία μέσω της αποτελεσματικής αξιοποίησης των συγκριτικών πλεονεκτημάτων της.

Αδυναμίες Το ορεινό εδάφους της Ηπείρου, σε συνδυασμό με την έλλειψη πρόσβασης σε αυτή αλλά και με το χωρικό διαχωρισμό που προξενεί η οροσειρά της Πίνδου, οδήγησε στην απομόνωση της κατά τα προηγούμενα έτη. Η απομόνωση αυτή έχει δημιουργήσει μια οικονομική εσωστρέφεια, ιδιαίτερα στα μικρότερα χωριά, όπου τα αποτελέσματα της ανάπτυξης καταφθάνουν αργά (εάν φθάσουν). Αν και η προσβασιμότητα των ορεινών χωριών έχει βελτιωθεί με τη δημιουργία της της Εγνατίας Οδού, εξακολουθούν να υπάρχουν σοβαρά προβλήματα που πρέπει να αντιμετωπιστούν. Η αναβολή της κατασκευής της Ιονίας Οδού καθιστά την περιοχή ακόμα αποσυνδεδεμένη από την υπόλοιπη Δυτική Ελλάδα και την Πελοπόννησο, και ενδυναμώνει περαιτέρω την εσωστρέφεια. Επιπλέον, η έλλειψη συμφωνίας μεταξύ των ντόπιων και των επιχειρηματιών του τουρισμού εμποδίζει πολλά τοπικά προϊόντα από επέκταση στην αγοράστόχο τους. Η οικονομική εσωστρέφεια είναι ένα πολύ σημαντικό μειονέκτημα της Περιοχής Παρέμβασης. Ωστόσο το πιο δύσκολο ζήτημα για κάθε πολιτική περιφερειακής ανάπτυξης σε αυτόν τον τομέα είναι η ερήμωση. Ο συνολικός πληθυσμός των επτά ορεινών δήμων έχει μειωθεί περισσότερο από 15% κατά τη διάρκεια των τελευταίων 20 ετών και πάνω από 10% κατά τη διάρκεια των τελευταίων 10 ετών. Ένα τέτοιο φαινόμενο είναι πολύ κοινό στις ορεινές περιοχές σε όλο τον κόσμο, δεδομένου ότι οι ευκαιρίες απασχόλησης περιορισμένες. Η Περιοχή Παρέμβασης δεν αποτελεί εξαίρεση και δράσεις για τη διατήρηση των τοπικών πληθυσμών θα πρέπει να εφαρμοστούν, διαφορετικά κάθε τουριστική πολιτική θα είναι μάταια. Η ημιορεινή περιοχή είναι περισσότερο ανομοιογενής και αντιμετωπίζει διαφορετικής φύσης αναπτυξιακά προβλήματα ανάλογα με τις χωρικές της ενότητες. Για παράδειγμα, τα Ιωάννινα και η Άρτα γενικότερα αντιμετωπίζουν τα προβλήματα των μεσαίου και μικρού μεγέθους ελληνικών πόλεων, όπως η σταδιακή αποχώρηση του πληθυσμού ή τα πολύ μεγάλα ποσοστά ανεργίας. Από την άλλη, οι αγροτικοί οικισμοί των υπόλοιπων περιοχών περιορίζονται σε ασχολίες του πρωτογενούς τομέα, παραπέμποντας περισσότερο στους ορεινούς οικισμούς. Ένα ευρύ αναπτυξιακό χάσμα ανάμεσα στις αστικές μονάδες της Περιοχής Παρέμβασης και τις αγροτικές περιοχές είναι επίσης πολύ εμφανές. Τα Ιωάννινα, κυρίως, συγκεντρώνουν περισσότερο από το μισό πληθυσμό ολόκληρης της Περιοχής Παρέμβασης και κυριαρχούν σε κάθε πτυχή της οικονομικής και της καθημερινής ζωής ολόκληρης της Περιφέρειας. Τέλος, ένα άλλο σημαντικό μειονέκτημα είναι ο δείκτης της ηλικίας των κατοίκων της περιοχής

και το μορφωτικό τους επίπεδο. Όπως προαναφέρθηκε, η Ήπειρος έχει το γηραιότερο πληθυσμό ολόκληρης της χώρας, και η πλειονότητα των δήμων της Περιοχής Παρέμβασης συγκεντρώνει τα υψηλότερα επίπεδα της Περιφέρειας. Συνδυάζοντας αυτό το γεγονός με το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο, πολύ χαμηλότερο από το εθνικό, η σύνθεση του εργατικού δυναμικού δεν είναι σίγουρα η καλύτερη δυνατή. Ευκαιρίες και απειλές Η ορεινή υποενότητα της κεντροανατολικής Ηπείρου σίγουρα υστερεί σε οικονομική ανάπτυξη σε σχέση με την υπόλοιπη Περιοχή αλλά και το σύνολο της χώρας. Κατά συνέπεια, το πλαίσιο των δυνατοτήτων για την ανάπτυξή της είναι ευρύτερο από οτι αυτό των άλλων Ελληνικών Περιφερειών. Παρομοίως, οι απειλές που κρύβονται είτε συνδέονται με ενδογενή προβλήματα της Περιοχής Παρέμβασης, συνεπώς μπορούν να προβλεφθούν και να αντιμετωπιστούν, είτε θα μπορούσαν να συνδέονται με θέματα των εθνικού ή υπερεθνικού περιεχομένου. Ευκαιρίες Η φυσική και πολιτιστική αφθονία των εδαφών της περιοχής παρέχει την καλύτερη ευκαιρία για περαιτέρω τοπική ανάπτυξη. Ο εναλλακτικός τουρισμός έχει κάνει αισθητή την παρουσία του σε όλες σχεδόν τις χωρικές ενότητες Περιοχές Παρέμβασης. Ωστόσο, μπορεί να υποστηριχθεί ότι εξακολουθεί να απέχει πολύ από την επίτευξη των στόχων του, δεδομένου ότι δεν έχει υπάρξει ολοκληρωμένη, διαπεριφερειακή τουριστική πολιτική ως προς τη χρησιμοποίηση αυτού του εξαιρετικού φυσικού χώρου. Στον τομέα των υποδομών, η προσβασιμότητα είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα και οι τοπικές αρχές έχουν αρχίσει να το αντιμετωπίζουν. Η κατασκευή της Εγνατίας Οδού, η οποία διασχίζει την Ήπειρο από την Παναγία μέχρι την Ηγουμενίτσα (Σχήμα 10), συνέβαλε σημαντικά στη βελτίωση της προσβασιμότητας, ενώ η προγραμματισμένη κατασκευή της Ιονίας Οδού, ενός δρόμου που συνδέει τη Δυτική Ελλάδα από τα Ιωάννινα μέχρι την Καλαμάτα, αναμένεται να συμβάλει επίσης αποφασιστικά. Η ευκολότερη πρόσβαση μπορεί να εξασφαλίσει την εισροή ενός σημαντικού ποσού των τουριστών, αλλά και την αύξηση της χωρικής συνοχής ολόκληρης την Περιφέρειας. Η μετατροπή του αεροδρομίου Ιωαννίνων από εθνικό σε διεθνές αναμένεται να συνεισφέρει περισσότερο προς αυτή την κατεύθυνση. Μια άλλη ενδιαφέρουσα δυνατότητα για την εξασφάλιση επισκεπτών είναι οι απόδημοι Ηπειρώτες που κατοικούν στο εσωτερικού ή και το εξωτερικό. Υπάρχουν πολλές πολιτιστικές