ΚΑΡΚΙΝΟΣ ΤΟΥ ΠΡΟΣΤΑΤΗ Ο ΗΓΟΣ ΓΙΑ ΑΣΘΕΝΕΙΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΚΑΡΚΙΝΟΣ ΤΟΥ ΠΡΟΣΤΑΤΗ Ο ΗΓΟΣ ΓΙΑ ΑΣΘΕΝΕΙΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αυτό το βιβλιάριο έχει γραφτεί µε σκοπό να σας δώσει κάποιες σηµαντικές πληροφορίες ώστε να κατανοήσετε ευκολότερα τι ακριβώς είναι ο καρκίνος του προστάτη. Ελπίζουµε να δώσει απαντήσεις στα ερωτήµατά σας και να λύσει πολλές από τις απορίες σας, που σχετίζονται µε τη διάγνωση και τη θεραπεία, αλλά και να κατευθύνει σωστά τα συναισθήµατά σας τα οποία έχουν επηρεασθεί αρκετά µε τη διάγνωση του καρκίνου. εν µπορούµε να παρέµβουµε, ούτε και να σας συµβουλεύσουµε για το ποια είναι η καλύτερη θεραπευτική αγωγή για σας, γιατί αυτές οι συµβουλές πρέπει να σας δοθούν µόνο από τον ιατρό σας, ο οποίος γνωρίζει πολύ καλά το ιατρικό ιστορικό σας. Στο τέλος αυτού του βιβλιαρίου, θα βρείτε ένα κατάλογο µε ονόµατα και διευθύνσεις διαφόρων οργανώσεων και συνδέσµων που λειτουργούν στον τόπο µας και που µπορούν µε πολλούς τρόπους και µέσα να σας βοηθήσουν να ξεπεράσετε πολλά από τα προβλήµατα που πιθανό να συναντήσετε στην πορεία, από την ηµέρα της διάγνωσης µέχρι και την αποθεραπεία σας. ΤΙ ΕΙΝΑΙ Ο ΠΡΟΣΤΑΤΗΣ ΚΑΙ ΠΟΥ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ; Ο προστάτης είναι ένας µικρός αδένας, περίπου στο µέγεθος ενός καρυδιού, ο οποίος βρίσκεται ακριβώς κάτω από την ουροδόχο κύστη. Ο σωλήνας παροχέτευσης της κύστης, ονοµάζεται ουρήθρα και περνά µέσα από το κέντρο του αδένα, προς το πέος. Ο µηχανισµός που επιτρέπει τη δίοδο των ούρων ονοµάζεται σφιγκτήρας και δρα σαν βαλβίδα, επιτυγχάνοντας εγκράτεια και αποτρέποντας τη διαρροή ούρων από την κύστη. Υπάρχουν δυο τέτοιοι σφιγκτήρες ακριβώς κάτω και πάνω από τον προστατικό αδένα. Ο ένας από πάνω, ο εσωτερικός σφιγκτήρας, είναι ενσωµατωµένος µέσα στους 1

ιστούς της ουροδόχου κύστης. Ο άλλος από κάτω, ονοµάζεται εξωτερικός σφιγκτήρας, και είναι ο πιο σηµαντικός. Τι κάνει ο προστάτης; Ο προστατικός αδένας είναι µέρος του ανδρικού αναπαραγωγικού συστήµατος. Αναπτύσσεται στην εφηβεία και συνεχίζει να µεγαλώνει κατά τη διάρκεια της ζωής. Ο προστάτης λειτουργεί πιο πολύ σαν σηµείο διασταύρωσης, επιτρέπει, δηλαδή, στους σωλήνες που µεταφέρουν το σπέρµα από κάθε όρχι, και σε αυτούς που παροχετεύουν τις σπερµατοδόχους κύστεις, να συναντηθούν, και µετά να αδειάζουν το περιεχόµενο τους στην ουρήθρα. Οι σπερµατοδόχες κύστεις αποτελούνται από δύο σακούλια τα οποία προµηθεύουν το σπέρµα µε θρεπτικές ουσίες και βρίσκονται ακριβώς πίσω από τον προστάτη. Στο σηµείο του οργασµού, το σπέρµα, το υγρό από τις σπερµατοδόχους κύστεις και οι εκκρίσεις του προστάτη εισέρχονται στην ουρήθρα, αναµειγνύονται και έτσι δηµιουργείται το σπερµατικό υγρό. Ακολούθως, αυτό εκτοξεύεται από το πέος, µε ρυθµικές µυϊκές συσπάσεις. ΤΙ ΕΛΕΓΧΕΙ ΤΟΝ ΠΡΟΣΤΑΤΙΚΟ Α ΕΝΑ; Η ανάπτυξη του προστάτη ελέγχεται από την τεστοστερόνη, την κύρια ανδρική ορµόνη που καθορίζει την ανάπτυξη των ανδρικών χαρακτηριστικών. Το µεγαλύτερο µέρος της τεστοστερόνη παράγεται από τους όρχεις, ενώ ένα µικρό ποσοστό πάντοτε παράγεται από τα δύο επινεφρίδια, τα οποία βρίσκονται ένα στην κορυφή του κάθε νεφρού. Η ορµόνη µπαίνει στο κυκλοφοριακό σύστηµα και από εκεί κατευθύνεται προς τον προστάτη. Εκεί µετατρέπεται σε διύδρο-τεστοστερόνη (DHT), µία πιο ενεργητική µορφή, η οποία διεγείρει την ανάπτυξη του αδένα. Ο προστάτης σταδιακά µεγαλώνει µαζί µε την ηλικία, καταλήγοντας σε συµπτώµατα, όπως µείωση της ροής των ούρων και αίσθηµα ατελούς κένωσης της κύστης, συχνουρία, νυχτουρία, δυσουρία, δυσχέρεια στην έναρξη της ούρησης κλπ. Συνήθως αυτή η µεγέθυνση είναι ήπια (όχι καρκινογόνα). 2

ΤΙ ΕΙΝΑΙ Ο ΚΑΡΚΙΝΟΣ ΤΟΥ ΠΡΟΣΤΑΤΗ; Φυσιολογικά στον προστάτη, όπως και στο υπόλοιπο σώµα, υπάρχει µια συνεχής ανακύκλωση των νεκρών κυττάρων, κατά την οποία τα καινούρια αναπληρώνουν τα γερασµένα. Στην περίπτωση του καρκίνου η ισορροπία µεταξύ των καινούριων και των παλαιών κυττάρων παύει να υφίσταται, µε πολλά καινούρια να παράγονται και παλαιά να ζουν περισσότερο, καθώς η διαδικασία θανάτου των κυττάρων έχει διαταραχθεί. Η δηµιουργία κακοήθων κυττάρων είναι γνωστή ως «Καρκίνος του προστάτη». ιαφέρουν από την ήπια µορφή υπερτροφίας, στο ότι τα καρκινικά κύτταρα µπορούν να εξαπλωθούν σε άλλα µέρη του σώµατος (δηµιουργία µεταστάσεων). ΠΩΣ ΕΞΑΠΛΩΝΕΤΑΙ Ο ΚΑΡΚΙΝΟΣ ΤΟΥ ΠΡΟΣΤΑΤΗ; Τα καρκινικά κύτταρα µπορούν να εξαπλωθούν προς τα έξω µε άµεση ανάπτυξη τους σε γειτονικά µέρη του σώµατος, µέσω της κάψας του αδένα, όπως στις σπερµατοδόχες κύστεις και την ουροδόχο κύστη. Μερικές φορές µπορεί να εξαπλωθούν µέσω του κυκλοφοριακού συστήµατος και στη συνέχεια να εµφυτευτούν και να πολλαπλασιαστούν στα κόκαλα της σπονδυλικής στήλης. Τέλος τα κύτταρα µπορούν να εξαπλωθούν και µέσω των λεµφαγγείων. Τα αγγεία αυτά διοχετεύονται µέσω των λεµφαδένων, για να αδειάσουν τελικά πίσω στο κυκλοφοριακό σύστηµα. Γι αυτό οι λεµφαδένες µπορούν να προσβληθούν από καρκινικά κύτταρα στην προσπάθειά τους να καθαρίσουν τη λέµφο. ΠΟΣΟ ΚΟΙΝΟΣ ΕΙΝΑΙ Ο ΚΑΡΚΙΝΟΣ ΤΟΥ ΠΡΟΣΤΑΤΗ; Στην Κύπρο ο καρκίνος του προστάτη είναι ένας από τους πιο συχνούς καρκίνους των ανδρών, και προσβάλλει περί τους 200 250 ασθενείς κάθε χρόνο. Ένας άνδρας έχει 10% πιθανότητα να αναπτύξει καρκίνο του προστάτη, και 2% να πεθάνει από αυτόν. Πράγµατι, είναι µάλλον απίθανο ένας άνδρας να ζήσει πολλά χρόνια χωρίς να παρουσιάσει καρκίνο του προστάτη. Τούτο όµως δεν σηµαίνει ότι είναι απαραίτητο να παρουσιαστούν και ενοχλήσεις. Έτσι, πάρα πολλοί πεθαίνουν χωρίς να έχουν διαγνωστεί κατά τη διάρκεια της ζωής τους, επειδή ποτέ δεν είχαν εκδηλώσει οποιαδήποτε συµπτώµατα. 3

ΑΙΤΙΑ ΤΟΥ ΚΑΡΚΙΝΟΥ ΤΟΥ ΠΡΟΣΤΑΤΗ Σίγουρη απάντηση στο ερώτηµα αυτό δεν υπάρχει. Παρ όλα αυτά, υπάρχουν κάποιοι παράγοντες οι οποίοι θα µπορούσαν να αυξήσουν την πιθανότητα ανάπτυξης καρκίνου του προστάτη. Πρώτου βαθµού συγγενείς ασθενών µε καρκίνο του προστάτη έχουν αυξηµένο κίνδυνο να παρουσιάσουν την ασθένεια οι ίδιοι, ιδιαίτερα εάν ο αδελφός ή ο πατέρας είχαν προσβληθεί από την ασθένεια. Η ασθένεια αυτή είναι πιο συχνή στους Αφρο-Αµερικανικούς λαούς και πιο σπάνια στην Κίνα. Υπάρχει επίσης µια συσχέτιση µε ανθρώπους που ζουν σε αστικές περιοχές και είναι εκτεθειµένοι στη µόλυνση της ατµόσφαιρας καθώς και µε αυτούς που καταναλώνουν µεγάλες ποσότητες λιπαρών ουσιών. ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΚΑΡΚΙΝΟΥ ΤΟΥ ΠΡΟΣΤΑΤΗ; Τις πιο πολλές φορές δεν υπάρχουν συµπτώµατα που να συνδέονται µε τα αρχικά στάδια του καρκίνου του προστάτη. Καθώς η ασθένεια προοδεύει και ο όγκος µεγαλώνει, µπορεί να πιέζει την ουρήθρα, η οποία περνά µέσω του αδένα, εµποδίζοντας την ροή των ούρων κατά την ούρηση. Σε αυτή την περίπτωση, πιθανόν ο ασθενής να παρατηρήσει κάποια αδύνατη και διακοπτόµενη ροή των ούρων η οποία να χρειάζεται περισσότερη προσπάθεια. Επίσης, αφού ουρήσει, ίσως να εξακολουθεί να έχει το αίσθηµα ηµιτελούς κένωσης της κύστεως, συχνοουρία, δυσουρία, νυκτουρία κλπ. Ωστόσο, αυτά δεν είναι συµπτώµατα ειδικά του καρκίνου του προστάτη αφού παρουσιάζονται πιο συχνά στις περιπτώσεις φυσιολογικής µεγέθυνσης του αδένα (Υπερτροφίας). Αίµα µέσα στο σπερµατικό υγρό ίσως να είναι σηµάδι καρκίνου του προστάτη, ωστόσο και πάλι είναι ένα συχνό φαινόµενο το οποίο δεν συνδέεται απαραίτητα µε κακοήθεια. Εάν ο όγκος έχει εξαπλωθεί στα κόκαλα, ίσως προκαλέσει πόνο. Το πιο κοινό σηµείο για να παρουσιαστεί αυτό είναι συνήθως η σπονδυλική στήλη. 4

ΠΟΙΟΣ ΘΕΡΑΠΕΥΕΙ ΑΣΘΕΝΕΙΣ ΜΕ ΚΑΡΚΙΝΟ ΤΟΥ ΠΡΟΣΤΑΤΗ; Συνήθως ασθενείς µε συµπτώµατα όπως αυτά που έχουν αναφερθεί προηγουµένως, επισκέπτονται σε πρώτο στάδιο τον παθολόγο ή τον οικογενειακό ιατρό. Ακολούθως, και µετά από τις προκαταρκτικές εξετάσεις, ασθενείς µε υποψία προβλήµατος του προστάτη παραπέµπονται στον ουρολόγο. Αυτός κρίνοντας από τα συµπτώµατα και τις εργαστηριακές εξετάσεις, θα αποφασίσει και θα διενεργήσει βιοψία του προστάτη (συνήθως ανώδυνη διαδικασία). Μετά την µικροσκοπική εξέταση του δείγµατος της βιοψίας και εφόσον η διάγνωση είναι καρκίνος, η περαιτέρω θεραπεία θα αποφασιστεί από κοινού µε τον ακτινοθεραπευτή ογκολόγο. Η θεραπεία εξαρτάται αποκλειστικά από το στάδιο της νόσου, σε συνδυασµό µε τη γενική κατάσταση του ασθενούς και την ηλικία. Η προτίµηση του ασθενούς λαµβάνεται πάντοτε υπόψη στην επιλογή θεραπείας. ΠΩΣ ΓΙΝΕΤΑΙ Η ΙΑΓΝΩΣΗ ΤΟΥ ΚΑΡΚΙΝΟΥ ΤΟΥ ΠΡΟΣΤΑΤΗ Αιµατολογικές εξετάσεις Ο προστάτης µπορεί να εκτιµηθεί, µέσω µιας εξέτασης όπου µετρούνται τα επίπεδα µιας συγκεκριµένης πρωτεΐνης στο αίµα, η οποία ονοµάζεται PSA (Ειδικό Προστατικό Αντίγονο). Η ουσία αυτή παράγεται από τον φυσιολογικό προστάτη και το φυσιολογικό επίπεδο είναι 4ng. Σε περίπτωση ανάπτυξης καρκίνου του προστάτη, τα επίπεδα του PSA στο αίµα είναι ψηλότερα του 4ng. Υπάρχουν περιπτώσεις όπου το PSA παραµένει φυσιολογικό, όµως κάτι τέτοιο δεν αποκλείει τον καρκίνο. Γι αυτό, στα πλαίσια του προληπτικού ελέγχου, δεν πρέπει να στηρίζεται κάποιος µόνο στο PSA, αλλά να συνδυάζει τις µετρήσεις του PSA στο αίµα µε υπερηχογράφηµα προστάτη και δακτυλική εξέταση. Ο συνδυασµός των τριών αυτών εξετάσεων µειώνει σηµαντικά την πιθανότητα να µην εντοπιστεί η ύπαρξη καρκίνου. Υπερηχογράφηµα και Βιοψία Ο προστάτης µπορεί να απεικονισθεί µε το υπερηχογράφηµα. Για να καταστεί ορατός ο προστάτης ακολουθείται η ακόλουθη τακτική. Ένα καλά λαδωµένο εργαλείο στο µέγεθος περίπου ενός δακτύλου εισάγεται από τον πρωκτό στο ορθό έντερο, και αµέσως ο προστάτης 5

απεικονίζεται στην οθόνη µας. Με αυτή την τεχνική είναι επίσης ορατές οι σπερµατοδόχες κύστεις και οι ιστοί οι οποίοι περιβάλλουν τον αδένα. Οι εικόνες αυτές βοηθούν στην αναγνώριση διαφόρων περιοχών εντός του αδένα οι οποίες ίσως να είναι κακοήθεις. Ο µοναδικός όµως τρόπος για να αποδείξουµε ότι υπάρχει καρκίνος είναι η βιοψία (ένα µικρό κοµµατάκι ιστού το οποίο λαµβάνεται µε µία ειδική βελόνα). Εάν η βιοψία πρόκειται να γίνει την ίδια ώρα µε το υπερηχογράφηµα, τότε ο ασθενής θα πρέπει να είναι ενηµερωµένος από πριν. Η βελόνα προωθείται µαζί µε το εργαλείο του υπερηχογράφου και κινείται στις διάφορες κατευθύνσεις κατά τη βούληση του ιατρού. Η διαδικασία δεν είναι περισσότερο επώδυνη από την απλή λήψη αίµατος, ίσως όµως να προκαλέσει ένα περιστασιακό στιγµιαίο πόνο στη βάση του πέους. Ο ιατρός δίνει συνήθως κάποιο αντιβιοτικό από την προηγούµενη µέρα για την αποφυγή οποιασδήποτε λοίµωξης. Συνήθως λαµβάνονται 6-12 βιοψίες, οι οποίες ακολούθως αναλύονται στο εργαστήριο και γίνεται η διάγνωση. Μετά τη διαδικασία αυτή, συνήθως οι ασθενείς παρατηρούν λίγο αίµα στα ούρα, το σπέρµα ή τα κόπρανα, αλλά αυτό σταµατά µετά από µια έως δύο εβδοµάδες. 6

ΣΤΑ ΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΚΑΡΚΙΝΟΥ ΤΟΥ ΠΡΟΣΤΑΤΗ Τι υποδηλώνει το στάδιο και ο βαθµός κακοήθειας του καρκίνου του προστάτη; Η εισαγωγή του PSA στη διάγνωση του καρκίνου του προστάτη το 1980, σε συνδυασµό µε τη δακτυλική εξέταση και το υπερηχογράφηµα του προστάτη, έχει οδηγήσει στην ακόλουθη σηµαντική εξέλιξη: το ποσοστό του σταδίου 1, 2, 3 που θεραπεύονται κατά πλειοψηφία αποτελούν σήµερα το 90% σε σχέση µε το παρελθόν. Και τα τρία στάδια θεωρούνται σήµερα δυνητικά ιάσιµα µε τις νέες θεραπευτικές µεθόδους. Στάδια του καρκίνου του προστάτη Υπάρχει ένας αριθµός επιλογών για την αντιµετώπιση του καρκίνου του προστάτη, που εξαρτάται από τον βαθµό επέκτασης της νόσου ο οποίος διαφορετικά ονοµάζεται στάδιο. Η πιο γνωστή ταξινόµηση η οποία χρησιµοποιείται για τη σταδιοποίηση του καρκίνου του προστάτη στην Κύπρο και αλλού αναγράφεται πιο κάτω σε µια απλοποιηµένη µορφή: Στάδιο 1 Είναι το πρώτο στάδιο, όπου ο καρκίνος είναι πάρα πολύ µικρός και κανένας όγκος δεν είναι αισθητός στη δακτυλική εξέταση. Φαίνεται στη βιοψία του προστάτη (τυχαίο εύρηµα) ή του προστατικού ιστού ο οποίος αφαιρέθηκε χειρουργικά για να ελευθερώσει τη ροή των ούρων, επέµβαση που γίνεται λόγω υπερτροφίας του προστάτη. Στάδιο 2 Ο όγκος είναι αισθητός κατά τη δακτυλική εξέταση, αλλά είναι ακόµη περιορισµένος στον προστατικό αδένα και δεν έχει εξαπλωθεί. Στάδιο 3 Ο όγκος έχει εξαπλωθεί έξω από τον αδένα και ίσως να έχει εισβάλει και στις σπερµατοδόχους κύστεις. Στάδιο 4 Ο όγκος έχει εξαπλωθεί στους γύρω ιστούς, όπως το ορθόν, την ουροδόχο κύστη ή τους µυς της λεκάνης. 7

ΕΙΝΑΙ ΠΟΛΥ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟ ΝΑ ΘΥΜΑΣΤΕ ΟΤΙ ΠΑΡΑ ΤΟ ΟΤΙ Ο ΚΑΡΚΙΝΟΣ ΤΟΥ ΠΡΟΣΤΑΤΗ ΜΠΟΡΕΙ ΕΝ ΕΧΟΜΕΝΩΣ ΝΑ ΕΞΕΛΙΧΘΕΙ, ΑΥΤΟ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΠΑΡΕΙ ΠΟΛΛΑ ΧΡΟΝΙΑ ΓΙΑ ΝΑ ΠΡΟΧΩΡΗΣΕΙ ΑΠΟ ΤΟ ΣΤΑ ΙΟ 1 ΣΤΟ 4. Για να µπορέσει ο ιατρός να αποφασίσει κατά πόσον ο καρκίνος προχωρά γρήγορα (π.χ. µήνες) ή αργά (χρόνια), πρέπει να αξιολογηθεί ο βαθµός κακοήθειας (επιθετικότητας) του όγκου. Αυτή η διαδικασία µπορεί να γίνει από τον ιστοπαθολόγο ιατρό στο εργαστήριο, µε την παρατήρηση των κυττάρων κάτω από το µικροσκόπιο και τον υπολογισµό του πόσο γρήγορα και επιθετικά φαίνεται να µεγαλώνουν. Ο όγκος βαθµολογείται από το 2 µέχρι και το 10, µε τον βαθµό 2 να αντιπροσωπεύει όγκους µε µικρή πιθανότητα εξάπλωσης και µε τον βαθµό 10 να αντιπροσωπεύει όγκους µε τις πιο πολλές πιθανότητες εξάπλωσης. υστυχώς, ο βαθµός κακοήθειας του όγκου µε βάση τη βιοψία δεν είναι πάντα αξιόπιστος στο να προβλέπει την πορεία της ασθένειας, µπορεί όµως να χρησιµοποιείται ως ένδειξη πάνω στην οποία πολύ συχνά στηρίζεται και η απόφαση για τη µελλοντική θεραπεία. Εξετάσεις για την Σταδιοποίηση του καρκίνου του προστάτη Αυτές περιλαµβάνουν: 1. Γενικές αιµατολογικές εξετάσεις 2. Ανάλυση ούρων 3. Μέτρηση PSA πριν την θεραπεία 4. Μέτρηση τεστοστερόνης 5. Ακτινογραφία θώρακα 6. Αξονική τοµογραφία κοιλίας και λεκάνης ή/και MRI 7. Σπινθηρογράφηµα οστών Αξονική τοµογραφία: Είναι εξειδικευµένη ακτινογραφία πριν από την οποία δίδεται στον ασθενή ενδοφλεβίως ένα ειδικό φάρµακο για την καλύτερη απεικόνιση των εσωτερικών οργάνων. 8

Μαγνητική Τοµογραφία: Είναι εξειδικευµένη απεικονιστική εξέταση η οποία προϋποθέτει επίσης τη χορήγηση ενδοφλεβίως ειδικού φαρµάκου για καλύτερη απεικόνιση. Σπινθηρογράφηµα οστών Αφού γίνει η διάγνωση του καρκίνου του προστάτη, εάν υπάρχει υποψία εξάπλωσης (συνήθως από το επίπεδο του PSA), µια εξέταση οστών είναι απαραίτητη για να εξακριβωθεί εάν ο όγκος έχει προχωρήσει στα κόκαλα. Για την ανώδυνη αυτή εξέταση, µια µικρή ακίνδυνη ποσότητα από ραδιενεργό ουσία θα δοθεί ενδοφλεβίως. Αυτή η ουσία εξαπλώνεται στο σώµα και συγκεντρώνεται ιδιαίτερα εκεί όπου υπάρχουν καρκινικά κύτταρα. Μετά από λίγες ώρες, ο ασθενής εξετάζεται από ειδικό µηχάνηµα, το οποίο εντοπίζει τα σηµεία έντονης πρόσληψης του ραδιοφαρµάκου, εάν υπάρχουν. Η εξέταση αυτή ονοµάζεται σπινθηρογράφηµα οστών. 9

ΠΩΣ ΘΕΡΑΠΕΥΕΤΑΙ Ο ΚΑΡΚΙΝΟΣ ΤΟΥ ΠΡΟΣΤΑΤΗ; Γενικές Αρχές Υπάρχουν ευτυχώς πολλές και αποτελεσµατικές µέθοδοι θεραπείας του καρκίνου του προστάτη. Η τελική επιλογή της µεθόδου εξαρτάται κατά κύριο λόγο από το στάδιο σε συσχετισµό πάντοτε µε την κλινική και τη γενική κατάσταση του ασθενούς. Για τα στάδια 1 και 2, διαφορετικοί ουρολόγοι και ογκολόγοι ίσως να έχουν διαφορετικές απόψεις. Ένας από τους λόγους για την κατάσταση αυτή, είναι ότι αρκετοί από τους ασθενείς µε αρχικό στάδιο συχνά ζουν 10 ή και περισσότερα χρόνια χωρίς καµιά θεραπεία. Επίσης, οι παρενέργειες από τη θεραπεία, οι οποίες µπορεί να είναι σοβαρές, πρέπει να είναι ισορροπηµένες έναντι του συνολικού οφέλους της θεραπείας. Για παράδειγµα, είναι ανώφελο για τον άρρωστο να υποστεί µια µεγάλη εγχείρηση για την αφαίρεση του προστάτη, εάν τη δεδοµένη στιγµή ο όγκος έχει ήδη εξαπλωθεί σε άλλες περιοχές απ όπου δεν είναι δυνατή η αφαίρεσή του. Υπάρχουν θεραπευτικές επιλογές για κάθε στάδιο, κάθε µια µε τα δικά της πλεονεκτήµατα και µειονεκτήµατα. Γι αυτό η θεραπεία θα πρέπει να είναι προσαρµοσµένη ειδικά σε κάθε ασθενή. ΠΟΙΕΣ ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΕΠΙΛΟΓΕΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΣΤΟΝ ΚΑΡΚΙΝΟ ΤΟΥ ΠΡΟΣΤΑΤΗ; Οι διάφορες θεραπευτικές επιλογές για ασθενείς µε διαγνωσµένο καρκίνο του προστάτη: 1. Στενή παρακολούθηση 2. Ριζική προστατεκτοµή 3. Ακτινοθεραπεία 4. Ορµονοθεραπεία 5. Χηµειοθεραπεία Είναι σηµαντικό οι ασθενείς να είναι ενηµερωµένοι για τις διάφορες θεραπείες, και πρέπει να αισθάνονται άνετα να τις συζητήσουν µε τον ουρολόγο ή τον ογκολόγο τους. Οποιαδήποτε θεραπεία και αν κάνει ο ασθενής, θα πρέπει να έχει συνεχή παρακολούθηση, η οποία µπορεί να περιλαµβάνει αιµατολογικό έλεγχο του PSA και σπινθηρογράφηµα 10

οστών, αξονικές τοµογραφίες ή και απλές ακτινογραφίες εφ όσον υπάρχει κλινική ένδειξη γι αυτό. 1. Στενή παρακολούθηση Ο καρκίνος µπορεί να ανακαλυφθεί τυχαία, κατά τη διάρκεια εγχείρησης για αφαίρεση του προστάτη επειδή αυτός αποφράσσει τη ροή των ούρων. Μπορεί ακόµη να ανακαλυφθεί από βιοψία που γίνεται λόγω ψηλού PSA, χωρίς ο ασθενής να έχει οποιαδήποτε συµπτώµατα. Τότε η ενδεδειγµένη αγωγή είναι η στενή παρακολούθηση, νοουµένου ότι: (α) ο ασθενής είναι άνω των 75 ετών, και (β) τα χαρακτηριστικά του όγκου είναι τέτοια ώστε να τον κατατάσσουν στην οµάδα των λεγοµένων «φιλικών» καρκίνων του προστάτη οι οποίοι δεν εξελίσσονται. Ο ασθενής παρακολουθείται σε τακτά χρονικά διαστήµατα από τον ιατρό του, και αν αναπτύξει κάποιο πρόβληµα, τότε ο ιατρός θα πράξει ανάλογα. 2. Ριζική προστατεκτοµή Η ριζική προστατεκτοµή είναι µία χειρουργική επέµβαση µε σκοπό την αφαίρεση ολόκληρου του προστάτη και των σπερµατοδόχων κύστεων. Αυτή η εγχείρηση µπορεί να γίνει µε µία τοµή στο κάτω µέρος της κοιλίας, ή µε τοµή µεταξύ πρωκτού και οσχέου. Αυτές είναι πολύπλοκες, µεγάλες εγχειρήσεις οι οποίες χρειάζονται εισαγωγή στο νοσοκοµείο/ κλινική για περίπου µία εβδοµάδα. Η εγχείρηση αυτή δεν πρέπει να συγχύζεται µε τη συνηθισµένη προστατεκτοµή, η οποία γίνεται µε τη διουρηθρική οδό όπου, επειδή εµποδίζει τη ροή των ούρων, αφαιρείται µόνο µέρος προστατικού ιστού, αφήνοντας πίσω το µεγαλύτερο µέρος του αδένα. Το πλεονέκτηµα της ριζικής προστατεκτοµής είναι το γεγονός ότι µε αυτήν αφαιρείται ο καρκίνος που είναι πάνω στον προστάτη µε την ελπίδα ότι θα θεραπεύσει την ασθένεια οριστικά. Υποστηρίζεται από κάποιους ως η πιο αποτελεσµατική θεραπεία για καρκίνο του προστάτη σε αρχικά στάδια, αν και εξίσου καλά 11

αποτελέσµατα έχει δώσει και η ακτινοθεραπεία για τα συγκεκριµένα στάδια. Ωστόσο, υπάρχουν κάποιοι κίνδυνοι οι οποίοι συνδέονται µε τη ριζική προστατεκτοµή. Είναι µεγάλη επέµβαση, και χρειάζονται κάποιες εβδοµάδες µέχρι που ο ασθενής να αναρρώσει τελείως. υστυχώς, ο προστάτης βρίσκεται πολύ κοντά τόσο στον σφιγκτήρα που ελέγχει την εγκράτεια των ούρων, όσο και στα νεύρα που προκαλούν τη στύση. Στο παρελθόν, η αφαίρεση του αδένα συχνά προκαλούσε βλάβη σε αυτούς τους µηχανισµούς, καταλήγοντας σε µετεγχειρητική ακράτεια των ούρων και σεξουαλική ανικανότητα. Οι νέες χειρουργικές τεχνικές έχουν µειώσει την εµφάνιση σοβαρής µορφής ακράτειας, ενώ ελάχιστα έχει βελτιωθεί η συχνότητα πρόκλησης σεξουαλικής ανικανότητας. 3. Ακτινοθεραπεία Στην ακτινοθεραπεία χρησιµοποιείται υψηλής ενέργειας ακτινοβολία, η οποία έχει στόχο την καταστροφή των καρκινικών κυττάρων, αφήνοντας τα υγιή κύτταρα άθικτα. Μπορεί να χρησιµοποιηθεί σε δύο περιπτώσεις: (α) για να θεραπεύσει καρκίνο αρχικού σταδίου ο οποίος είναι περιορισµένος στον προστατικό αδένα ή στους γύρω ιστούς (γι αυτό ονοµάζεται ριζική ακτινοθεραπεία), και (β) για να θεραπεύσει όγκους οι οποίοι έχουν εξαπλωθεί στα κόκαλα και οι οποίοι προκαλούν πόνο. Η ακτινοθεραπεία είναι µια ανώδυνη διαδικασία, όπως είναι µια ακτινογραφία, ωστόσο µπορεί να υπάρξουν κάποια προβλήµατα λόγω των παρενεργειών που συνδέονται µε αυτήν. Η ριζική ακτινοθεραπεία για όγκους εντοπισµένους στον προστάτη µπορεί να δοθεί µε δυο τρόπους, είτε σαν εξωτερική ακτινοβολία, είτε µε την εµφύτευση στον προστάτη ραδιενεργών σωµατιδίων. Στην εξωτερική ακτινοβολία οι ακτίνες κατευθύνονται από ένα µηχάνηµα στον προστάτη, όπως και στις ακτινογραφίες. Η θεραπεία δίνεται για πέντε µέρες την εβδοµάδα επί 4-7 εβδοµάδες, και οι ασθενείς έρχονται σαν εξωτερικοί ασθενείς. Εάν η 12

ακτινοθεραπεία δίνεται για να θεραπεύσει τα κόκαλα, τότε µόνο µικρός αριθµός θεραπειών είναι απαραίτητες. Η ριζική ακτινοθεραπεία µπορεί επίσης να δοθεί µε τη χρησιµοποίηση ραδιενεργών σωµατιδίων τα οποία είναι περίπου το µισό του µεγέθους ενός κόκκου ρυζιού. Αυτά τα σωµατίδια, συνήθως 80-100 σε αριθµό, διοχετεύονται µέσα από βελόνες οι οποίες περνούν µέσα από το δέρµα, πίσω από το όσχεο και µπροστά από το ορθό, και ακολούθως στον προστάτη. Η διαδικασία εκτελείται κάτω από γενική αναισθησία του ασθενούς. Έχει το πλεονέκτηµα να είναι, είτε ηµερήσια θεραπεία, είτε διαδικασία µε µια διανυκτέρευση, µε τους ασθενείς να επιστρέφουν στις καθηµερινές τους συνήθειες και ασχολίες πάρα πολύ γρήγορα. Αυτή η θεραπεία δεν γίνεται προς το παρόν στην Κύπρο. Η διαδικασία είναι σχετικά καινούρια, και οι πρώτοι ασθενείς είχαν θεραπευθεί στα τέλη του 1980. Τα αποτελέσµατα της τεχνικής αυτής στη θεραπεία ασθενών µε καρκίνο του προστάτη φαίνεται να είναι το ίδιο καλά όσο και µε τη ριζική προστατεκτοµή ή την εξωτερική ακτινοβολία, αλλά ακόµη βρίσκεται στα αρχικά της βήµατα. Το πλεονέκτηµα της ριζικής ακτινοθεραπείας είναι ότι µπορεί να θεραπεύσει τον καρκίνο του προστάτη στα αρχικά του στάδια, χωρίς να παραστεί ανάγκη µιας µεγάλης χειρουργικής επέµβασης. Είναι ασυνήθιστο να προκαλέσει ακράτεια ούρων, και η σεξουαλική ανικανότητα είναι πολύ πιο σπάνια συγκριτικά µε τη χειρουργική επέµβαση. Προγραµµατισµός Ακτινοθεραπείας Για τον προγραµµατισµό της Ακτινοθεραπείας ο ασθενής πρέπει να επισκεφθεί το Ακτινοθεραπευτικό Τµήµα δύο φορές µέσα σε διάστηµα µίας εβδοµάδας. Στην πρώτη επίσκεψη διάρκειας περίπου µίας ώρας, θα εξηγηθεί στον ασθενή η διαδικασία που θα ακολουθηθεί και θα γίνει ενηµέρωση για το τι είναι ακτινοθεραπεία. Ακολούθως, µε ένα ειδικό µηχάνηµα - τον εξοµοιωτή - θα ληφθούν κάποιες µετρήσεις του σώµατος. Στη συνέχεια ο ασθενής υποβάλλεται σε αξονική 13

τοµογραφία της υπό ακτινοβόληση περιοχής. Έτσι τελειώνει η πρώτη επίσκεψη. Στη δεύτερη επίσκεψη εντός της ίδιας εβδοµάδας, στον εξοµοιωτή γίνεται ο έλεγχος και η επιβεβαίωση των µετρήσεων και των υπολογισµών που εν τω µεταξύ έχει κάµει ο ακτινοθεραπευτής στην αξονική τοµογραφία που λήφθηκε στην πρώτη επίσκεψη. Μετά την ολοκλήρωση του προγραµµατισµού αρχίζει η θεραπεία η οποία είναι συνεχής, εκτός Σαββάτου και Κυριακής, και απαιτεί µόνο 10-15 λεπτά ηµερησίως. Η ακτινοβολία αυτή καθ αυτή διαρκεί 1-2 λεπτά µόνο. Οι παρενέργειες από τη ακτινοθεραπεία είναι συνήθως περιορισµένες στους ασθενείς που παίρνουν ριζική θεραπεία. Μετά τη θεραπεία, οι περισσότεροι ασθενείς µπορούν είτε να οδηγήσουν το αυτοκίνητό τους, είτε να επιστρέψουν στην εργασία τους. Οι περισσότερες από τις παρενέργειες ρυθµίζονται µε την πάροδο του χρόνου (6-8 εβδοµάδες από το τέλος της ακτινοθεραπείας), ενώ ορισµένες (σε ποσοστό 3% 6%) ίσως να επιµείνουν για µεγαλύτερο χρονικό διάστηµα. Η ακτινοθεραπεία του προστάτη µπορεί να ενοχλήσει την ουροδόχο κύστη, το ορθόν έντερο και τον πρωκτό. Είναι πιθανόν κατά τη διάρκεια της νύχτας ο ασθενής να ξυπνά δύο ή τρεις φορές για να ουρήσει και είναι επίσης δυνατό να έχει κάψιµο κατά την ούρηση. Είναι πολύ υποβοηθητικό κατά τη διάρκεια της ακτινοθεραπείας να λαµβάνει αρκετά υγρά κυρίως νερό, δύο έως τρία λίτρα την ηµέρα, το οποίο θα βοηθήσει στο να ξεπλένεται η ουροδόχος κύστη και η ούρηση να είναι λιγότερο επώδυνη. Τα τελευταία υγρά θα πρέπει να λαµβάνονται γύρω στις εννέα το βράδυ. Η διάρροια επίσης είναι µια συχνή παρενέργεια η οποία εµφανίζεται περί το τέλος της όλης σειράς της ακτινοθεραπείας (έκτη έως έβδοµη εβδοµάδα) και µπορεί εύκολα να ρυθµιστεί µε αντιδιαρροϊκά χάπια και µε τη λήψη τροφής χαµηλής περιεκτικότητας σε ίνες (τροφές µε χαµηλό υπόλειµµα). 14

Η ακτινοθεραπεία µπορεί επίσης να προκαλέσει κούραση ειδικά όταν ο ασθενής ξυπνά αρκετές φορές το βράδυ για να ουρήσει. Έτσι συνιστάται όπως κατά την διάρκεια της ακτινοθεραπείας, ξεκουράζεται όσο περισσότερο µπορεί. Αυτές οι παρενέργειες εξαφανίζονται συνήθως τέσσερις µε έξι εβδοµάδες µετά το τέλος της ακτινοθεραπείας και αν παρ ελπίδα επιµένουν τότε θα πρέπει να ενηµερωθεί ο θεράπων ιατρός. Κατά τη διάρκεια της ακτινοθεραπείας, όπως αναφέρθηκε και προηγουµένως, είναι σηµαντικό να λαµβάνονται αρκετά υγρά και η δίαιτα θα πρέπει να είναι υγιεινή, χαµηλής περιεκτικότητας σε ίνες και εµπλουτισµένη µε ψηλής περιεκτικότητας σε ενέργεια, ποτά και υποκατάστατα, τα οποία διατίθεται στα φαρµακεία. Ένα από τα µεγαλύτερα πλεονεκτήµατα της ακτινοθεραπείας στον καρκίνο του προστάτη είναι ότι ο κίνδυνος σεξουαλικής ανικανότητας και ακράτειας ούρων είναι σηµαντικά χαµηλότερος σε σύγκριση µε τη ριζική προστατεκτοµή. Θα πρέπει να υπογραµµιστεί ότι η ακτινοθεραπεία είναι ασφαλής τόσο για όσους την υφίστανται όσο και για το περιβάλλον τους και κατά συνέπεια στη διάρκεια της ακτινοθεραπείας δεν ακτινοβολούν τους δίπλα τους, που µπορεί να είναι τα παιδιά ή τα εγγόνια τους. Γενικά, οι παρενέργειες είναι παρόµοιες στις δύο µορφές ακτινοθεραπείας, αλλά λιγότερο συχνές στους ασθενείς που θεραπεύονται µε ραδιενεργά σωµατίδια. Σε αυτή την οµάδα, ορισµένοι ίσως να έχουν δυσκολία στην ούρηση και να µην µπορούν να ουρήσουν καθόλου, και να χρειάζονται ουρηθρικό καθετήρα για ορισµένες εβδοµάδες. Ίσως κάποιοι ασθενείς να έχουν πρόβληµα ακράτειας ούρων εάν είχε προηγηθεί διουρηθρική αφαίρεση του προστάτη. 4. Ορµονοθεραπεία Όταν ο καρκίνος έχει εξαπλωθεί πέραν του προστάτη στους λεµφαδένες ή τα κόκαλα, η ορµονοθεραπεία ίσως να είναι πολύ αποτελεσµατική στο να µικραίνει τον όγκο και να µειώνει τις 15

επιπλοκές από την ασθένεια. εν προσφέρει ίαση, αλλά µπορεί να κρατήσει τον καρκίνο υπό έλεγχο για κάποια χρόνια. Ορισµένοι ασθενείς επίσης παίρνουν µια σειρά ορµονοθεραπείας πριν πάρουν τη ριζική ακτινοθεραπεία. Αυτό είναι χρήσιµο εάν ο καρκίνος έχει εξαπλωθεί έξω από τον προστατικό αδένα (στους γύρω ιστούς), αλλά δεν έχει ακόµα φτάσει τους λεµφαδένες και τα κόκαλα. Η ορµονοθεραπεία µπορεί να συνεχιστεί από 1 έως 3 χρόνια µετά το τέλος της ακτινοθεραπείας σε τοπικά προχωρηµένο καρκίνο. Όπως έχει αναφερθεί και προηγουµένως, ο προστατικός αδένας και ο καρκίνος του προστάτη είναι κάτω από την επιρροή της τεστοστερόνης, της ανδρικής ορµόνης, η οποία βοηθά τον όγκο να µεγαλώνει και να εξαπλώνεται. Με τη διακοπή της λειτουργίας παραγωγής τεστοστερόνης από τον οργανισµό µε ορχιδεκτοµή ή µε LHRH, η ανάπτυξη του όγκου στο 70% των ασθενών σταµατά πλήρως. Υπάρχουν πολλοί τρόποι χορήγησης ορµονοθεραπείας. Οποιαδήποτε µέθοδος εξουδετέρωσης της τεστοστερόνης και εάν επιλεγεί από τον ασθενή, σίγουρα κάποιες παρενέργειες είναι αναµενόµενες, όπως, εξάψεις, απώλεια σεξουαλικής επιθυµίας, ανικανότητα και περιστασιακά ευαισθησία στους µαστούς ή πολύ πιο σπάνια µεγέθυνση των µαστών. (i) (ii) Χειρουργική Επέµβαση Οι όρχεις οι οποίοι παράγουν την τεστοστερόνη µπορούν να αφαιρεθούν χειρουργικά µε µια µικρή επέµβαση, που ονοµάζεται ορχιδεκτοµή, η οποία µπορεί να γίνει εντός µίας ηµέρας. Ωστόσο, η επέµβαση είναι µη αναστρέψιµη και είναι µια επιλογή που ορισµένοι άνδρες την βρίσκουν απαράδεκτη. εν αληθεύει ότι οι άνδρες µετά από µια τέτοια διαδικασία µπορεί να παρουσιάσουν σηµεία θηλυκότητας. Θεραπεία µε ενέσεις Η ένεση ενός παράγοντα, ο οποίος καλείται ανάλογο LHRH, έχει παρόµοια δράση µε την ορχιδεκτοµή στην παραγωγή της τεστοστερόνης, καθώς αυτοί παραµένουν στη θέση τους. Η ένεση αυτή χορηγείται κάθε ένα ή τρεις 16

µήνες από τον ιατρό ή τη νοσηλεύτρια. Επειδή µπορεί να υπάρξει µία αρχική αύξηση της τεστοστερόνης µετά την πρώτη ένεση, η χορήγηση αντι-ανδρογόνων σε µορφή χαπιών για δύο εβδοµάδες, επιβάλλεται ώστε να σταµατήσουν τη δράση της ορµόνης. Εξάψεις, ευαισθησία στο στήθος και ανικανότητα είναι συχνές παρενέργειες από θεραπείες τέτοιας µορφής. (iii) Αντι-ανδρογόνα (χάπια) Χωρίζονται σε αυτά που εµποδίζουν την παραγωγή τεστοστερόνης και σε αυτά που εµποδίζουν τη δράση της. Αυτή η θεραπεία συνεπάγεται καθηµερινή λήψη ενός χαπιού. Ορισµένοι τύποι των φαρµάκων αυτών έχουν και τις δύο δράσεις. Φάρµακα τα οποία έχουν αυτή τη διπλή δράση µπορούν να χρησιµοποιηθούν από µόνα τους για τη θεραπεία του καρκίνου του προστάτη, ωστόσο τείνουν να προκαλούν ανικανότητα και έλλειψη σεξουαλικής επιθυµίας πιο συχνά, παρά τα φάρµακα τα οποία διακόπτουν τη δράση της τεστοστερόνης. Η οµάδα φαρµάκων µε αυτή τη δράση χρησιµοποιείται συνήθως στους ασθενείς που έχουν κάνει επέµβαση ορχιδεκτοµής, ή σε αυτούς που κάνουν συστηµατική ένεση LHRH. Τα αντι-ανδρογόνα χάπια προκαλούν συχνά ναυτία και διάρροια ή σπάνια αναστρέψιµη ηπατική βλάβη. 5. Χηµειοθεραπεία Η χηµειοθεραπεία περιλαµβάνει φάρµακα που επιτίθενται στα καρκινικά κύτταρα και αποτρέπουν την ανάπτυξή τους. Είναι θεραπεία δεύτερης ή τρίτης γραµµής για ασθενείς µε προχωρηµένο στάδιο καρκίνου του προστάτη, ο οποίος δεν ελέγχεται πια µε την ορµονοθεραπεία. Αυτοί οι ασθενείς έχουν σχεδόν πάντα µεταστάσεις στα κόκαλα. Υπάρχει ένας αριθµός διαφόρων παραγόντων οι οποίοι διατίθενται σήµερα, και σύντοµα καινούρια φάρµακα θα είναι διαθέσιµα, τα οποία ίσως να είναι αποτελεσµατικά στο να ελέγχουν την ασθένεια στα πιο προχωρηµένα της στάδια. 17

Περισσότερες πληροφορίες µπορείτε να βρείτε στο βιβλιάριο «Κατανοώντας τη Χηµειοθεραπεία». ΠΩΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΕΙ ΚΑΠΟΙΟΣ ΤΗ ΙΑΓΝΩΣΗ ΤΟΥ ΚΑΡΚΙΝΟΥ ΤΟΥ ΠΡΟΣΤΑΤΗ; Η διάγνωση του καρκίνου του προστάτη µπορεί να αλλάξει τη ζωή τόσο του ίδιου του ασθενή, όσο και της οικογένειάς του. Είναι φυσικό σε ορισµένες στιγµές οι ασθενείς και τα αγαπηµένα τους πρόσωπα να νοιώθουν φοβισµένοι, θυµωµένοι ή καταθλιπτικοί. Αυτές είναι φυσιολογικές αντιδράσεις για τους ασθενείς, και οι περισσότεροι µπορούν να βοηθηθούν όταν µοιράζονται τις ανησυχίες τους και τα συναισθήµατά τους µε κάποιους άλλους. Οι ασθενείς ίσως νοιώσουν πιο άνετα συζητώντας τα προβλήµατά τους µε άλλους ασθενείς που πάσχουν από την ίδια ασθένεια. Ωστόσο, πρέπει να βάλουν καλά στο µυαλό τους ότι ποτέ δεν µπορούν να υπάρξουν δύο ασθενείς ή όγκοι οι ίδιοι. Ο προσωπικός ιατρός του κάθε ασθενή είναι το καταλληλότερο άτοµο για να του εξηγήσει την κατάστασή του για να αποφύγει ασήµαντα πράγµατα που οδηγούν σε θλιβερές και ανησυχητικές σκέψεις. Παρ όλο που ο καρκίνος του προστάτη είναι µια σοβαρή ασθένεια, µπορεί κάποιος να την χειριστεί πάρα πολύ αποτελεσµατικά - ή να την θεραπεύσει - εάν αντιµετωπισθεί γρήγορα. 18

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Εισαγωγή 1 2. Τι είναι ο προστάτης και που βρίσκεται 2 Τι κάνει ο προστάτης; 3. Τι ελέγχει τον προστατικό αδένα; 3 4. Τι είναι ο καρκίνος του προστάτη; 3 5. Πως εξαπλώνεται ο καρκίνος του προστάτη; 3 6. Αιτία του καρκίνου του προστάτη 4 7. Ποια είναι τα συµπτώµατα του καρκίνου του προστάτη; 5 8. Ποιος θεραπεύει ασθενείς µε καρκίνο του προστάτη; 5 9. Πως γίνεται η διάγνωση του καρκίνου του προστάτη; 6 Αιµατολογικές εξετάσεις Υπερηχογράφηµα και βιοψία 10. Σταδιοποίηση του καρκίνου του προστάτη 7 Τι υποδηλώνει το στάδιο και ο βαθµός κακοήθειας του καρκίνου του προστάτη; Στάδια του καρκίνου του προστάτη Εξετάσεις για την σταδιοποίηση του καρκίνου του προστάτη 11. Πως θεραπεύεται ο καρκίνος του προστάτη; 10 12. Γενικές αρχές 10 13. Ποιες είναι οι επιλογές θεραπείας στον καρκίνο του προστάτη 10 Στενή παρακολούθηση Ριζική προστατεκτοµή Ακτινοθεραπεία Ορµονοθεραπεία Χηµειοθεραπεία 14. Πως αντιµετωπίζει κάποιος τη διάγνωση του καρκίνου 18