Κοινωνικές έρευνες-έγκαιρη παρέμβαση-γνωμοδοτικός ρόλος της ΥΕΑ Προληπτική παρέμβαση Η ποινική δικαιοσύνη ασχολείται με τον ανήλικο παραβάτη κυρίως εφόσον έχει προβεί σε παράβαση του ποινικού κώδικα ή των ειδικών ποινικών νόμων. Επιλεκτικά μόνο, οι φορείς του ποινικού κοινωνικού ελέγχου (Εισαγγελέας Ανηλίκων, Δικαστής Ανηλίκων, Επιμελητές Ανηλίκων κ.λπ.) ασχολούνται με ανηλίκους που παρουσιάζουν αποκλίνουσα συμπεριφορά τέτοια που να χαρακτηρίζεται «προπαραβατική», και εφόσον τούτο ζητηθεί από τους οικείους του ανηλίκου. Τέτοια αιτήματα ήταν μέχρι πρόσφατα αριθμητικά περιορισμένα αλλά και οι ίδιοι οι φορείς της ποινικής δικαιοσύνης αποθαρρύνουν τη διαχείριση των περιπτώσεων αυτών από τις δικαστικές αρχές, για την αποφυγή του στιγματισμού του ανηλίκου, και κατευθύνουν άμεσα τα αιτήματα αυτά σε εξωδικαστικούς φορείς κοινωνικής προστασίας. Επιπλέον, εκτιμάται από τους συντελεστές της ποινικής διαδικασίας ότι το σύστημα είναι ήδη επιβαρυμένο από τους ανηλίκους για τους οποίους έχει ασκηθεί ποινική δίωξη και δρομολογούνται σε δίκη. Σε πλαίσιο κοινωνικής και οικονομικής κρίσης όπου οι θεσμοί δυσλειτουργούν και οι άτυπες μορφές κοινωνικού ελέγχου (οικογένεια, σχολείο, κοινότητα κ.λπ.) αδυνατούν να ανταποκριθούν στον κοινωνικοποιητικό τους ρόλο, η προσφυγή στην εισαγγελική αρχή παρουσιάζει ανοδική τάση. Έτσι, αν κατά το δικαστικό έτος 2010-11 η Υπηρεσία χειρίστηκε 17 τέτοια περιστατικά, για τα οποία διενεργήθηκε εκτενής κοινωνική έρευνα και εφαρμόσθηκε το μέτρο της διοικητικής επιμέλειας, αναμένεται αισθητή αύξηση στο άμεσο μέλλον. Εξωδικαστηριακή διευθέτηση-αποχή από ποινική δίωξη Κατά την εξεταζόμενη χρονική περίοδο (δικαστικό έτος 2010-11) η διάταξη εφαρμοζόταν ελάχιστα (πιλοτική εφαρμογή 5 περιπτώσεων) καθώς τούτο προϋποθέτει τη μετάθεση του κέντρου βάρους της διαδικασίας από το ακροατήριο στο στάδιο της άσκησης της ποινικής δίωξης αλλά και την αναδιοργάνωση όλου του συστήματος της ποινικής δικαιοσύνης των ανηλίκων στην κατεύθυνση αυτή, ώστε να συνοδεύεται, όταν είναι αναγκαίο, από άτυπες διαδικασίες παραπομπής σε κοινοτικούς φορείς ή από επίσημες διαδικασίες διαμεσολάβησης, συμβολικού χαρακτήρα. Η συμβολή των επιμελητών ανηλίκων συνίσταται στην άμεση διενέργεια κοινωνικής έρευνας, στην τυχόν εφαρμογή αναμορφωτικού μέτρου και στην [1]
ενημέρωση του Εισαγγελέα για την πορεία της υπόθεσης, ώστε να απόσχει οριστικά από την ποινική δίωξη. Συνεχές της ποινικής διαδικασίας Μη εφαρμοζόμενης της αποχής από την ποινική δίωξη, η υπόθεση του ανηλίκου αξιολογείται κατά την ακροαματική διαδικασία. Από το χρονικό σημείο της σύλληψης, της υποβολής έγκλησης, της άσκησης ποινικής δίωξης έως τον χρόνο εκδίκασης της υπόθεσης από το αρμόδιο Δικαστήριο Ανηλίκων, μεσολαβεί ένα χρονικό διάστημα που αξιοποιείται από τους Επιμελητές Ανηλίκων προκειμένου να διενεργήσουν την αναγκαία για την ποινική δίκη του ανηλίκου κοινωνική έρευνα. Αυτή συνίσταται στη συλλογή στοιχείων αναφορικά με την προσωπικότητα και τη ζωή του ανηλίκου. Επίσης, προβαίνουν στην έγκαιρη καταγραφή αναγκών, ψυχοκοινωνική παρέμβαση, διασύνδεση του ανηλίκου και της οικογένειάς του με φορείς κοινωνικής προστασίας καθώς και στην άμεση κινητοποίησή τους προκειμένου να επιφέρουν βελτιωτικές αλλαγές στη ζωή τους που συνεκτιμώνται κατά την ακροαματική διαδικασία. Για έναν ενδιαφέροντα αριθμό ανηλίκων ο χρόνος αυτός κυμαίνεται από ενάμισι έως δύο έτη. Πρόκειται κυρίως για τους ανηλίκους των οποίων η δικογραφία σχηματίζεται από το Τμήμα Ειδικής Μεταχείρισης της Υποδιεύθυνσης Προστασίας Ανηλίκων της ΓΑΔΑ ή για αυτούς που παραπέμπονται στην Υπηρεσία άμεσα από τον Εισαγγελέα (συνοδείες), αλλά και για αυτούς που παραπέμπονται με διάταξη Ανακριτή όπου επιβάλλεται η παρακολούθηση του ανηλίκου από την Υπηρεσία με τη μορφή του περιοριστικού όρου. Υπολογίζεται ότι κατά το δικαστικό έτος 2010-11 η ΥΕΑ επιλήφθηκε 522 ανηλίκων με τον τρόπο αυτό, παρατεταμένα και εντατικά. Για την πλειονότητα των ανηλίκων που εισάγονται στο Δικαστήριο ο χρόνος αυτός είναι συντετμημένος (τρεις μήνες) και η διάρκειά του εξαρτάται από την ενημέρωση των πινακίων εκδίκασης από την Εισαγγελία. Κατά το εν λόγω δικαστικό έτος εκδόθηκαν συνολικά 3725 (3382 από το Μονομελές Δικαστήριο Ανηλίκων και 343 από το Τριμελές) δικαστικές αποφάσεις. Από αυτές, οι 3564 (3221 του Μονομελούς Δικαστηρίου Ανηλίκων και 343 του Τριμελούς) πραγματεύτηκαν διάπραξη αδικημάτων και κατέληξαν σε καταδικαστικό («τέλεσε») ή απαλλακτικό («δεν τέλεσε») αποτέλεσμα ή σε αναβολή (353 του Μονομελούς Δικαστηρίου Ανηλίκων και 96 του Τριμελούς). Για τη διάπραξη των αδικημάτων αυτών εισήχθησαν στο Δικαστήριο 4201 κατηγορούμενοι (3789 στο [2]
Μονομελές Δικαστήριο Ανηλίκων και 412 στο Τριμελές). Ανεξάρτητα από την έκβαση της υπόθεσής τους («τέλεσε»: 2472 στο Μονομελές και 199 στο Τριμελές, δηλ. συνολικά 2671 κατηγορούμενοι, «δεν τέλεσε»: 825 στο Μονομελές και 59 στο Τριμελές, δηλ. συνολικά 884 κατηγορούμενοι, «αναβάλλει»: 492 στο Μονομελές και 154 στο Τριμελές, δηλ. συνολικά 646 κατηγορούμενοι) οι κατηγορούμενοι και οι οικογένειές τους απασχόλησαν στο σύνολό τους την Υπηρεσία, δεδομένου ότι η δικογραφία τους συνοδεύεται, κατά την ακροαματική διαδικασία, από τα διαθέσιμα στοιχεία που αφορούν στην προσωπική, κοινωνική και ποινική τους κατάσταση (ατομικός φάκελος ανηλίκου που τηρείται από την ΥΕΑ) τα οποία ενημερώνονται ανάλογα με την προσέλευσή τους. Οι κατηγορούμενοι αναζητήθηκαν από την Υπηρεσία στο σύνολό τους, και σύμφωνα με τα διαθέσιμα από την Εισαγγελία στοιχεία ανεύρεσής τους. Όσοι εντοπίστηκαν και προσήλθαν πραγματοποίησαν συνεντεύξεις καταγραφής αναγκών και κινητοποίησης και παρακολουθήθηκαν από τους Επιμελητές οι οποίοι και γνωμοδότησαν στο Δικαστήριο για την περίπτωσή τους. Συχνά η απαλλαγή τους ή η ήπια αναμορφωτική τους μεταχείριση (π.χ. επίπληξη) οφείλεται στην πολύ καλή συνεργασία τους με την Υπηρεσία και στην πρόοδο που επιδεικνύουν κατά το προδικαστηριακό στάδιο και μάλιστα ανεξάρτητα από τη βαρύτητα της πράξης. Ειδικότερα, κατά το εν λόγω δικαστικό έτος 2010-11, πλήρη ατομικό φάκελο διέθεταν με την επιμέλεια της Υπηρεσίας τουλάχιστον οι 1005 κατηγορούμενοι στο Μονομελές και οι 273 κατηγορούμενοι στο Τριμελές Δικαστήριο Ανηλίκων που ήσαν παρόντες κατά την εκδίκαση της υπόθεσής τους. Επιπλέον, 481 παρόντες κατηγορούμενοι αποκλειστικά για παράβαση ΚΟΚ δέχθηκαν υπηρεσίες κατά την ακροαματική διαδικασία, ιδίως για τη δυνατότητα παρακολούθησης προγράμματος κυκλοφοριακής ευαισθητοποίησης. Τέλος, η ΥΕΑ επιμελήθηκε 108 κοινωνικών ερευνών για άλλα δικαστήρια της χώρας. Παράγοντες που, μεταξύ άλλων, διαμορφώνουν τον χαρακτήρα και την έκταση της προδικαστηριακής παρέμβασης του Επιμελητή αποτελούν: α) Η ψυχοκοινωνική κατάσταση του ανηλίκου και της οικογένειας: Πραγματοποιείται διαφοροποιημένη και εξατομικευμένη παρέμβαση ανάλογα και με την ανάγκη προσφυγής σε εξειδικευμένες υπηρεσίες εκτός δικαστικού συστήματος. Ειδικά χαρακτηριστικά των ανηλίκων (κοινωνικά αποκλεισμένη ομάδα, μειονότητα, [3]
εξαρτημένοι, ασυνόδευτοι ανήλικοι, πολυπροβληματικές οικογένειες κ.λπ.) αποτελούν κριτήρια αξιολόγησης και παρέμβασης. β) Η φύση της παραβατικής συμπεριφοράς αλλά και ο χαρακτήρας της ως εμμένουσας: Έμφαση δόθηκε σε κατηγορούμενους για βίαιες συμπεριφορές, αλλά και σε κατηγορούμενους για εγκλήματα κατά της ιδιοκτησίας και ναρκωτικά, αφού κατά το έτος 2010-2011 εισήχθησαν, μεταξύ άλλων, 248 κατηγορούμενοι για ληστεία, 131 για επικίνδυνη σωματική βλάβη, 110 για λοιπές σωματικές βλάβες από πρόθεση, 107 για κακουργηματική παράβαση ναρκωτικών, 265 για προμήθεια προς ιδία χρήση, 954 για κλοπές, από τις οποίες οι 110 ήσαν διακεκριμένες, 35 για φθορά ξένης ιδιοκτησίας, 36 για οπλοφορία, 9 για ανθρωποκτονία, όταν οι παραβάτες της νομοθεσίας για τους αλλοδαπούς ήσαν 604 και οι παραβάτες ΚΟΚ ήσαν 1131. Εξάλλου, έμφαση δόθηκε και στη διαμεσολάβηση μεταξύ δράστη και θύματος. Ειδικότερα, οι Επιμελητές Ανηλίκων ενεργούν σε πνεύμα συμφιλίωσης εξισορροπώντας τα συμφέροντα των πλευρών, το περί δικαίου αίσθημα και τον παιδαγωγικό χαρακτήρα της διαδικασίας. γ) Ο τρόπος διάπραξης: Ενδουπηρεσιακή συνεργασία ανάμεσα στους Επιμελητές που αναλαμβάνουν σε ατομική βάση τους ανηλίκους κρίνεται αναγκαία και ιδιαίτερος χρόνος διατίθεται σε ανηλίκους που συμπράττουν σε μια παράβαση. Κατά το έτος 2010-2011 εισήχθησαν στο Μονομελές Δικαστήριο 235 υποθέσεις με 2 συγκατηγορουμένους, 58 με τρεις, 26 με τέσσερις, 8 με πέντε, 5 με έξι, 2 με δεκαέξι, και από μία φορά με 7, 9, 10, 14 συγκατηγορουμένους, ενώ στο Τριμελές Δικαστήριο 36 υποθέσεις με 2 συγκατηγορουμένους, 15 με τρεις, 9 με τέσσερις, 7 με πέντε και μια υπόθεση με έξι συγκατηγορουμένους. δ) Δικαιώματα του ανήλικου κατηγορούμενου: Ειδική μέριμνα καταβάλλεται για την εξασφάλιση έγκαιρης και έγκυρης νομικής συμπαράστασης, μέσω και του προγράμματος νομικής αρωγής του ΔΣΑ, για την ευαισθητοποίηση των συνηγόρων για τις ιδιαιτερότητες της ποινικής δίκης του ανηλίκου αλλά και για την ενημέρωση των ανηλίκων στους οποίους επιβάλλονται αναμορφωτικά μέτρα σχετικά με το πρόσφατα κατακτημένο δικαίωμά τους για προσφυγή στον δεύτερο βαθμό εκδίκασης. Σημειώνεται ότι η εκδίκαση της υπόθεσής τους από το Εφετείο υποστηρίζεται από την Υπηρεσία (51 περιπτώσεις κατά το δικαστικό έτος 2010-11). [4]
Αναμορφωτική μεταχείριση-εκτελεστικός/συντονιστικός ρόλος της ΥΕΑ Εφαρμογή της Επιμέλειας Υπηρεσίας Επιμελητών Η ΥΕΑ φέρει το κύριο βάρος της αναμορφωτικής μεταχείρισης αφού αποτελεί τον μοναδικό πάγιο δημόσιο θεσμό εξωιδρυματικής αντιμετώπισης της ανήλικης παραβατικότητας. Ιδιαίτερα μετά την ψήφιση του ν. 3860/2010 όπου τίθενται πολλοί περιορισμοί στην επιβολή του περιορισμού σε Ειδικό Κατάστημα Κράτησης Νέων, το μέτρο της Επιμέλειας Υπηρεσίας Επιμελητών αποτελεί το κύριο μέσο διαρκούς ποινικής επίβλεψης. Κατά το δικαστικό έτος 2010-11 επιβλήθηκαν 487 επιμέλειες ετήσιας διάρκειας (460 από το Μονομελές και 27 από το Τριμελές Δικαστήριο Ανηλίκων), 236 επιμέλειες διετούς διάρκειας (196 από το Μονομελές και 40 από το Τριμελές Δικαστήριο Ανηλίκων) και 6 επιμέλειες τριετούς διάρκειας (4 από το Μονομελές και 2 από το Τριμελές Δικαστήριο Ανηλίκων). Εξάλλου, εφαρμόσθηκαν 12 επιμέλειες σύμφωνα με αποφάσεις του Εφετείου Ανηλίκων. Το μέτρο συνίσταται σε παιδαγωγική συνοδεία του ανηλίκου στο οικογενειακό και κοινωνικό του περιβάλλον και περιλαμβάνει πολυεπίπεδη συνεργασία με το παιδί, την οικογένεια και την κοινότητα. Επιπλέον αριθμός 82 επιμελειών (55 από το Μονομελές και 27 από το Τριμελές Δικαστήριο Ανηλίκων) επιβλήθηκε παράλληλα με άλλα αναμορφωτικά μέτρα,. Πρόκειται α) για παρακολούθηση σχολικού/εκπαιδευτικού προγράμματος (9 τέτοια μέτρα επιβλήθηκαν από το Μονομελές και 4 από το Τριμελές), β) για παρακολούθηση συμβουλευτικού προγράμματος για κατάχρηση ουσιών-απεξάρτηση (20 τέτοια μέτρα επιβλήθηκαν από το Μονομελές και 9 από το Τριμελές), γ) για παρακολούθηση ψυχολογικού προγράμματος (5 τέτοια μέτρα επιβλήθηκαν από το Μονομελές και 3 από το Τριμελές), δ) για αποκατάσταση του θύματος με τη μορφή της αποζημίωσης (14 τέτοια μέτρα επιβλήθηκαν από το Μονομελές και 7 από το Τριμελές), με τη μορφή της έκφρασης συγγνώμης (6 τέτοια μέτρα επιβλήθηκαν από το Μονομελές και 4 από το Τριμελές) και με τη μορφή της συνδιαλλαγής (ένα τέτοιο μέτρο), ε) για κοινωφελή υπηρεσία με τη μορφή της κοινωφελούς εργασίας (2 τέτοια μέτρα επιβλήθηκαν από το Μονομελές) ή με τη μορφή συμβολικής αποζημίωσης σε κοινωφελή φορέα (2 τέτοια μέτρα επιβλήθηκαν από το Μονομελές). Επιπλέον, κατευθυντική συμβουλευτική εφάρμοσε η Υπηρεσία στο πλαίσιο της πρόληψης (17 διοικητικές επιμέλειες κατά το 2010-11) και της αποχής από [5]
ποινική δίωξη (5 περιπτώσεις κατά το 2010-11) καθώς και στην υπό όρους απόλυση (31 περιπτώσεις κατά το 2010-11). Προστατευτική επίβλεψη των αναμορφωτικών μέτρων Σημειώθηκαν ωστόσο και 51 περιπτώσεις όπου άλλα μέτρα επιβλήθηκαν αυτοτελώς και η Υπηρεσία είχε την ευθύνη πλαισίωσης και προστατευτικής τους επίβλεψης: α) παρακολούθηση συμβουλευτικού-ψυχολογικού προγράμματος (5 τέτοια μέτρα επιβλήθηκαν από το Μονομελές και 1 από το Τριμελές), β) αποκατάσταση του θύματος με τη μορφή της αποζημίωσης (10 τέτοια μέτρα επιβλήθηκαν από το Μονομελές Δικαστήριο), της έκφρασης συγγνώμης (7 τέτοια μέτρα επιβλήθηκαν από το Μονομελές και 1 από το Τριμελές), γ) κοινωφελής υπηρεσία με τη μορφή της κοινωφελούς εργασίας (1 τέτοιο μέτρο επιβλήθηκε από το Μονομελές Δικαστήριο και 1 από το Τριμελές) ή με τη μορφή συμβολικής αποζημίωσης σε κοινωφελή φορέα (2 τέτοια μέτρα επιβλήθηκαν από το Μονομελές Δικαστήριο και 2 από το Τριμελές). Προστατευτική επίβλεψη εφαρμόσθηκε και σε 21 υπεύθυνες επιμέλειες γονέων. Γενικά, η Υπηρεσία προετοιμάζει και συντονίζει το σύνολο των αναμορφωτικών μέτρων που επιβάλλονται και εμπίπτουν στην τοπική της αρμοδιότητα. Κατά το δικαστικό έτος 2010-11, αφαιρουμένων των επιμελειών που επιβλήθηκαν σε ανηλίκους οι οποίοι δεν εμφανίσθηκαν στο Δικαστήριο και στην Υπηρεσία, εφαρμόσθηκαν 707 αναμορφωτικά μέτρα από την ΥΕΑ Αθήνας. [6]