13 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑΚΗΣ ΜΟΝΑ ΑΣ 1.1: Ταυτότητα και σύντοµο ιστορικό του Νοσοκοµείου Η πρώτη κίνηση για την περισυλλογή των ψυχοπαθών άρχισε στην Κέρκυρα το έτος 1836 υπό την αρµοστία του Χόβαρτ Ντούγκλας όταν οι Ιόνιο Νήσοι βρίσκονταν υπό Αγγλική Κατοχή. Για να καλυφθούν τα έξοδα της πρώτης εγκατάστασης συγκεντρώθηκε µε έρανο το ποσό των 600 λιρών. Μόλις όµως το 1838 και συγκεκριµένα την 4 ην Ιουλίου άρχισε η λειτουργία του, δηµοσιευθέντος του πρώτου «Κανονισµού Ασύλου Φρενοβλαβών» στην εφηµερίδα του Ηνωµένου Κράτους των Ιονίων Νήσων την 2-7-1838. Το Ίδρυµα στεγάστηκε σε κτίριο το οποίο ανήκε στο συγκρότηµα των στρατώνων και των οχυρώσεων του προαστίου Αγίου Ρόκκου και χρησιµοποιούνταν ως στρατώνας Μηχανικού. Η ιεύθυνση του Ψυχιατρείου αρχικώς ανετέθη στο γιατρό της Αγγλικής Φρουράς Κέρκυρας. Επειδή ο αριθµός των τροφίµων µεγάλωνε η ιεύθυνση προέβη στην ενοικίαση νέων κτιρίων στα προάστια Γαρίτσας και Μαντουκιού. Υπό τη µορφή αυτή λειτούργησε µέχρι την ένωση της Επτανήσου µε την Ελλάδα, δηλαδή µέχρι το έτος 1864, οπότε περιήλθε στο Ελληνικό ηµόσιο το οποίο ανέλαβε εξ ολοκλήρου τα έξοδα συντηρήσεως και λειτουργίας αυτού. Το έτος 1880 λόγω της αλµατώδους αυξήσεως του αριθµού των ψυχοπαθών, κατεβλήθη από τον τότε ιευθυντή ιατρό Χρήστο Τσιριγώτη, προσπάθεια επεκτάσεως για την ανέγερση νέων κτιρίων, η οποία ολοκληρώθηκε µόλις το έτος 1904. Με βασιλικό διάταγµα στις 11-1-1939 (ΦΕΚ 22/Α/1939) ορίσθηκε το καταστατικό του Οργανισµού του ηµόσιου Ψυχιατρείου Κερκύρας µε µία Ψυχιατρική Κλινική και αριθµό κλινών µέχρι 650 και προβλεπόµενο Ακτινολογικό και Μικροβιολογικό εργαστήριο. Το 1956 αναµορφώθηκε ο οργανισµός και µετονοµάσθηκε σε «Ψυχιατρικό Νοσοκοµείο Κέρκυρας» µε τη ταυτόχρονη σύσταση δύο Ψυχιατρικών Κλινικών, ενώ το 1961 συνεστήθη και Παθολογική Κλινική. Τον Απρίλιο του 1959 ξεκίνησε η λειτουργία του Ακτινολογικού εργαστηρίου και το 1960 του
14 Μικροβιολογικού, τα οποία λειτουργούσαν µέχρι το τέλος της προηγούµενης δεκαετίας. Το 1986 το Ψυχιατρείο εντάχθηκε στο ΕΣΥ και αναδιαµορφώθηκε ο οργανισµός µε αποτέλεσµα τον ακριβή καθορισµό των πεδίων δράσης του. Έτσι σύµφωνα µε τις διατάξεις της Α3β/οικ. 19192/26.11.86 (ΦΕΚ 816 Β /86) το Ψυχιατρείο διαιρέθηκε σε τρεις Ψυχιατρικές Κλινικές µε συνολική δύναµη 360 κλινών και συστάθηκε οδοντιατρικό τµήµα. Με τον Κανονισµό 815/84 αποφασίστηκε ότι πρέπει να εξασφαλιστεί οικονοµική ενίσχυση στην Ελληνική ηµοκρατία για την ανέγερση, τη διαρρύθµιση και τον εξοπλισµό κέντρων επαγγελµατικής κατάρτισης αφενός, και κέντρων αποκατάστασης των ατόµων που πάσχουν από ψυχικές και διανοητικές ασθένειες και αναπηρίες, µε σκοπό την επαγγελµατική τους αποκατάσταση. Με πόρους από τον Κανονισµό 815/84 δηµιουργήθηκε Νοσοκοµείο Ηµέρας, Μονάδα Βραχείας Νοσηλείας και Κέντρο Επαγγελµατικής Εκπαίδευσης (ΚΕΠΕ) και το 1999 ξεκίνησε το πρόγραµµα «Ψυχαργώς», στο πλαίσιο του οποίου στην Α φάση δηµιουργήθηκαν και λειτούργησαν υπό την επίβλεψη του Ψυχιατρείου δύο ξενώνες στην Κέρκυρα για 24 ασθενείς, δύο εργαστήρια κατάρτισης για 45 ψυχικά ασθενείς και Κ.Ε.Κ. Ψυχικής Υγείας. 1.2: Αποστολή και ρόλος του Νοσοκοµείου Σκοπός του Ψυχιατρείου είναι α) Η παροχή πρωτοβάθµιας και δευτεροβάθµιας περίθαλψης στο πλαίσιο των προγραµµάτων της γενικότερης πολιτικής στον τοµέα της Ψυχικής Υγείας, ισότητα για κάθε πολίτη, ανεξάρτητα από την οικονοµική, κοινωνική και επαγγελµατική του κατάσταση, σύµφωνα µε τους κανόνες του Εθνικού Συστήµατος Υγείας και ειδικότερα: Η διαφώτιση, πρόληψη και προέκταση της κοινωνικής µέριµνας στον τοµέα της Ψυχικής Υγείας. Η συµβολή στην κοινωνική αποκατάσταση και επαγγελµατική επανένταξη των ασθενών, µε τη φροντίδα της Κοινωνικής Υπηρεσίας του Νοσοκοµείου. β) Η ανάπτυξη και προαγωγή της ιατρικής έρευνας
15 γ) Η εφαρµογή προγραµµάτων ειδίκευσης, συνεχούς εκπαίδευσης γιατρών, καθώς και εκπαίδευσης και επιµόρφωσης λειτουργών άλλων κλάδων Υγείας. 1.3: ιαχρονική εξέλιξη του ρόλου του Ψυχιατρείου 1 Η εξέλιξη της πορείας του Ψυχιατρείου δεν επηρεάζεται τόσο από το άµεσο εξωτερικό περιβάλλον ή από τις διοικούσες αρχές, όσο από την αντιµετώπιση και τις πεποιθήσεις της κοινωνίας όσον αφορά τους ψυχικά ασθενείς. Ένα γρήγορο βλέµµα στην ιστορία και τους διαφορετικούς τρόπους µε τους οποίους έβλεπαν την ψυχική διαταραχή µπορεί ν' αποτελέσει τον καλύτερο τρόπο για να καταλάβουµε πως αλλάζει ο ρόλος του Ψυχιατρείου και πως αυτή η αλλαγή είναι άµεσα συνδεδεµένη µε τις αντιλήψεις της εκάστοτε εποχής. Μέχρι το 1800 η µοίρα των ψυχικά σθενών συνδέεται µ αυτή του φτωχού και του εγκληµατία. Η παρουσία του αποτελεί απειλή για τη δηµόσια ασφάλεια και την κατεστηµένη τάξη. Οι αρµόδιες αρχές για την επιβολή της δηµόσιας τάξης διαθέτουν όχι µόνο φυλακές αλλά και θεραπευτήρια (άσυλα) που είναι λίγο έως πολύ υποχρεωτικά και τα οποία είναι ουσιαστικά χώροι εγκλεισµού, κάτι ανάµεσα σε φυλακή και άσυλο, όπου δέχεται κανείς βοήθεια αλλά και τιµωρίες και όπου οι συνθήκες υγιεινής, όπως και οι συνθήκες ζωής, είναι πολύ επισφαλείς. Με τις καινούργιες ιδέες που διαδόθηκαν τον 18ο αιώνα απ το ιαφωτισµό και µε την εδραίωση των δικαιωµάτων του ανθρώπου και του πολίτη, που εξαπλώθηκαν µε τη Γαλλική Επανάσταση, κλείνουν τα ιδρύµατα εγκλεισµού και αποµόνωσης και η ψυχική διαταραχή αρχίζει να εξηγείται µε όρους ασθένειας. Η κατάσταση στην οποία βρίσκεται ο ψυχικά ασθενής, θεωρητικά τουλάχιστον, διαφέρει από εκείνη του φτωχού και του εγκληµατία και βαθµιαία αρχίζουν να σκέφτονται τη αντιµετώπισή του µε όρους αποκλειστικά ιατρικούς. Έτσι, το φρενοκοµείο, ίδρυµα που δηµιουργήθηκε από τον Philippe Pinel στη Γαλλία κατά τη διάρκεια της Επανάστασης, γίνεται τόπος θεραπείας για τους ψυχικά ασθενείς. Αυτός ο καινούργιος θεσµός, που κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα διαδίδεται σ όλη την Ευρώπη, αποτελεί ένα βήµα µπροστά σε σχέση µε τις φυλακές του παρελθόντος, 1 Σηµειώνεται ότι µεγάλο µέρος της ιστορικής εξέλιξης του ρόλου του Ψυχιατρείου προέρχεται από τον Οδηγό Ψυχικής Υγείας της Εταιρείας Περιφερειακής Ανάπτυξης και Ψυχικής Υγείας (Ε.Π.Α.Ψ.Υ.)
16 γιατί στοχεύει στη θεραπεία και την ιατρική έρευνα. Γρήγορα όµως και αυτός ο θεσµός, από τη στιγµή που η "θεραπεία" άρχισε να ταυτίζεται µε τον αντικειµενικό σκοπό της εξουσίας, που δεν είναι άλλος από τον έλεγχο των ασθενών, αποτέλεσε τη συνέχεια των προηγούµενων τόπων εγκλεισµού και αποµόνωσης. Στο τέλος της δεκαετίας του 30 αρχίζουν να διαδίδονται οι θεραπείες του shock, οι οποίες βασίζονται στη θεωρία που υποστηρίζει ότι ένα τραύµα ηλεκτρικό, πυρετικό, υπογλυκαιµικό κ.λ.π., το οποίο χορηγείται µε κατάλληλο τρόπο, θα είχε θεραπευτικό αποτέλεσµα. Ανάµεσα σ' όλες αυτές τις θεραπείες η πιο διαδεδοµένη είναι το ηλεκτροσόκ. Αν και ο θεσµός του ψυχιατρείου παραµένει κυρίαρχος, µε την αρχή του αιώνα ξεκινά η πιο γενικευµένη ιστορική επανάσταση στο χώρο των ψυχολογικών γνώσεων. Βέβαια, το πρώτο όνοµα που µνηµονεύουµε είναι του Freud. Όµως, δεν πρόκειται για αλλαγή που έχει προκληθεί από ένα µόνο άνθρωπο ούτε µόνο απ τη γέννηση της ψυχανάλυσης. Πρόκειται για µια µεγάλη ριζική ανανέωση που συντελείται στο περιθώριο του ακαδηµαϊκού και ψυχιατρικού κατεστηµένου και αναστατώνει τη γενική ψυχολογία και την ψυχιατρική. Στα µέσα της δεκαετίας του 50 εµφανίζονται τα ψυχοφάρµακα, ουσίες που ανεξάρτητα από τα θεραπευτικά τους αποτελέσµατα καταφέρνουν να µετριάσουν τα πιο σοβαρά και κραυγαλέα συµπτώµατα, καθώς επίσης και να καταστήσουν πιο ελεγχόµενες τις στιγµές της κρίσης. Γρήγορα γίνεται αντιληπτή η διπλή σκοπιµότητα που µπορεί να εξυπηρετεί η χρήση των ψυχοφαρµάκων, απ' τη µια αποτελούν ένα επιπλέον όργανο ελέγχου των ασθενών, απ την άλλη, βοηθώντας στις πιο δύσκολες καταστάσεις τους ανθρώπους που νοσούν, διευκολύνουν τον πειραµατισµό εναλλακτικών λύσεων απέναντι στις λειτουργίες του παραδοσιακού ψυχιατρείου. Ανάµεσα στις δεκαετίες του '50 και του '60 εδραιώνεται µια καινούργια πραγµατικότητα που θέλει ιδιαίτερα τις χώρες µε την πιο ανεπτυγµένη κοινωνική και οικονοµική συγκρότηση να αντιλαµβάνονται τα στενά και περιορισµένα όρια της ψυχιατρικής του 19ου αιώνα και την ακαµψία που έχει δηµιουργηθεί απ το θεσµό του ψυχιατρείου. Στην ιστορία της Ψυχιατρικής στην Ελλάδα διακρίνονται τρεις φάσεις, η ιστορική, η παραδοσιακή και η φάση των µεταρρυθµίσεων. Η ιστορική φάση ξεκινάει στα µέσα
17 του 19 ου αιώνα και τελειώνει την δεκαετία του 1950, χαρακτηρίζεται από έντονη επιρροή από τις δυτικές χώρες και είναι η χρονική περίοδος κατά την οποία ιδρύονται τα µεγαλύτερα ψυχιατρικά νοσοκοµεία στην Ελλάδα, τα οποία λειτουργούν έως και σήµερα. Η περίοδος, από τα µέσα της δεκαετίας του '50 έως το 1983, χρονιά που ψηφίστηκε ο νόµος 1397 για το Εθνικό Σύστηµα Υγείας, αποτελεί για την ελληνική πραγµατικότητα την παραδοσιακή φάση της ελληνικής ψυχιατρικής. Σε αυτή τη φάση το σύστηµα της ψυχιατρικής περίθαλψης στην Ελλάδα χαρακτηρίζεται από συγκεντρωτισµό των υπηρεσιών στα δύο µεγάλα αστικά κέντρα, ανισοκατανοµή και έλλειψη του ψυχιατρικού προσωπικού συγκριτικά µε το προσωπικό υγείας. Αυτά τα χαρακτηριστικά του συστήµατος είχαν ως συνέπεια την ύπαρξη µικρού αριθµού ψυχιατρικών νοσοκοµείων µε ασυλικά χαρακτηριστικά (µεγάλος αριθµός εγκλείστων, µακρόχρονες, εφ' όρου ζωής νοσηλείες, κακή ποιότητα περίθαλψης, απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης), την απουσία εναλλακτικών λύσεων στον εγκλεισµό, έλλειψη κοινοτικών υπηρεσιών και µονάδων αποκατάστασης. Ως προς την εκπαίδευση των επαγγελµατιών χαρακτηριστικά αναφέρεται η έως το 1981 κοινή εκπαίδευση των γιατρών στη νευρολογία και την ψυχιατρική, η παντελής έλλειψη εκπαίδευσης ψυχολόγων (η πρώτη πανεπιστηµιακή σχολή ψυχολογίας ιδρύθηκε στην Ελλάδα το 1987), η ανεπαρκής εκπαίδευση των υπολοίπων επαγγελµατιών σε θέµατα ψυχικής υγείας. Στο χώρο της νοµοθεσίας, οι µόνες αναφορές που γίνονται στους ψυχικά ασθενείς αφορούν τη ρύθµιση θεµάτων δηµόσιας τάξης και ακούσιου εγκλεισµού λόγω επικινδυνότητας ενώ καµιά πρόβλεψη ή κατοχύρωση δεν υπάρχει του δικαιώµατος στη θεραπεία ή την αποκατάσταση. Από το 1983 έως τις ηµέρες µας η ψυχιατρική περίθαλψη στη χώρα µας βρίσκεται σε µια φάση µεταρρύθµισης. Ο νόµος 1397 του 1983 για το ΕΣΥ για πρώτη φορά αναφέρεται στην οργάνωση του συστήµατος ψυχικής υγείας στην Ελλάδα. Ο κανονισµός 815/84 της Ευρωπαϊκής Ένωσης δίνει ώθηση στη δηµιουργία ενός αριθµού εξωνοσοκοµειακών µονάδων (Κέντρα Ψυχικής Υγείας, Κινητές Μονάδες Ψυχιατρικής Περίθαλψης Υπαίθρου, Ξενώνες, Μονάδες Επαγγελµατικής Αποκατάστασης) αλλά και την ευκαιρία να ξεκινήσουν µεταρρυθµιστικές εµπειρίες στο εσωτερικό των Ψυχιατρικών Νοσοκοµείων.
18 Το ξέσπασµα του σκανδάλου της Λέρου, µε τη δηµοσιοποίηση των απάνθρωπων συνθηκών στις οποίες ζούσαν εκεί εκατοντάδες ασθενών έδωσε τη δυνατότητα για την έναρξη παρεµβάσεων που έδειξαν ότι υπάρχουν εναλλακτικές στην ιδρυµατική περίθαλψη ακόµη και για τα θεωρούµενα "βαριά" περιστατικά. Η ίδρυση ξενώνων φιλοξενίας σε διάφορες πόλεις της Ελλάδας, η µεταρρύθµιση στο ίδιο το Ψυχιατρικό Νοσοκοµείο και το ΠΙΚΠΑ Λέρου που οδήγησε στον εξανθρωπισµό των συνθηκών διαβίωσης των εγκλείστων αλλά και την κοινωνική επανένταξη και επαγγελµατική αποκατάσταση µεγάλου αριθµού τους έδωσαν τη δυνατότητα να ενεργοποιηθεί η κοινοτική χρηµατοδότηση αλλά κυρίως να εµπνευστεί µια νέα γενιά επαγγελµατιών ψυχικής υγείας που στελέχωσε τις νέες δοµές και πρότεινε καινούριες. Ο χάρτης της ψυχιατρικής περίθαλψης στην Ελλάδα άλλαξε δραµατικά αφού, παρά τις µεγάλες ελλείψεις που ακόµη υπάρχουν κυρίως στο επίπεδο των ανθρώπινων πόρων, έχουν επέλθει µεταβολές τόσο στον αριθµό των υπηρεσιών - κυρίως εξωνοσοκοµειακών - που έχουν ιδρυθεί και λειτουργούν όσο και σε άλλους τοµείς όπως ο νοµοθετικός και ο διοικητικός. Η ψήφιση των νόµων 2071/1992 και 2716/1999 καθώς και η ίδρυση της /νσης Ψυχικής Υγείας στο Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης µετέβαλλαν τα δεδοµένα στον χώρο της ψυχικής υγείας και συνέβαλαν στην διαµόρφωση του σηµερινού πλαισίου λειτουργίας. Από το 1999 έχει ξεκινήσει ένα πρόγραµµα που φέρει την ονοµασία ΨΥΧΑΡΓΩΣ, το οποίο χρηµατοδοτείται από εθνικούς και κοινοτικούς πόρους. Σύµφωνα µε αυτό το πρόγραµµα, προβλέπονταν η επανένταξη στην κοινότητα µε παράλληλη προώθηση στην εργασία ασθενών που νοσηλεύονται στα διάφορα ψυχιατρεία της χώρας µέσω της ίδρυσης και λειτουργίας κατάλληλων κοινωνικών δοµών (ξενώνων και χώρων κατάρτισης και απασχόλησης) που υποστηρίζουν αυτήν την προσπάθεια. Η εφαρµογή αυτού του προγράµµατος, καθώς και η έναρξη άλλων ανάλογων θα δώσει τη δυνατότητα µέχρι το 2010 σε µερικά περιφερειακά ψυχιατρικά νοσοκοµεία, συµπεριλαµβανοµένου και της Κέρκυρας, να ελαχιστοποιήσουν τον αριθµό των ασθενών τους και εποµένως να κλείσουν ενώ τα µεγαλύτερα (Θεσσαλονίκης, Αθηνών, ροµοκαΐτειο) να συρρικνωθούν. Ουσιαστικά, από το πρόγραµµα ΨΥΧΑΡΓΩΣ έχει προγραµµατιστεί και χρονοστοχευθεί:
19 Η σταδιακή κατάργηση των ασύλων, Η ανάπτυξη επιχειρηµατικών δραστηριοτήτων από τους ψυχικά ασθενείς και η ένταξή τους στην αγορά εργασίας, Η αντιµετώπιση των ψυχικά ασθενών στα γενικά νοσοκοµεία, Η αντιµετώπιση του αλκοολισµού και του εξαρτηµένου ως ασθενούς, Η ανάπτυξη των πρωτοβάθµιων υπηρεσιών ψυχικής υγείας, Η προσέγγιση και η ανίχνευση του ψυχικού προβλήµατος στον χώρο της κοινότητας, της µειονότητας, του σχολείου, της οικογένειας. Η ανάπτυξη εναλλακτικών λύσεων στην ενδονοσοκοµειακή µακρόχρονη νοσηλεία µέσω της λειτουργίας αποκεντρωµένων µονάδων επανένταξης και αποκατάστασης, επιτρέπει τη διαµόρφωση µιας νέας στρατηγικής προσέγγισης στη λειτουργία των δοµών ψυχικής υγείας. Η διαφοροποίηση του ρόλου του Ψυχιατρικού Νοσοκοµείου και η κατάργηση του ως µέσου ιδρυµατικής περίθαλψης, δεν συνεπάγεται την αυτόµατη και υποχρεωτική κατάργηση του και ως µονάδας. Η διαφοροποίηση των πεποιθήσεων της κοινωνίας συντελεί στην επιτυχή εξέλιξη της ψυχιατρικής µεταρρύθµισης, ταυτόχρονα όµως λειτουργεί και ως γεννήτορας µιας νέας αντίληψης, ως δικαιολογητική βάση για την ανάγκη εξέλιξης των χαρακτηριστικών των δοµών ψυχικής υγείας.