Η ΕΥΡΩ-ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ :

Η ΕΥΡΩ-ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ : ΑΠΟ ΤΗ ΙΑ ΙΚΑΣΙΑ ΤΗΣ ΒΑΡΚΕΛΩΝΗΣ ΠΡΟΣ ΤΗ ΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΖΩΝΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΣΥΝΑΛΛΑΓΩΝ. Ελένη ΛΙΑΝΟΥ ικηγόρος DES στο Ευρωπαϊκό ίκαιο Ινστιτούτο Ευρωπαϊκού ικαίου-βρυξέλλες 1

Η ΕΥΡΩ-ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ : ΑΠΟ ΤΗ ΙΑ ΙΚΑΣΙΑ ΤΗΣ ΒΑΡΚΕΛΩΝΗΣ ΠΡΟΣ ΤΗ ΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΖΩΝΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΣΥΝΑΛΛΑΓΩΝ ιάγραµµα: Ι. Ιστορικό πλαίσιο. ΙΙ. Η διαδικασία της Βαρκελώνης. ΙΙΙ. Συµφωνίες Σύνδεσης. ΙV.Συµπέρασµα. I. ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Η συνεργασία µεταξύ της Ευρώπης και των χωρών της Μεσογείου, έχει τις ρίζες της στις αρχές της δεκαετίας του 1960.Από τις πρώτες κιόλας συζητήσεις ήταν πρόδηλο πως µπορεί τα κράτη µέλη να µην είχαν συνειδητοποιήσει την επίδραση στο παγκόσµιο γίγνεσθαι που είχαν οι επιµέρους δεσµεύσεις τους, γνώριζαν όµως πολύ καλά πόσο σηµαντικές ήταν οι χώρες της Μεσογειακής λεκάνης για την ασφάλεια και τη σταθερότητά τους κυρίως σχετικά µε την παροχή ενέργειας. Από την πλευρά τους οι χώρες της Μεσογείου εξέφραζαν την επιθυµία τους να συνεργαστούν και συνάµα να δεσµευθούν απέναντι στην Ευρώπη, µε χώρες γειτονικές, οικονοµικά δυνατές και πολιτικά ανεξάρτητες (δείχνοντας παράλληλα και την εναντίωσή τους στην Αµερικάνικη ή την Σοβιετική επιρροή). Εξάλλου είναι χαρακτηριστικό το γεγονός πως κάθε χώρα της Μεσογείου είχε από µόνη της αναπτύξει µία ευρωπαϊκή πολιτική, πολύ πριν η Κοινότητα συνειδητοποιήσει πως ακολουθούσε µία de facto µεσογειακή πολιτική. Στην πραγµατικότητα, κάθε µία µεσογειακή χώρα είχε προσδιορίσει τι θα µπορούσε η Κοινότητα να σηµαίνει για αυτήν και τι µπορεί να κερδίσει στους διάφορους τοµείς ανάπτυξης, πριν ακόµη η ίδια η Κοινότητα συνειδητοποιήσει πως είχε δηµιουργηθεί ένα µωσαϊκό, το οποίο σύντοµα θα αποτελούσε ένα µεσογειακό σύνολο ευρύτερο από το εµπορικό πλαίσιο 1. Οι αρχικές αυτές δεσµεύσεις δεν µπορούν παρόλ αυτά να αναλυθούν και να θεωρηθούν από µία κριτική σκοπιά αν δεν ληφθεί υπόψη η ολοκληρωµένη οικονοµική σχέση µεταξύ της Κοινότητας και των χωρών της Μεσογείου, των οποίων το ενδιαφέρον δεν περιορίζεται µόνον στην κυκλοφορία κεφαλαίων, ανταλλαγή ιδεών, γνώσης και πολιτισµού, αλλά και στην µετακίνηση 1 G-P. PAPA - J. PETIT-LAURENT, Commercial Relations Between the EEC and the Mediterranean Countries: an Analysis of Recent Trends in Trade Flows, The EEC and the Mediterranean countries, 1976.266. 2 ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΤΩΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ, "Europe and the Mediterranean" Background Report ISEC/B21, εκέµβριος 1994. 2

πληθυσµών (για λόγους τουριστικούς αλλά κυρίως για λόγους οικονοµικής µετανάστευσης) και στο εµπόριο 2. Μπορούµε κατά συνέπεια να υποθέσουµε πως, κατά την πρώτη φάση τους, οι συµφωνίες που υπογράφηκαν µεταξύ της Κοινότητας (ως µίας Ενιαίας Αγοράς) και της πλειοψηφίας των Μεσογειακών χωρών, ήταν η έκφραση στην µοναδική κυρίαρχη ορολογία εκείνη την εποχή (δηλαδή στη γλώσσα του εµπορίου) της πολιτικής και οικονοµικής πεποίθησης ενός πολύ ευρύτερου σκοπού. Μία νέα φάση σφαιρικής διαµόρφωσης οικονοµικών και εµπορικών σχέσεων ξεκίνησε µε τη Σύνοδο Κορυφής του Παρισιού το 1972, και συνεχίστηκε κατά τα έτη 1976-1977 µε τις Συµφωνίες Συνεργασίας µε τις χώρες Μασρέκ (Αίγυπτο, Ιορδανία, Λίβανο και Συρία) και τις χώρες Μαγκρέµπ (Αλγερία, Μαρόκο και Τυνησία) και το Ισραήλ. Οι συµφωνίες αυτές προέβλεπαν κυρίως εµπορικές παραχωρήσεις, quotas για είσοδο των προϊόντων στην αγορά της ΕΟΚ και οικονοµική βοήθεια 3. Μέσα στα επόµενα χρόνια, ο µεγάλος αριθµός αλληλεπιδράσεων σε πολλούς τοµείς 4 δηµιούργησε την ανάγκη να διαµορφωθούν οι σχέσεις της ΕΕ µε τους γείτονες της Μεσογείου 5, πάνω σε µία ευρύτερη και φυσικά πιο σταθερή βάση η αρχή έγινε µε τη διαµόρφωση µίας στρατηγικής µερικών προσεγγίσεων µε υποσύνολα µεσογειακών κρατών, το 1992-1993 µε τα κράτη Μαγκρέµπ 6 και στη συνέχεια το Ευρωπαϊκό Συµβούλιο της Κέρκυρας 7 ζήτησε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να υποβάλει µία πρόταση για µία νέα πολιτική, η οποία και οδήγησε στη ιακήρυξη της Βαρκελώνης και το Ευρωπαϊκό Συµβούλιο του Έσσεν 8 επιβεβαίωσε την πρόθεση για τη δηµιουργία µίας Ευρωµεσογειακής συνεργασίας. II. Η ΙΑ ΙΚΑΣΙΑ ΤΗΣ ΒΑΡΚΕΛΩΝΗΣ 4 Χαρακτηριστικό είναι το ύψος της οικονοµικής βοήθειας που παρείχε η Ένωση από το 1973 µέχρι το 1991: 1,337 εκατ. ecu µε τη µορφή οικονοµικής ενίσχυσης και 1,965 εκατ. ecu µε τη µορφή δανείων από την ΕΤΕ, ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΤΩΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ, "Europe and the Mediterranean" Background Report ISEC/B21, εκέµβριος 1994. 5 'Near Abroad' όπως αποκαλείται από διάφορους συγγραφείς, όπως για παράδειγµα: C. PΙΕΝΝING, Global Europe, The European Union in the World Affairs 1997, Κεφάλαιο 4, C. BRETHERTON - J. VOGLER, The European Union as a Global Actor, 1999, Κεφάλαιο 5, T. CHRISTIANSEN - F. PETITO - B. TONRA, Fuzzy Politics Around Fuzzy Borders: The European Union's Near Abroad, Cooperation and Conflict, 35(4), σ. 389-415. 6 Βλ. Ανακοίνωση της Επιτροπής στο Συµβούλιο, Οι Μελλοντικές Σχέσεις µεταξύ της Κοινότητας και του Μαγκρέµπ, ελτίο ΕΚ, 1992, σηµείο 1.4.6. Όπως υποστηρίζει και ο J-C. GAUTRON, La politique de l' Union européenne, Revue des affaires europeénnes, 1996.321επ., το Μαγκρέµπ θα µπορούσε, θεωρητικά, να αποτελέσει τη βάση για µία σχέση "κοινότητας µε κοινότητα", ως πρώτο στάδιο για την καθιέρωση µίας ζώνης ελεύθερων συναλλαγών, αν φυσικά γνώρισε την αναµενόµενη εξέλιξη. 7 Ευρωπαϊκό Συµβούλιο Κέρκυρας, 24-25.6.1994,Συµπεράσµατα Προεδρίας, σ.14. 8 Ευρωπαϊκό Συµβούλιο Έσσεν, 9-10.12.1994, Συµπεράσµατα Προεδρίας, σ.15 και Παράρτηµα V. 3

Μετά από 20 χρόνια διµερούς συνεργασίας στους τοµείς του εµπορίου και της ανάπτυξης, η Συνδιάσκεψη των Υπουργών Εξωτερικών (των 15 κρατών µελών και των 12 Μεσογειακών Χωρών 9 ) που έλαβε χώρα στην Βαρκελώνη 10, ήταν το σηµείο εκκίνησης µίας νέας συνεργασίας, που περιελάµβανε διµερή και πολυµερή ή περιφερειακή συνεργασία 11 η επονοµαζόµενη διαδικασία της Βαρκελώνης, διακριτή αλλά και συµπληρωµατική της διαδικασίας της Μαδρίτης / διαδικασίας Ειρήνευσης στη Μέση Ανατολή - υποκινούµενης βασικά από τις Η.Π.Α, αποτελείται από τη ιακήρυξη και ένα Πρόγραµµα ράσης, τριπλής συνεργασίας: πολιτική συνεργασία και συνεργασία ασφαλείας, κοινωνικο-πολιτιστική συνεργασία και µία οικονοµική και χρηµατοδοτική συνεργασία. Ένα πλαίσιο πολυµερές, που όµως δε θίγει τις διµερείς σχέσεις της ΕΕ µε τον εκάστοτε εταίρο της τις ενισχύει και διαφυλάσσει την ιδιοµορφία τους 12. Η τελευταία οδήγησε και σε έναν από τους βασικούς στόχους της ιακήρυξης της Βαρκελώνης που είναι η δηµιουργία "ενός κοινού χώρού 13 ευηµερίας µε την προοδευτική δηµιουργία ζώνης ελευθέρου εµπορίου µεταξύ της ΕΕ και των Εταίρων της" καθώς και µεταξύ των ίδιων των χωρών της Μεσογείου, αλλά και µεταξύ των χωρών αυτών και άλλων τρίτων χωρών µε τις οποίες η ΕΕ έχει ήδη προχωρήσει στη σύναψη ειδικών συµφωνιών, η επίτευξη της οποίας θα επέλθει µε σηµαντική χρηµατοδοτική ενίσχυση από την πλευρά της ΕΕ για να ευνοηθεί µία εσωτερική µόνιµη ανάπτυξη - οικονοµική και χρηµατοδοτική συνεργασία. Σύµφωνα µε την ως άνω ιακήρυξη, η ζώνη ελευθέρων συναλλαγών θα πραγµατοποιηθεί µέσω µίας νέας γενιάς Ευρω-Μεσογειακών Συµφωνιών και Συµφωνιών Ελεύθερης Εµπορικής Ζώνης. Οι εταίροι έθεσαν ως στόχο το 2010, έτος ολοκλήρωσης της προοδευτικής δηµιουργίας αυτού του χώρου ελευθέρων συναλλαγών, ο οποίος θα καλύπτει τις περισσότερες πτυχές του εµπορίου και θα είναι συµβατός µε τις δεσµεύσεις των κρατών µελών του Παγκοσµίου Οργανισµού Εµπορίου (ΠΟΕ). Η εφαρµογή του παραπάνω Σχεδίου ράσης συντονίζεται και επιβλέπεται από την "Ευρω-Μεσογειακή ιάσκεψη Υπουργών Εξωτερικών" 14 και την "Ευρω-Μεσογειακή Επιτροπή για τη ιαδικασία της Βαρκελώνης" 15. Μέλη της 9 Μαρόκο, Αλγερία, Τυνησία (Μαγκρέµπ) Αίγυπτος, Ισραήλ, Ιορδανία, Παλαιστινιακή Αρχή, Λίβανος, Συρία (Μασρέκ) Τουρκία, Κύπρος και Μάλτα και Μαυριτανία υπό το καθεστώς του παρατηρητή, ως µέλους του Μαγκρέµπ, αλλά ούσα χώρα ΑΚΕ. Η Λιβύη δεν προσκλήθηκε λόγω της Απόφασης 731 του Συµβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ για τον βοµβαρδισµό στην Lockerbie. J-C. GAUTRON, La politique de l' Union européenne, Revue des affaires europeénnes, 1996.319 10 27-28.11.1995. 11 A. SCHIAVO, Il Partenariato Euromediterraneo, No.114, 1997.369-383. 12 Γ.ΠΑΠΑΣΤΑΜΚΟΣ, Περιφερειακή Συνεργασία και Ολοκλήρωση, 1998, σ. 139-140. 13 800 εκατ. κατοίκων. 14 Στην οποία συµµετέχουν ως ειδικοί προσκεκληµένοι, η Λιβύη- από την Τρίτη ιάσκεψη στην Στουτγάρδη (15-16.04.99), η Μαυριτανία, η Αραβική Ένωση Μαγκρέµπ (UMA) και η Arab League (Ευρω-Αραβικός διάλογος). 15 E. PΗΙLIPPART, The Euro-Mediterranean Partnership: A Critical Evaluation of an Ambitious Scheme, European Foreign Affairs Review, 2003.202επ. 4

τελευταίας 16 είναι η τρόικα της ΕΕ 17, και ένας εκπρόσωπος της κάθε µεσογειακής χώρας-εταίρου. Με απώτερο στόχο την προοδευτική δηµιουργία µίας ζώνης ελευθέρου εµπορίου: τα εµπόδια δασµολογικά και µη εµπόδια στο εµπόριο επεξεργασµένων προϊόντων θα καταργηθούν σταδιακά σύµφωνα µε αντίστοιχα χρονοδιαγράµµατα που θα συµφωνηθούν διµερώς το εµπόριο γεωργικών προϊόντων θα ελευθερωθεί µέσω αµοιβαίας προτιµησιακής πρόσβασης µεταξύ των µερών- σε συµφωνία πάντοτε µε τα αποτελέσµατα των διαπραγµατεύσεων και των συµφωνιών GATT το εµπόριο στις υπηρεσίες, συµπεριλαµβανοµένου και του δικαιώµατος εγκατάστασης θα απελευθερωθεί σταδιακά σε εναρµόνιση πάντοτε µε τη συµφωνία GATS. Στόχος της συνεργασίας είναι να δοθεί έµφαση σε πρακτικά µέτρα που διευκολύνουν την δηµιουργία µίας ελεύθερης εµπορικής ζώνης καθώς και στα αποτελέσµατα αυτής της δηµιουργίας συµπεριλαµβανοµένων των εναρµονισµένων κανόνων και διαδικασιών στον τελωνειακό τοµέα, µε συγκεκριµένο στόχο την σταδιακή υιοθέτηση της 18 την εναρµόνιση των προτύπων την κατάργηση των αδικαιολόγητων εµποδίων στο εµπόριο των αγροτικών προϊόντων τη συνεργασία µεταξύ των εθνικών υπηρεσιών στατιστικής µε στόχο την καταγραφή πραγµατικών στοιχείων σε εναρµονισµένη βάση και τέλος τις δυνατότητες για περιφερειακή και υπό περιφερειακή συνεργασία. Η δηµιουργία µίας ζώνης ελευθέρων συναλλαγών απαιτεί συνεργασία και συντονισµό απέναντι σε δύο προκλήσεις: την ανάπτυξή της µεταξύ των χωρών της Μεσογείου αλλά και µε την ΕΕ καθώς και τη υιοθέτηση µίας βάσης για µία Ευρωµεσογειακή Εσωτερική Αγορά για τη σύσφιξη των σχέσεων µεταξύ των Μεσογειακών εταίρων και της ΕΕ 19. Για την πρώτη πρόκληση, οι προσπάθειες θα πρέπει να εστιάσουν στην περιφερειακή συνεργασία έτσι ώστε να πραγµατοποιηθούν οι στόχοι που τέθηκαν από τους Υπουργούς των Εξωτερικών στη Μασσαλία 20 και αναλύθηκαν περαιτέρω από του Υπουργούς Εµπορίου 21 : η προώθηση του 16 Συχνά επονοµαζόµενοι και ως "Misters Barcelona". 17 Με τη Συνθήκη του Άµστερνταµ, η Τρόικα αποτελείται παραδόξως από τους εξής τέσσερις: το εκάστοτε Κράτος Μέλος που έχει την Προεδρία της ΕΕ, το επόµενο Κράτος Μέλος που θα αναλάβει την Προεδρία της ΕΕ, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και ο Ύπατος Εκπρόσωπος για την ΚΕΠΠΑ. 18 Η Πανευρωπαϊκή Οµάδα Εργασίας για τους Κανόνες Καταγωγής, στην αναφορά που παρουσίασε στη ιάσκεψη των Υπουργών Εµπορίου στο Τολέδο, το Μάρτιο του 2002, σχετικά µε τα συµπεράσµατα στη σύσκεψή της στις 20.12.2001-1528/01- κατέληξε στο ότι ' ενώ γίνονται προσπάθειες για την ενδυνάµωση της περιφερειακής εµπορικής συνεργασίας, δεν υπάρχουν σηµαντικά προβλήµατα για την επέκταση της Πανευρωπαϊκής σε όλους τους Μεσογειακούς εταίρους". Ένα τέτοιο σύστηµα, βασικά απαιτεί ένα δίκτυο Ζωνών Ελευθέρου Εµπορίου µεταξύ, από τη µία, των ίδιων των Μεσογειακών εταίρων και όλων των τωρινών Πανευρωπαϊκών χωρών, και από την άλλη, των Μεσογειακών εταίρων µεταξύ τους, για να προωθηθεί έτσι η περιφερειακή συνεργασία και η οικονοµική ολοκλήρωση σε όλες τις χώρες που εµπλέκονται σε αυτό το σύστηµα. 19 ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ, Regional Strategy Paper 2002-2006, Euro-Med Partnership. 20 15-16 Νοεµβρίου 2000. 21 Βρυξέλλες, 29 Μάίου 2001 και Τολέδο, 19 Μαρτίου 2002. 5

εµπορίου και της συνεργασίας Νότου µε Νότο η δυνατότητα για τους µεσογειακούς εταίρους να συµµετάσχουν στην Πανευρωπαϊκή " συσσώρευση" καταγωγής των προϊόντων 22 η απελευθέρωση του εµπορίου στις υπηρεσίες η προσπάθεια να γίνουν µέλη του Παγκοσµίου Οργανισµού Εµπορίου (ΠΟΕ) όλοι οι µεσογειακοί εταίροι. Για τη δεύτερη πρόκληση, είναι απαραίτητη η βελτίωση των θεσµικών δυνατοτήτων των διοικήσεων καθώς και η εναρµόνιση του νοµοθετικού και ρυθµιστικού πλαισίου σε διάφορους τοµείς όπως τελωνειακή νοµοθεσία, νοµοθεσία στον τοµέα του ανταγωνισµού, προστασία των πνευµατικών δικαιωµάτων, υγειονοµικά και φυτοϋγειονοµικά µέτρα, για την ευκολότερη µετάβαση σε µία διευρυµένη αγορά. Παράλληλα, οι Μεσογειακοί εταίροι έχουν δεσµευθεί στη δηµιουργία µίας µεταξύ τους ζώνης ελευθέρου εµπορίου 23 (οριζόντια ή Νότος µε Νότο περιφερειακή ολοκλήρωση) 24, δέσµευση που κατέληξε στην θέση σε ισχύ της Συµφωνίας Ζώνης Ελευθέρων Συναλλαγών, στο Αµάν της Ιορδανίας, την 11η Ιανουαρίου 2003, µεταξύ της Αιγύπτου, Ιορδανίας, Μαρόκου και Τυνησίας. Βέβαια η πραγµατοποίηση αυτού του πολλά υποσχόµενου σχεδίου, και η καταρχήν κατάργηση των τελωνειακών δασµών, απαιτεί σηµαντικές θεσµικές αλλαγές, σε επίπεδο οικονοµικό, κοινωνικό και διοικητικό που θα οδηγήσουν σε αειφόρο και ισορροπηµένη οικονοµική ανάπτυξη, αλλαγές που χρηµατοδοτούνται µέσω του Προγράµµατος MEDA 25. Έχει υποστηριχθεί 26 όµως πως το µεγαλύτερο µέρος αυτής της οικονοµικής βοήθειας δεν χρησιµοποιήθηκε 27 και οι επενδύσεις ιδιωτικών φορέων δεν ήταν οι αναµενόµενες, κατάσταση που προκαλεί µεν ανησυχία, αλλά φυσικά δεν προδικάζει και την αποτυχία της όλης συνεργασίας. III. ΣΥΜΦΩΝΙΕΣ ΣΥΝ ΕΣΗΣ 28. Αυτές οι συµφωνίες, αόριστης πλέον διάρκειας, αντικατέστησαν σταδιακά τις συµφωνίες συνεργασίας που είχαν συναφθεί κατά τη διάρκεια της δεκαετίας 22 Σύστηµα που υιοθετήθηκε για την ακρίβεια από τη υπουργική διάσκεψη στην Βαλένθια, τον Απρίλιο του 2002, µε το Πρόγραµµα ράσης και το Πρόγραµµα Ευρω-Μεσογειακής Εσωτερικής Αγοράς, και σηµατοδότησε την πληρέστερη οικονοµική ολοκλήρωση. 23 Συνεργασία που στερείται βέβαια δυναµισµού αφού το διαπεριφερειακό εµπόριο αγγίζει µόλις το 5%, M.SILVESTRO, Le partenariat euro-méditerranéen, Revue du Marché Commun et de l' Union Européenne, No. 456, 2002.184. 24 Πρωτοβουλία που ανέλαβαν η Αίγυπτος, Ιορδανία, Μαρόκο και Τυνησία, για τη δηµιουργία µίας ζώνης ελευθέρου εµπορίου και ανακοινώθηκε στην πόλη Agadir στις 8 Μαΐου 2001, η οποία και αποσκοπεί στη δηµιουργία µίας ζώνης ελευθέρου εµπορίου µεταξύ αυτών των τεσσάρων χωρών και είναι ιδιαιτέρως σηµαντική αφού δηµιουργεί δεσµούς µεταξύ των χωρών Μαγκρέµπ και Μασρέκ: η επονοµαζόµενη "διαδικασία Agadir". 25 MEDA I, 1995-1999 και MEDA II, 2000-2006, ύψους 764 εκατ. ετησίως. 26 M.SILVESTRO, Le partenariat euro-méditerranéen, Revue du Marché Commun et de l' Union Européenne, No. 456, 2002.183 27 Mόλις το 26% του MEDA I και περίπου το 50% κατά το 2000. 28 Εµπορικές Προτιµησιακές ιευθετήσεις, που µπορούν να θεωρηθούν και περιφερειακές. 6

του '70. Πρόκειται για συµφωνίες 'µικτές', καθώς αποτελούν µέρος των από κοινού ασκουµένων αρµοδιοτήτων της Ευρωπαϊκή Κοινότητας και των Κρατών Μελών- δεύτερος και τρίτος πυλώνας της ΕΕ, και έτσι την υπογραφή τους ακολουθεί µία µακροχρόνια διαδικασία κύρωσή τους από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο αλλά και από τα εθνικά Κοινοβούλια των Κρατών Μελών της ΕΕ. Νοµική τους βάση είναι το Άρθρο 310 (πρώην 238) της Συνθήκης της ΕΟΚ, το οποίο αναφέρει πως " Η Κοινότητα µπορεί να συνάπτει µε ένα ή περισσότερα κράτη ή µε διεθνείς οργανισµούς, συµφωνίες σύνδεσης που συνεπάγονται αµοιβαία δικαιώµατα και υποχρεώσεις, κοινή δράση και ειδική διαδικασία". Τυπικά, οι συµφωνίες σύνδεσης περιλαµβάνουν προτιµησιακή πρόσβαση στην Ευρωπαϊκή Κοινή Αγορά, την προοπτική µίας ζώνης ελευθέρου εµπορίου, οικονοµική και τεχνική συνεργασία, χρηµατοδοτική βοήθεια, και -σε κάποιες περιπτώσεις- την προοπτική για τις συνδεδεµένες χώρες να γίνουν µέλη της ΕΕ 29. Και ενώ δύο χώρες της λεκάνης της Μεσογείου, η Κύπρος και η Μάλτα ανήκουν πλέον στην οµάδα των δώδεκα νέων κρατών µελών της ΕΕ ( επισήµως από το Μάιο του 2004) και η Τουρκία έχει λάβει το χρίσµα της υποψήφιας προς ένταξη χώρας (τελωνειακή ένωση µε την ΕΕ από την 1.1.96 30 ), οι υπόλοιπες συνδέονται µε την ΕΕ, µε τις εν λόγω συµφωνίες, στις οποίες περιλαµβάνονται σχέσεις για την καθιέρωση µίας ελεύθερης εµπορικής ζώνης, διατάξεις για το δικαίωµα εγκατάστασης, παροχής υπηρεσιών και για τον ανταγωνισµό 31 - σύµφωνα µε τις διατάξεις της Συνθήκης της Ρώµης, τις δηµόσιες συµβάσεις, συνεργασία στους οικονοµικούς και κοινωνικούς τοµείς, και πολιτικός διάλογος 32. Επί του παρόντος, οι διαπραγµατεύσεις περιορίζονται σε παραχωρήσεις σχετικά µε τα αγροτικά προϊόντα και µέτρα διασφαλίσεως (κυρίως τελωνειακή φορολόγηση σε περίπτωση σοβαρού κινδύνου), αφού η υιοθέτηση ζώνης ελεύθερων συναλλαγών σε επίπεδο βιοµηχανικών προϊόντων κατά τρόπο ασύµµετρο, έχει ήδη δροµολογηθεί (οι εταίροι έχουν στη διάθεσή τους από πέντε µέχρι δώδεκα έτη για να περιορίσουν µέτρα εµπορικού προστατευτισµού). Αλγερία: Η συνεργασία µεταξύ Αλγερίας και ΕΟΚ ξεκίνησε το 1979, µε τη Συµφωνία Συνεργασίας 33 και συνεχίστηκε, λαµβάνοντας νέα µορφή, στις 19 εκεµβρίου 2001, µε την έναρξη των διαπραγµατεύσεων για την υπογραφή 29 N.NUGENT, The Government and Politics of the European Union 4, 1999.441-442. 30 L/35, 13.02.1996. 31 Έχει υποστηριχθεί πως οι κανόνες του ανταγωνισµού κινούνται παράλληλα µε τους κανόνες του ελευθέρου εµπορίου: οι πρώτοι καταργούν τους περιορισµούς που επιβάλλει ο ιδιωτικός τοµέας στην ελεύθερη κυκλοφορία των εµπορευµάτων, υπηρεσιών και κεφαλαίου ενώ η ζώνη ελευθέρου εµπορίου καταργεί τα "επίσηµα" ή αλλιώς κρατικά εµπόδια, F.S. HAKURA, The Extension of E.C. Competition Law to the Mediterranean Region, European Competition Law Review, 1998. 210. 32 D.GΕRADIN-N.PETIT, Règles De Concurrence et Partenariat Euro-Méditerranéen:Échec ou Succès?, Revue Internationale de Droit Economique, 2003.50. 33 L/263, 27.09.1978. 7

της Συµφωνίας Σύνδεσης, η οποία έλαβε τελικώς χώρα στο πλαίσιο της Πέµπτης Ευρω-Μεσογειακής ιάσκεψης των Υπουργών Εξωτερικών, στη Βαλένθια της Ισπανίας, στις 22 Απριλίου 2002. Το περιεχόµενο της Συµφωνίας αυτής προβλέπει τη δέσµευση και των δύο µερών για την περαιτέρω απελευθέρωση του µεταξύ τους εµπορίου µε απώτερο στόχο να βοηθηθούν οι επιχειρήσεις και το καταναλωτικό κοινό της Αλγερίας, αλλά και να επωφεληθούν τα µέγιστα από την ανάπτυξη του διεθνούς εµπορίου και των επενδύσεων. Φιλοδοξία της ΕΕ αλλά και της Αλγερίας είναι η επίτευξη, µέσα στα επόµενα δώδεκα χρόνια, της σταδιακής µείωσης στο ελάχιστο των εισαγωγικών δασµών για τα βιοµηχανικά προϊόντα καταγωγής ΕΕ 34. Αναφορικά µε κάποια αγροτικά προϊόντα, η ΕΕ στοχεύει στην χωρίς περιορισµούς εισαγωγή τους - χωρίς εισαγωγικούς δασµούς και ποσοτικούς περιορισµούς- ενώ η Αλγερία από την πλευρά της δεσµεύτηκε για τον περιορισµό των εισαγωγικών δασµών στα προϊόντα ΕΕ. Τέλος, η ίδια πολιτική ακολουθείται και για τα κατεργασµένα αγροτικά προϊόντα καθώς και για τα προϊόντα αλιείας. Αίγυπτος: Οι µακροχρόνιες διαπραγµατεύσεις µεταξύ Αιγύπτου και ΕΕ κατέληξαν τελικά στη Συµφωνία Σύνδεσης, η οποία υπογράφηκε στις 25 Ιουνίου 2001 35, στο Λουξεµβούργο και θα τεθεί σε ισχύ µε την κύρωσή της από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο καθώς και τα Κοινοβούλια των κρατών µελών και της Αιγύπτου- πιθανότατα περί τα τέλη του 2004. H Συµφωνία αυτή αντικαθιστά την προηγούµενη Συµφωνία Συνεργασίας 36. Η ΕΕ είναι ο µεγαλύτερος εµπορικός εταίρος της Αιγύπτου, κατέχοντας το 43% των εξαγωγών και το 36% των εισαγωγών και έτσι, η δηµιουργία, inter alia, µίας µεταξύ τους ζώνης ελεύθερων συναλλαγών σηµατοδοτεί µία νέα φάση στις Ευρω- Μεσογειακές σχέσεις, καθώς πλέον έχει δροµολογηθεί η εφαρµογή ενός σηµαντικού αριθµού Συµφωνιών Σύνδεσης µε τη Βόρειο Αφρική και τη Μέση Ανατολή. Αξιοσηµείωτη είναι η συµµετοχή της Αιγύπτου στις εµπορικές οµάδες GAFTA -Αραβική Ζώνη Ελευθέρου Εµπορίου, ιαδικασίας Agadir και COMESA- Κοινή Αγορά για την Ανατολική και Νότιο Αφρική. Ισραήλ: Η Συµφωνία υπεγράφη στις 20 Νοεµβρίου 1995 στις Βρυξέλλες, και, έπειτα από την κύρωσή της από τα Κοινοβούλια των κρατών-µελών, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Knesset, τέθηκε σε ισχύ την 1η Ιουνίου 2000 37, αντικαθιστώντας την Συµφωνία Συνεργασίας του 1975, αλλά και την Ενδιάµεση Συµφωνία Σύνδεσης 38 του 1996 σχετικά µε ζητήµατα εµπορίου και άλλα συναφή θέµατα.. 34 Τα βιοµηχανικά προϊόντα της Αλγερίας εισάγονται ήδη στην αγορά της ΕΕ χωρίς την καταβολή εισαγωγικών δασµών αλλά και χωρίς ποσοτικούς περιορισµούς (quota). 35 "Τhe EU's relations with Egypt-The Euro-Mediterranean Association Agreement, Απρίλιος 2003, στο διαδίκτυο : www.europa.eu.int/comm./external_relations/egypt. 36 L/266, 27.09.1978. 37 L/147, 21.06.2000. 38 L/71, 21.03.1996. 8

Στο προοίµιο της νέας Συµφωνίας Σύνδεσης δίνεται έµφαση στη σηµασία των αρχών του Χάρτη των Ηνωµένων Εθνών και η Συµφωνία συνοδεύεται από µία Κοινή ήλωση σχετικά µε τη σηµασία που δίνουν και τα δύο µέρη στην καταπολέµηση της ξενοφοβίας, του αντι-σηµιτισµού και του ρατσισµού. Καλύπτει πολιτικά και τεχνικά ζητήµατα, συµπεριλαµβανοµένου και του ζητήµατος των κανόνων καταγωγής των προϊόντων που προέρχονται από τα κατεχόµενα εδάφη 39 καθώς η ΕΕ ενδιαφέρεται ιδιαιτέρως για την άµεση λύση του. Ιορδανία: Η Ευρω-Μεσογειακή Συµφωνία Σύνδεσης 40 µε την Ιορδανία υπεγράφη το Νοέµβριο του 1997 41, σε αντικατάσταση της προηγούµενης Συµφωνίας Συνεργασίας του 1977 42, τέθηκε σε ισχύ- αφού κυρώθηκε από τα Εθνικά Κοινοβούλια και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο- την 1η Μαΐου 2002 και έχει αόριστη διάρκεια. Η Ιορδανία είναι επίσης µέλος του ΠΟΕ από το 2000 και έχει συνάψει ανάλογες Συµφωνίες Ζώνης Ελεύθερου Εµπορίου µε τις Η.Π.Α. και της Ευρωπαϊκή Ζώνη Ελευθέρων Συναλλαγών 43. Λίβανος: Μακροχρόνιες διαπραγµατεύσεις χαρακτηρίζουν τη σχέση Λιβάνου µε την ΕΕ, που εντάθηκαν κυρίως κατά τη διάρκεια του 2001, οι οποίες κατέληξαν στην υπογραφή της Συµφωνίας Σύνδεσης και µίας Ενδιάµεσης Συµφωνίας σχετικά µε το εµπόριο και διάφορα άλλα εµπορικά ζητήµατα, στις 17 Ιουνίου 2002, και την κύρωση της πρώτης από το Κοινοβούλιο του Λιβάνου στις 2 εκεµβρίου 2002 καθώς και από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο στις 15 Ιανουαρίου 2003- το οποίο υιοθέτησε και ένα Ψήφισµα για τις πολιτικές σχέσεις µεταξύ ΕΕ και Λιβάνου. Η εν λόγω Συµφωνία επικεντρώνει κυρίως στον περιορισµό των εισαγωγικών δασµών για τα βιοµηχανικά προϊόντα, στις αµοιβαίες υποχωρήσεις σχετικά µε τα αγροτικά και τα κατεργασµένα αγροτικά προϊόντα, στην εµπορική πολιτικήδέσµευση για την υιοθέτηση της νέας διεθνούς οικονοµικής νοµοθεσίας για τον ανταγωνισµό, σε πέντε χρόνια από την θέση της σε ισχύ, πνευµατική ιδιοκτησία, δηµόσιες συµβάσεις- αλλά και στους κανόνες καταγωγής των προϊόντων, και αντικαθιστά την προηγούµενη Συµφωνία Συνεργασίας 44. Η Ενδιάµεση Συµφωνία 45 ετέθη σε ισχύ την 1η Μαρτίου 2003, αφού κυρώθηκε από την ΕΕ τον Ιούλιο του προηγούµενου χρόνου και από το Κοινοβούλιο του Λιβάνου τον Ιανουάριο του 2003. 39 υτική όχθη και Λωρίδα της Γάζας. 40 L/129, 15.05.2002. 41 24.11.1997 42 L/268, 27.09.1978 43 Που τέθηκαν σε ισχύ τον εκέµβριο του 2001 και τον Σεπτέµβριο του 2002, αντίστοιχα. 44 L/267, 27.09.1978. 45 L/262, 30.09.2002. 9

Μαρόκο: Η Συµφωνία µεταξύ ΕΕ και Μαρόκου 46 - το οποίο έχει ήδη υποβάλλει αίτηση υποψηφιότητας µέλους της Ε.Ε, αίτηση που εκκρεµεί για διαφόρους λόγους- υπεγράφη 47, για αόριστη διάρκεια, το 1996, αλλά τέθηκε σε ισχύ τέσσερα χρόνια αργότερα, την 1η Μαρτίου 2000, µε κύριο περιεχόµενο το αγροτικό εµπόριο και τα φορολογικά αποτελέσµατα από τη σταδιακή κατάργηση των δασµών και την τελωνειακή συνεργασία και µε βασικό στόχο τη σταδιακή απελευθέρωση του εµπορίου κατά τα επόµενα δώδεκα χρόνια µε απώτερη κατάληξη τη Ζώνη Ελευθέρων Συναλλαγών- το αργότερο στις 28 Φεβρουαρίου του 2012. Επί του παρόντος, συνεχίζονται µε επιτυχία, οι διαπραγµατεύσεις που ξεκίνησαν τον Ιανουάριο του 2002 σχετικά µε τη σταδιακή απελευθέρωση του εµπορίου των αγροτικών προϊόντων και το Φεβρουάριο του 2003, κατά τη σύσκεψη του Τρίτου Συµβουλίου Σύνδεσης, ορίστηκαν έξι υπο-επιτροπές διαπραγµατεύσεων, θέτοντας σε νέες βάσεις τις διµερείς σχέσεις ΕΕ- Μαρόκου: εσωτερικής αγορά βιοµηχανίας, εµπορίου και υπηρεσιών µεταφορών, περιβάλλοντος και ενέργειας έρευνας και καινοτοµίας γεωργίας και αλιείας δικαιοσύνης και ασφαλείας. Αξίζει όµως να σηµειωθεί και η αρνητική κατάληξη των διαπραγµατεύσεων για τη συµφωνία αλιείας, η χρηµατοδότηση της οποίας θα ανερχόταν στα 125 εκατ.. Παλαιστινιακή Αρχή: Η ιδιάζουσα κατάσταση που επικρατεί στη Μέση Ανατολή, οδήγησε το 1997, σε µία ενδιάµεση Ευρω-Μεσογειακή Συµφωνία µε την Οργάνωση για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης (PLO), αντίστοιχη της Ενδιάµεσης Συµφωνίας ΕΕ-Ισραήλ, η οποία και τέθηκε σε ισχύ από την 1η Ιουλίου 1997 48. Αν και η Συµφωνία αυτή προέβλεπε τη δηµιουργία µία Ζώνης Ελευθέρων Συναλλαγών µεταξύ της ΕΕ, της υτικής όχθης και της Λωρίδας της Γάζας, η αδυναµία της παλαιστινιακής οικονοµίας και η ασταθής πολιτική κατάσταση στην περιοχή, δεν άφησαν και πολλά περιθώρια για περαιτέρω διαπραγµατεύσεις καθώς και για µία ολοκληρωµένη Συµφωνία Σύνδεσης. Συρία: Η Συρία είναι η µόνη χώρα µε την οποία δεν έχουν ακόµη ολοκληρωθεί οι διαπραγµατεύσεις για τη Συµφωνία Σύνδεσης, όµως οι εµπορικές διµερείς τους σχέσεις είναι ενδεικτικές του ευνοϊκού κλίµατος: η ΕΕ είναι ήδη ο βασικός εµπορικός εταίρος της Συρίας, καθώς απορροφά το 55% των εξαγωγών της και καλύπτει το 30% των εισαγωγών της. Οι δεσµοί µεταξύ της Συρίας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης ξεκίνησαν από το 1978, οπότε και 46 L/70, 18.03.2000. 47 Αξιοσηµείωτοι είναι οι λόγοι που καθυστέρησαν την υπογραφή της εν λόγω Συµφωνίας, όπως η διεύρυνση της-τότε- ΕΟΚ προς τις ανταγωνίστριες µεσογειακές χώρες του Μαρόκου, Ελλάδα, Πορτογαλία και κυρίως Ισπανία, οι αυξήσεις στους περιορισµούς µετά τον Γύρο της Ουρουγουάης καθώς και τα εµπόδια της κοινής αγροτικής πολιτικής, Β.HAMDOUCH, Perspectives d' une zone de libre-echange entre le Maroc et l' Union Européenne. Enjeux et Impacts, Reflets Et Perspectives de la Vie Economique, No. 3, 1996.273-296. Παρόλ' αυτά, η κυβέρνηση του Μαρόκου, επισηµαίνει σε κάθε ευκαιρία, την επιθυµία της για µία πιο εξελιγµένη διµερή συνεργασία: κάτι περισσότερο από σύνδεση, κάτι λιγότερο από ένταξη. 48 L/187, 16.7.97. 10

υπεγράφη η Συµφωνία Συνεργασίας 49. Από το 1995, η σχέση µεταξύ Συρίας και ΕΕ αναπτύσσεται µέσα στο πλαίσιο της Ευρω-Μεσογειακής Συνεργασίας, µε έναρξη των διαπραγµατεύσεων για µία Συµφωνία Σύνδεσης το Μάιο του 1998 στις Βρυξέλλες, και την παράλληλη εφαρµογή σχεδίων συνεργασίας που ανταποκρίνονται στις ανάγκες της χώρας. Έτσι, ενώ αρχικά η συνεργασία Συρίας και ΕΕ επικεντρωνόταν σε κλασσικές δραστηριότητες (πχ. εκπαίδευση), από το 1995 περιλαµβάνει και οικονοµικές πτυχές, µε απώτερο στόχο την ολοκλήρωση της Συµφωνίας Σύνδεσης, ως συνέχεια των Συµφωνιών που υπεγράφησαν µε τους άλλους µεσογειακούς εταίρους και τη δηµιουργία της ζώνης ελευθέρου εµπορίου όχι µόνο ως µέσου εµπορικής επιρροής αλλά και οικονοµικής αλλαγής και ανταγωνιστικότητας 50. Τυνησία: Η Συµφωνία Σύνδεσης µε την Τυνησία ήταν η πρώτη, υπεγράφη λίγους µήνες πριν από τη ιάσκεψη της Βαρκελώνης, τον Ιούλιο του1995 και τέθηκε σε ισχύ την 1η Μαρτίου 1998 51. Τα αποτελέσµατα της Συµφωνίας Σύνδεσης ΕΕ-Τυνησίας φάνηκαν ήδη από τα πρώτα χρόνια της υπογραφής της, αφού η οικονοµική ανάπτυξη της χώρας αυτής, κατά την περίοδο 1995-2002, αυξήθηκε κατά 5%, ποσοστό που ανερχόταν σε 3,5% τη δεκαετία του '80 52. H Τυνησία ξεκίνησε την σταδιακή κατάργηση των δασµών ex ante, από το 1996, πριν ακόµη δηλαδή τεθεί σε ισχύ η Συµφωνία Σύνδεσης του 1998. Αναφορικά µε το εµπόριο, τον εκέµβριο του 2000, το Συµβούλιο της ΕΕ κατέληξε σε συµφωνία για την αµοιβαία ελευθέρωση του αγροτικού εµπορίου, συµφωνία που προβλέπει νέες παραχωρήσεις για εξαγωγές δηµητριακών από την ΕΕ και φυτικών ελαίων από την Τυνησία. της ΕΕ. Επίσης η Τυνησία έχει συνάψει συµφωνίες ζώνης ελεύθερου εµπορίου µε την Αίγυπτο, Ιορδανία και Μαρόκο, που ξεκινούν µε την ελεύθερη κυκλοφορία επεξεργασµένων και αγροτικών προϊόντων, και σταδιακά µε την ελευθερία εγκατάστασης επιχειρήσεων, διασυνοριακές υπηρεσίες και κινήσεις κεφαλαίων 53. IV. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Με τη ιακήρυξη της Βαρκελώνης και το στόχο της προοδευτικής εισαγωγής, µέχρι το 2010, µίας Ευρω-Μεσογειακής ζώνης ελευθέρου εµπορίου, οι σταθεροί δεσµοί εµπορίου που ήδη υπάρχουν µεταξύ των δύο αυτών περιοχών πρέπει να γίνουν πιο δυνατοί 54 έτσι λοιπόν στα συµπεράσµατα των δύο συναντήσεων των Υπουργών Εµπορίου των χωρών της ΕΕ και της Μεσογείου 55, οι Υπουργοί αναγνώρισαν την ανάγκη να εντατικοποιηθούν οι 49 L/269/27.09.1978. 50 Η Αντιπροσωπεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στη Συρία, στην ιστοσελίδα www.delsyr.cec.eu.int 51 L/97, 30.03.1998. 52 The EU's Relations with Tunisisa, www.europa.eu.int/comm./external_relations/tunisia 53 Α.LORCA-A.MAROTO-M.JERCH, La comptabilité des frontieres "Sud versus Est", Revue des Affaires Européennes, No.4, 1996.338. 54 S.QUEFELEC, EU-15 and the Mediterranean Partners: Solid Trade Links, Statistics in Focus, 6-7/2001.1. 55 Βρυξέλλες, 29.05.2001 και Τολέδο, 19.03.2002. 11

προσπάθειες και να ακολουθηθεί περαιτέρω η στρατηγική της ανάπτυξης συγκεκριµένων µέτρων συµπληρωµατικών του περιορισµού των δασµών, µε απώτερο στόχο την επίτευξη µίας επιτυχούς Ευρω-Μεσογειακής Ελεύθερης Εµπορικής Ζώνης. Βέβαια, παρά το γεγονός πως η ΕΕ είναι παραδοσιακώς ο βασικός εταίρος των χωρών της Μεσογείου και πως από το 1994 µέχρι το 2000 διπλασιάστηκε ο όγκος των µεταξύ τους συναλλαγών, πολλοί- ακόµη και εθνικές αρχές 56 - εκφράζουν αµφιβολίες για την επιτυχή δηµιουργία της Ζώνης Ελευθέρου Εµπορίου, αµφιβολίες που εν µέρει οφείλονται σε prima facie διαφορετικότητες µεταξύ των χωρών της Μεσογείου : από τις εµπορικές τους σχέσεις µε την ΕΕ 57, στα οικονοµικά συστήµατα- βαθµός κρατικής παρέµβασης, και στην πολιτική κατάσταση- από τον µονοκοµµατισµό στον πολυκοµµατισµό 58. Εκτός των παραπάνω ενστάσεων, η καθυστέρηση στην τροποποίηση του νοµοθετικού πλαισίου των χωρών της Μεσογείου- ανταγωνισµός, εµπόριο, φορολογία και πολιτική ιδιωτικοποίησης-, εµπόδια στην προς τα έξω εικόνα τους - οικονοµική, πολιτική και κοινωνική αστάθεια που αποτρέπει τις επενδύσεις, ανεπαρκής διοίκηση, διαφθορά- και παράγοντες δοµής, όπως το µέγεθος της αγοράς, φυσικές πηγές και ανθρώπινο δυναµικό, δηµιουργούν κλίµα ανησυχίας 59. Αναµφίβολα η Ζώνη Ελευθέρου Εµπορίου δεν είναι η άµεση πανάκεια για τα αναπτυξιακά προβλήµατα που αντιµετωπίζουν οι χώρες της Μεσογείου 60 αλλά ούτε και τα εµπόδια που αναφέρθηκαν supra είναι καθοριστικά χρειάζεται προσπάθεια, πολιτικός διάλογος, ρεαλιστικοί στόχοι και κυρίως αναθεώρηση και βελτίωση των πρωτοβουλιών και των µέσων της συνεργασίας αυτής. Έτσι η Ευρω-Μεσογειακή Συνεργασία θα αγγίξει και το ποθητό στόχο: µία καλύτερη ποιότητα ζωής και κοινωνική συνοχή για τους λαούς της Νότιας Μεσογείου. 56 Οι γαλλικές αρχές από νωρίς είχαν εκφράσει την άποψη πως, µετά από την απελευθέρωση του εµπορίου µε τις χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, η ΕΕ πρέπει να είναι πιο συγκρατηµένη πριν προχωρήσει σε παρόµοια κίνηση, C. GOYBET, Les zones de libre-échange: nouveau sujet entre les Quinze, Revue Du Marché Commun et de l' union Européenne, 1996.77-80. 57 70% του συνολικού εµπορίου των χωρών Μαγκρέµπ, περίπου 50% για τις χώρες της Μέσης Ανατολής. 58 Α.LORCA-A.MAROTO-M.JERCH, La comptabilité des frontieres "Sud versus Est", Revue des Affaires Européennes, No.4, 1996.327. 59 E.PHILIPPART, The Euro-Mediterranean Partnership: A Critical Evaluation of an Ambitious Scheme, European Foreign Affairs Review, 2003.217. 60 Βλ. περαιτέρω Η.REGNAULT, Le Libre-échange Euro-Méditerranéen: Un Atout pour le Développement?, Problèmes Economiques, No.2686, 2000.12. 12

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: - ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΤΩΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ, "Europe and the Mediterranean" Background Report ISEC/B21, εκέµβριος 1994. - ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ, Regional Strategy Paper 2002-2006, Euro-Med Partnership. - ΠΑΠΑΣΤΑΜΚΟΣ Γ., Περιφερειακή Συνεργασία και Ολοκλήρωση, 1998. - BRETHERTON C. & VOGLER J., The European Union as a Global Actor, 1999. - CHRISTIANSEN T. - PETITO F. -TONRA B., Fuzzy Politics Around Fuzzy Borders: The European Union's Near Abroad, Cooperation and Conflict, 35(4), σ. 389-415. - GAUTRON J-C., La politique de l' Union européenne, Revue des affaires europeénnes, 1996.319 - GΕRADIN D.-PETIT N., Règles de Concurrence et Partenariat Euro-Méditerranéen:Échec ou Succès?, Revue Internationale de Droit Economique, 2003.50. - HAKURA F.S., The Extension of E.C. Competition Law to the Mediterranean Region, European Competition Law Review, 1998. 210. - HAMDOUCH B., Perspectives d' une zone de libre-echange entre le Maroc et l' Union Européenne. Enjeux et Impacts, Reflets Et Perspectives de la Vie Economique, No. 3, 1996.273-296 - LORCA A.-MAROTO A.-JERCH M., La comptabilité des frontieres "Sud versus Est", Revue des Affaires Européennes, No.4, 1996.327 - NUGENT N., The Government and Politics of the European Union 4, 1999. - PAPA P- PETIT-LAURENT J., Commercial Relations Between the EEC and the Mediterranean Countries: an Analysis of Recent Trends in Trade Flows, The EEC and the Mediterranean countries, 1976.266. - PΗΙLIPPART E., The Euro-Mediterranean Partnership: A Critical Evaluation of an Ambitious Scheme, European Foreign Affairs Review, 2003.202επ. - PΙΕΝΝING C., Global Europe, The European Union in the World Affairs, 1997. - QUEFELEC S., EU-15 and the Mediterranean Partners: Solid Trade Links, Statistics in Focus, 6-7/2001. - REGNAULT H, Le Libre-échange Euro-Méditerranéen: Un Atout pour le Développement?, Problèmes Economiques, No.2686, 2000.12. - SCHIAVO A., Il Partenariato Euromediterraneo, No.114, 1997.369-383. - SILVESTRO M., Le partenariat euro-méditerranéen, Revue du Marché Commun et de l' Union Européenne, No. 456, 2002.183 13