Ηλεκτρονικός Εκφοβισμός (Cyberbullying): Μια Νέα Μορφή Βίας

Ηλεκτρονικός Εκφοβισμός (Cyberbullying): Μια Νέα Μορφή Βίας Τα παιδιά χρησιμοποιούν το διαδίκτυο, για να ψάξουν πληροφορίες, να παίξουν «ζωντανά» παιχνίδια (on line), να συμμετάσχουν σε ομάδες συνομιλιών, να επικοινωνήσουν με γνωστά και άγνωστα άτομα, με αποτέλεσμα ο κυβερνοχώρος να χαρακτηριστεί δίκαια ως «η προέκταση της αυλής του σχολείου». Ωστόσο δεν αργούν να εντοπιστούν μορφές βίας μεταξύ των παιδιών, με ακραίες κάποιες φορές συνέπειες. Οι ιδιαιτερότητες του κυβερνοχώρου σε σχέση με το πραγματικό σχολικό περιβάλλον και κυρίως το γεγονός ότι οι ενήλικες, γονείς και δάσκαλοι, έχουν μικρότερη εξοικείωση με το διαδίκτυο συγκριτικά με τα παιδιά και τους νέους, καθιστούν τα φαινόμενα ηλεκτρονικής βίας λιγότερο αναγνωρίσιμα και άρα δυσκολότερο αντιμετωπίσιμα. Ο εκφοβισμός (bullying) αποτελεί μια κοινή μορφή επιθετικότητας που αφορά τα παιδιά και τους έφηβους, κυρίως στο σχολείο αλλά και κατά τη μετακίνηση προς και από αυτό, όπως στις στάσεις των λεωφορείων, καθώς και σε μέρη, όπως οι χώροι παιχνιδιού ή συναντήσεων. Πρόσφατη μελέτη σε παιδιά ηλικίας 8-18 ετών, από 11 χώρες της Ευρώπης, ανέδειξε ένα 20% του συνόλου των παιδιών να είναι θύματα σχολικού εκφοβισμού. Τα τελευταία χρόνια, υπάρχουν στοιχεία ότι ο εκφοβισμός συναντάται και στο διαδίκτυο. Καθώς ο αριθμός των νέων που το χρησιμοποιούν ολοένα αυξάνει, είναι ορατός ο κίνδυνος θυματοποίησης των παιδιών μέσω των ηλεκτρονικών μέσων. Ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός (cyberbullying) έχει οριστεί ως η σκόπιμη, επαναλαμβανόμενη και εχθρική συμπεριφορά από ένα άτομο ή μια ομάδα μέσω της χρήσης τεχνολογικών μέσων πληροφορικής και επικοινωνίας, που έχει σκοπό να βλάψει άλλους. Τα τεχνολογικά μέσα που συνήθως χρησιμοποιούνται είναι το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο (e-mail), το κινητό τηλέφωνο, τα άμεσα μηνύματα (instant messenger) και οι δυσφημιστικές ιστοσελίδες. Η λέξη «εκφοβισμός» σημαίνει ότι ένα παιδί ή ένας έφηβος απειλείται, παρενοχλείται, ταπεινώνεται, γελοιοποιείται με τη χρήση ηλεκτρονικών μέσων από κάποιο άλλο παιδί ή έφηβο, δηλαδή ο θύτης και το θύμα είναι παιδιά. Ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός μπορεί να είναι τόσο απλός, όσο το να συνεχίζει κανείς να στέλνει μηνύματα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου σε κάποιον που του ζήτησε να σταματήσει να έχει επαφή μαζί του. Μπορεί όμως να περιλαμβάνει απειλές, σχόλια για την εμφάνιση ή σεξουαλικού περιεχομένου, μειωτικούς τίτλους σχετικά με τη φυλή, την εθνικότητα, την κοινωνική τάξη, τον τρόπο ομιλίας ή πιθανή αναπηρία του παιδιού, ανάρτηση ψευδών γεγονότων σχετικά με το θύμα (δυσφήμιση) ή ανάρτηση φωτογραφιών ή βίντεο σε χώρους συνομιλιών. Οι εκφοβιστές μπορεί να αποκαλύψουν προσωπικά στοιχεία του θύματος σε ιστοσελίδες ή τόπους συνομιλιών (προσωπικές αποκαλύψεις), ή να χρησιμοποιήσουν την ταυτότητα του θύματος, με σκοπό την έκδοση

υλικού στο όνομά τους, που τους γελοιοποιεί (προσωποποίηση). Τέλος, μπορεί να «εξορίσουν» το θύμα από δικτυακές ομάδες (αποκλεισμός). Ερευνητικά δεδομένα έχουν δείξει ότι η συχνή χρήση του διαδικτύου από εφήβους αυξάνει τον κίνδυνο έκθεσης στον ηλεκτρονικό εκφοβισμό. Μελέτες σε νέους των Η.Π.Α έχουν δείξει ότι ο κίνδυνος να γίνουν θύματα ηλεκτρονικού εκφοβισμού αυξάνεται σε όσους έχουν ενεργό λογαριασμό σε ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης και σε τόπους συνομιλιών, όπου παραθέτουν προσωπικές πληροφορίες, φωτογραφίες ή βίντεο, γεγονός που αυξάνει σημαντικά την πιθανότητα έκθεσης σε εκφοβισμό. Το φύλο και η ηλικία αποτελούν επίσης παράγοντες που έχουν μελετηθεί. Τα μεγαλύτερα παιδιά και έφηβοι έχουν περισσότερες πιθανότητες να εμπλακούν σε ηλεκτρονικό εκφοβισμό σε σχέση με τους μικρότερους, ενώ τα κορίτσια είναι πιο πιθανό να θυματοποιηθούν σε σχέση με τα αγόρια. Παιδιά με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και ιδιαιτερότητες έχει φανεί ότι παρουσιάζουν μεγαλύτερο κίνδυνο να γίνουν θύματα. Μελέτη σε παιδιά με αναπτυξιακές δυσκολίες έδειξε ότι αποτελούν ιδιαίτερα ευαίσθητη ομάδα για τους εκφοβιστές. Το νοητικό δυναμικό, η χαμηλή αυτοεκτίμηση και το καταθλιπτικό συναίσθημα βρέθηκαν ισχυροί προβλεπτικοί παράγοντες για θυματοποίηση μέσω διαδικτύου και άλλων ηλεκτρονικών μέσων. Έχει επίσης επιβεβαιωθεί ότι τα παιδιά που υφίστανται ή ασκούν εκφοβισμό στο σχολείο είναι πιο πιθανό να εκδηλώσουν αντίστοιχη συμπεριφορά και στο διαδίκτυο. Μεγάλος αριθμός μελετών αναφορικά με το σχολικό εκφοβισμό έχει δείξει ότι, παρά τις διαφορές στην εκδήλωση του φαινομένου από χώρα σε χώρα, τα χαρακτηριστικά των θυτών ή θυμάτων είναι παρόμοια. Υπάρχουν δεδομένα ότι η θυματοποίηση έχει αρνητικές επιδράσεις στην ανάπτυξη και την υγεία των παιδιών. Οι κύριοι τομείς που επηρεάζονται είναι η μάθηση και η συναισθηματική υγεία. Τα θύματα συχνά χάνουν το κίνητρό τους για μάθηση και οι σχολικές επιδόσεις πέφτουν. Αναπτύσσουν συμπτώματα αποφυγής, δυσκολία στη συγκέντρωση και χαμηλή αυτοεκτίμηση. Άλλα συμπτώματα αφορούν την ανάπτυξη καταθλιπτικού συναισθήματος και την έναρξη συμπεριφορών κινδύνου, όπως η κατανάλωση αλκοόλ και το κάπνισμα. Περίπου το ένα τρίτο των παιδιών που θυματοποιούνται αναπτύσσουν συμπτώματα ψυχολογικού στρες, όπως οι σωματικές εκδηλώσεις του άγχους και οι διαταραχές ύπνου. Σημαντικό ποσοστό παιδιών αναπτύσσει πλήρη ψυχοπαθολογία, όπως γενικευμένη αγχώδη διαταραχή, μετατραυματική διαταραχή στρες ή κατάθλιψη. Από τους κοινωνικούς και οικογενειακούς παράγοντες, μια μελέτη μεγάλου αριθμού παιδιών έδειξε ότι η ρύθμιση της χρήσης του διαδικτύου από τους γονείς και η διαθεσιμότητά τους για ερωτήσεις αποτελεί ισχυρό προστατευτικό παράγοντα.

Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, υπάρχουν πολλοί τρόποι μεσολάβησης του γονέα στη χρήση του διαδικτύου αλλά οι τεχνικές που επικρατούν είναι οι εξής: α) Περιοριστική μεσολάβηση του γονέα, δηλαδή τοποθέτηση του υπολογιστή σε κοινόχρηστο χώρο στο σπίτι και περιορισμός του χρόνου που βρίσκεται το παιδί στο διαδίκτυο και των προγραμμάτων που παρακολουθεί και συμμετέχει. Λέγεται περιοριστική, γιατί δεν απαιτεί καθόλου την ενεργή συμμετοχή του παιδιού, είναι απόφαση του γονέα. β) Αξιολογική μεσολάβηση, που σημαίνει ανοιχτή συζήτηση θεμάτων που σχετίζονται με τη χρήση του διαδικτύου, αξιολόγηση του περιεχομένου και από κοινού δημιουργία κανόνων σχετικά με το τι επιτρέπεται και τι όχι κατά τη χρήση του διαδικτύου. Συνολικά, τα αποτελέσματα του συνόλου των μελετών καταδεικνύουν ως επιτακτική ανάγκη τη μεγαλύτερη εμπλοκή των γονέων, ώστε να μειωθούν οι κίνδυνοι από τη χρήση του διαδικτύου στη διαπροσωπική επικοινωνία των νέων. Από την επιστημονική ομάδα της A Παιδιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, του Καθηγητή Παιδιατρικής Γεώργιου Χρούσου (Διασκευασμένο κείμενο από την ιστοσελίδα www.boro.gr) ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Α. Στο πλαίσιο συζήτησης να παρουσιάζετε στην τάξη σας την περίληψη του κειμένου σε 120 λέξεις περίπου. (25) Β1. «Παιδιά με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και ιδιαιτερότητες έχει φανεί ότι παρουσιάζουν μεγαλύτερο κίνδυνο να γίνουν θύματα»: Να σχολιάσετε την παραπάνω θέση σε παράγραφο 80 περίπου λέξεων, ακολουθώντας τη μέθοδο των παραδειγμάτων. (10) Β2. Με ποια συλλογιστική πορεία (παραγωγική - επαγωγική) αναπτύσσει τη σκέψη του ο συγγραφέας στην ένατη παράγραφο του κειμένου («Υπάρχουν δεδομένα διαταραχή στρες ή κατάθλιψη»); Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας. (5) Β3. Να αναγνωριστεί το είδος της σύνταξης (ενεργητικής ή παθητικής) στις παρακάτω προτάσεις και να μετατραπεί η καθεμιά σύνταξη στην αντίθετή της: (6) α. Τα παιδιά χρησιμοποιούν το διαδίκτυο, για να ψάξουν πληροφορίες. β. Οι εκφοβιστές μπορεί να αποκαλύψουν προσωπικά στοιχεία του θύματος σε ιστοσελίδες ή τόπους συνομιλιών, ή να χρησιμοποιήσουν την ταυτότητα του θύματος. Β4. Να εντοπίσετε τέσσερα χαρακτηριστικά γνωρίσματα που υποδηλώνουν πως το κείμενο ανήκει στον επιστημονικό λόγο. (4)

Β5. Να ετυμολογήσετε τις παρακάτω λέξεις και να σχηματίσετε μία νέα (απλή ή σύνθετη) παράγωγη λέξη με το β συνθετικό: πληροφορίες, χρησιμοποιούν, τηλέφωνο, φωτογραφιών, ψυχοπαθολογία. (10) Γ. Με αφορμή τη ραγδαία αύξηση των κρουσμάτων εκφοβισμού (bullying), καλείστε να συντάξετε άρθρο 500-600 λέξεων προορισμένο να δημοσιευτεί στη σχολική εφημερίδα, στο οποίο θα διευκρινίζετε τους παράγοντες που τροφοδοτούν το φαινόμενο του εκφοβισμού (ενδοσχολικού και ηλεκτρονικού) και τη δράση που απαιτείται να αναλάβουν τόσο ο Σύλλογος Καθηγητών όσο και οι γονείς, ώστε να αντιμετωπιστεί η ανησυχητική κατάσταση που διαμορφώνεται. (40) ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Α. Αγαπητοί συμμαθητές και συμμαθήτριες, Στο κείμενο, ο συντάκτης προβληματίζεται για το φαινόμενο του ηλεκτρονικού εκφοβισμού των παιδιών, το οποίο δύσκολα αντιμετωπίζεται από τους γονείς εξαιτίας της μικρής εξοικείωσής τους με τον κυβερνοχώρο. Αναλυτικότερα, καταδεικνύεται ως νέα μορφή σχολικής βίας, εφόσον οι ώρες περιήγησης των μαθητών στο διαδίκτυο αυξήθηκαν. Ο έφηβος θύτης δηλαδή μετέρχεται πλέον και τα ηλεκτρονικά μέσα, ώστε να παρενοχλήσει και να ταπεινώσει το έφηβο θύμα του. Έρευνες έχουν επιβεβαιώσει ότι οι ενεργοί λογαριασμοί σε ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης, το φύλο, η ηλικία και οι χαρακτηριστικές ιδιαιτερότητες αποτελούν παράγοντες της ηλεκτρονικής θυματοποίησης παιδιών. Ως αρνητικές επιδράσεις αυτής παρουσιάζονται η απώλεια κινήτρου για μάθηση και η διαταραχή στην ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη των θυμάτων. Τέλος, συμπεραίνεται ότι οι γονείς επιβάλλεται να μεσολαβήσουν είτε περιοριστικά είτε μέσω της διεξαγωγής διαλόγου με τα παιδιά, για να κατασταλεί ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός. (131 λέξεις) Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας Β1. Ο κίνδυνος θυματοποίησης παιδιών μέσω ηλεκτρονικού εκφοβισμού συνιστά μία σύνθετη αλληλεπίδραση χαρακτηριστικών ιδιαιτεροτήτων. Αρχικά, το συναίσθημα της προσωπικής μειονεξίας και η χαμηλή αυτοεκτίμηση ορισμένων μαθητών αποτελούν κίνητρο γελοιοποίησης της προσωπικότητάς τους. Επίσης, όσοι ανήκουν σε μειονοτικές ομάδες, οι οποίες εκπροσωπούν το «διαφορετικό», στοχοποιούνται, καθώς απειλούν την ανάγκη των εκφοβιστών να επιβάλλουν τους δικούς τους όρους κοινωνικής

συνύπαρξης. Τέλος, άτομα εύθικτα που διακρίνονται από τις ακραίες αντιδράσεις τους καθίστανται αντικείμενο χλευασμού λόγω της μικροψυχίας των θυτών τους. Γι αυτό καθίσταται επιτακτική ανάγκη η λήψη μέτρων καταστολής του ηλεκτρονικού εκφοβισμού. (88 λέξεις) Β2. Στην ένατη παράγραφο του κειμένου, ο συντάκτης ακολουθεί παραγωγική συλλογιστική πορεία. Αρχικά, εκθέτει τη γενική θέση αναφορικά με τις αρνητικές επιδράσεις της θυματοποίησης στην ανάπτυξη και την υγεία των παιδιών. Στη συνέχεια, εκθέτει συγκεκριμένα συμπτώματα που σχετίζονται με τη μάθηση και τη συναισθηματική υγεία. Επομένως, προχωρεί παραγωγικά, από τα γενικότερα στα επιμέρους. Β3. α. Το διαδίκτυο χρησιμοποιείται από τα παιδιά, για να ψαχθούν πληροφορίες (από αυτά). β. Μπορεί να αποκαλυφθούν προσωπικά στοιχεία του θύματος σε ιστοσελίδες ή τόπους συνομιλιών ή να χρησιμοποιηθεί η ταυτότητα του θύματος από τους εκφοβιστές. Β4. 1. Το κείμενο συντάχθηκε από την επιστημονική ομάδα της A Παιδιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, υπό τον Καθηγητή Παιδιατρικής Γεώργιο Χρούσο, δηλαδή ειδήμονες επί του θέματος. 2. Αποτελεί διεξοδική και συστηματική διερεύνηση σχετικά με το φαινόμενο του ηλεκτρονικού εκφοβισμού, που στηρίζεται σε μελέτες της κοινωνικής πραγματικότητας. 3. Διακρίνονται γνωρίσματα τόσο του περιγραφικού όσο και του αποδεικτικού επιστημονικού λόγου. Σχετικά με το πρώτο είδος, περιγράφει ουδέτερα το φαινόμενο του ηλεκτρονικού εκφοβισμού και παρουσιάζει τις απόψεις που διατυπώνονται, με σκοπό να δώσει στον αναγνώστη μια ολοκληρωμένη, κατά το δυνατό, εικόνα του θέματος που πραγματεύεται. Αναφορικά με το δεύτερο, παρουσιάζονται επιχειρήματα και τεκμήρια (π.χ. πορίσματα μελετών, ερευνητικά στοιχεία) που αποδεικνύουν τα δεδομένα του ηλεκτρονικού εκφοβισμού. 4. Κυριαρχεί η επίκληση στη λογική με επιχειρήματα («Τα παιδιά χρησιμοποιούν η προέκταση της αυλής του σχολείου») και με τεκμήρια, όπως πορίσματα ερευνών («Ερευνητικά δεδομένα... Μελέτες σε νέους των Η.Π.Α την πιθανότητα έκθεσης σε

εκφοβισμό») και παραδείγματα («Άλλα συμπτώματα όπως η κατανάλωση αλκοόλ και το κάπνισμα συμπτώματα ψυχολογικού στρες, όπως οι σωματικές εκδηλώσεις του άγχους και οι διαταραχές ύπνου πλήρη ψυχοπαθολογία, όπως γενικευμένη αγχώδη διαταραχή, μετατραυματική διαταραχή στρες ή κατάθλιψη»). 5. Χρησιμοποιείται ειδικό λεξιλόγιο (π.χ. κυβερνοχώρος, διαδίκτυο, ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης), για να εκφραστεί με ακριβολογία και ακρίβεια η επιστημονική σκέψη. Ωστόσο οι όροι που εμφανίζονται για πρώτη φορά αποσαφηνίζονται (π.χ. ηλεκτρονικός εκφοβισμός). 6. Το επιστημονικό κείμενο απευθύνεται σε αμύητο κοινό, γι αυτό υπάρχει προσπάθεια εκλαΐκευσης του λόγου με την παράθεση των παραδειγμάτων. 7. Ως προς τη διάρθρωση των σκέψεων, το κείμενο είναι αυστηρά οργανωμένο και με λογική δομή. Επίσης η θέση του ρήτορα είναι ρητά διατυπωμένη στον πρόλογο («Οι ιδιαιτερότητες του κυβερνοχώρου άρα δυσκολότερο αντιμετωπίσιμα»), άρα ο επιστημονικός λόγος αναπτύσσεται με παραγωγική συλλογιστική πορεία. 8. Το ύφος είναι ουδέτερο (αντικειμενική παράθεση απόψεων) και λιτό (ακαλλώπιστο). 9. Στόχος του πομπού είναι να πληροφορήσει το κοινό σχετικά με το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού. Β5. πληροφορίες < πλήρης + φέρω φορέας, φορά, φερέφωνο χρησιμοποιούν < χρήσιμος + ποιώ ποιητής, ποίημα, εκποίηση τηλέφωνο < τήλε (αρχαίο επίρρημα) + φωνή φωνογράφος, φωναχτός, αφωνία φωτογραφιών < φως + γράφω γραφειοκρατία, γράμμα, γραφίστας ψυχοπαθολογία < ψυχή + πάθος + λέγω πάθημα, ομοιοπαθητικός, απάθεια Γ. ΤΙΤΛΟΣ: Καθήκον μας να προστατεύσουμε τα παιδιά από το Cyberbullying! Πρόλογος Ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός αποτελεί φαινόμενο της εποχής, ολοένα εντεινόμενο. Οι έφηβοι βρίσκουν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης διέξοδο και τρόπους εκτόνωσης της συμπεριφοράς τους, που κάποιες φορές είναι παραβατική. Στους κινδύνους που εγκυμονεί το διαδίκτυο περιλαμβάνονται η παρενόχληση, η ταπείνωση και ο εκφοβισμός παιδιών και εφήβων. Οι φορείς αγωγής οφείλουν να διερευνήσουν τους παράγοντες που προκαλούν και συντηρούν το φαινόμενο και να αναλάβουν υπεύθυνη δράση για την αντιμετώπισή του. Κύριο θέμα 1 ο Ζητούμενο: Παράγοντες που τροφοδοτούν το φαινόμενο

Η προσωπική ψυχολογία, η απουσία αυτοεκτίμησης, η κλονισμένη αυτοπεποίθηση, τα προσωπικά συναισθηματικά αδιέξοδα. Η αντιδραστικότητα, η παρορμητικότητα, η ανωριμότητα, η επιπολαιότητα και ο μιμητισμός ως χαρακτηριστικά της νεαρής ηλικίας. Η κοινωνική ρευστότητα, η ηθική σύγχυση, ο αποπροσανατολισμός, η κυριαρχία του ατομικισμού και της ιδιοτέλειας, η έλλειψη ουσιαστικών ανθρώπινων σχέσεων. Το τεχνητό και αντιανθρώπινο περιβάλλον των σύγχρονων μεγαλουπόλεων, οι γρήγοροι ρυθμοί και η ανωνυμία. Η αυταρχικότητα των γονέων και ο άκρατος φιλελευθερισμός (απουσία ελέγχου), η υποτυπώδης επικοινωνία γονέων-παιδιών. Η απουσία ανθρωποκεντρικής παιδείας, το μειωμένο κύρος του θεσμού του σχολείου, η αδυναμία ή και αδιαφορία των εκπαιδευτικών να εντοπίσουν φαινόμενα εκφοβισμού και να τα αποτρέψουν. Η προβολή προτύπων βίας και η ηρωοποίηση αντικοινωνικών τύπων από τα ΜΜΕ. 2 ο Ζητούμενο: Προτάσεις χειρισμού του φαινομένου από Σύλλογο Καθηγητών και γονείς α. Σχολείο Να υπηρετεί τον κοινωνικό του ρόλο, καλλιεργώντας ολόπλευρα τους μαθητές, μεταγγίζοντας διαχρονικές αξίες και υγιή πρότυπα, ενισχύοντας την κριτική τους ικανότητα. Να μεριμνά για τη συναισθηματική ισορροπία των μαθητών. Να εξομαλύνει με διάλογο τις εντάσεις που δημιουργούνται και να προωθεί τη συνεργασία των μαθητών στο σχολικό περιβάλλον. Να συνεργάζεται με παιδοψυχολόγους, κοινωνικούς λειτουργούς και ειδικούς παιδαγωγούς οι οποίοι θα στηρίζουν ψυχολογικά και θα συμβουλεύουν τους εφήβους, αλλά και θα διαγιγνώσκουν έγκαιρα παραβατικές συμπεριφορές. Να διοργανώνει σε συνεργασία με κοινωνικές υπηρεσίες και επαγγελματίες της ψυχικής υγείας εκδηλώσεις, με στόχο την ενημέρωση των εφήβων και των γονέων τους για το πρόβλημα του ηλεκτρονικού εκφοβισμού. β. Γονείς Να παρέχουν συναισθηματική κάλυψη και να διαμορφώνουν σχέση φιλίας και εμπιστοσύνης με τα παιδιά. Να καλλιεργούν το διάλογο και να αποφεύγουν τόσο την αυταρχικότητα όσο και την υπερβολική ανοχή. Να έχουν συναίσθηση του ρόλου τους και να ασκούν αυτοκριτική.

Να γαλουχούν τα παιδιά με υψηλές αξίες με στόχο τη δημιουργία ισχυρών και ισορροπημένων προσωπικοτήτων, αποτελώντας οι ίδιοι πρότυπα ήθους και ακεραιότητας. Να βρίσκονται σε επικοινωνία και συνεργασία με τους εκπαιδευτικούς. Επίλογος Η νεανική βία τροφοδοτείται από τους ενήλικες, τα πρότυπα της εποχής, την εσφαλμένη διαπαιδαγώγηση. Επομένως, το σχολείο και η οικογένεια επιβάλλεται να ενισχύσουν τις αντιστάσεις των παιδιών απέναντι στον ηλεκτρονικό εκφοβισμό, οφείλουν να προσφέρουν στους νέους μια ζωή με νόημα, αξίες και υγιή πρότυπα. Επιμέλεια θεμάτων: Αγγελική Αθανασιάδη Πένη Γράψα