gjxydo@uoi.gr, mpavlakou@upatras.gr

Η ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΗΣ ΟΡΟΛΟΓΙΑΣ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ ΣΕ ΔΥΟ ΜΟΝΟΓΛΩΣΣΑ ΣΥΓΧΡΟΝΙΚΑ ΛΕΞΙΚΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ: ΜΙΑ ΠΡΩΤΗ ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ * Γιώργος Ι. Ξυδόπουλος 1 & Μαρία Παυλάκου 2 1 Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, 2 Πανεπιστήμιο Πατρών gjxydo@uoi.gr, mpavlakou@upatras.gr Abstract In this paper we propose and apply a set of evaluation criteria, in order to examine the way linguistics terminology is treated by the two major monolingual general dictionaries of Modern Greek, namely the Dictionary of Modern Greek Language (DMGL) by G. Babiniotis and the Dictionary of Standard Modern Greek (DSMG) of the Triantafyllidis Foundation. First, we briefly discuss the main features of linguistics terminology and the principles that govern its creation. Furthermore, we present the results of a quantitative and qualitative evaluation we have conducted and we conclude that: (a) the DMGL contains several problems and appears not to respect the policy it has adopted on the selection of specialized lemmata, perhaps because of the unusually large number of special lemmata it contains; and (b) the DSMG, despite of some problematic cases and omissions, manages to follow its policy on specialized terms. Finally, we draw general conclusions regarding the treatment of specialised terminology in monolingual general dictionaries. 0. Εισαγωγή Στην εργασία αυτή θα εξετάσουμε τον τρόπο διαχείρισης της ορολογίας της γλωσσολογίας από δυο μονόγλωσσα συγχρονικά λεξικά της Νέας Ελληνικής: το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας του Γ. Μπαμπινιώτη (ΛΝΕΓ) και το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής του Ιδρύματος Μανόλη Τριανταφυλλίδη (ΛΚΝ). Καταρχάς, θα αναφερθούμε με συντομία στις γενικές αρχές που διέπουν τη σύνθεση, τα δομικά χαρακτηριστικά, την προέλευση καθώς και τη διαγλωσσική διάσταση της ορολογίας της γλωσσολογίας. Στη συνέχεια, με βάση: (α) την ποσότητα των γλωσσολογικών όρων που εμφανίζονται στα δυο λεξικά, (β) το βαθμό παγίωσης των όρων αυτών, και (γ) το είδος και την ποιότητα των ερμηνευμάτων θα * Ευχαριστούμε το ακροατήριο της θεματικής ενότητας «Ελληνική Λεξικογραφία: Προοπτικές στον 21 ο Αιώνα» του 8 ου ΔΣΕΓ για τις χρήσιμες παρατηρήσεις καθώς και τους/τις φοιτητές/ φοιτήτριες του Διατμηματικού ΠΜΣ «Λεξικογραφία» του Πανεπιστημίου Αθηνών, στους οποίους παρουσιάστηκε το υλικό και τα ευρήματα της έρευνας υπό μορφή σεμιναρίου, για την ενδιαφέρουσα συζήτηση. Η ευθύνη για οποιαδήποτε λάθη ή παραλείψεις βαρύνει αποκλειστικά εμάς. 1063

διατυπώσουμε ορισμένα αξιολογικά συμπεράσματα σχετικά με τη διαχείριση της ορολογίας από τα συγκεκριμένα μονόγλωσσα συγχρονικά λεξικά. 1. Οι γενικές αρχές της ορολογίας της γλωσσολογίας Τα γενικά χαρακτηριστικά της γλωσσολογικής μεταγλώσσας αντλούνται από το γενικό γλωσσικό σύστημα, αλλά διαφοροποιούνται στο λεξικό επίπεδο, αφού αυτή διαθέτει τριών ειδών λεξικά στοιχεία: (α) λέξεις του γενικού λεξιλογίου, (β) σχετικά εξειδικευμένες λέξεις που μπορεί να απαντούν και στο γενικό λεξιλόγιο, και (γ) λέξεις με υψηλή εξειδίκευση που δεν απαντούν στο γενικό λεξιλόγιο (βλ. π.χ. Cabré 1999: 80-81), για παράδειγμα: (1α) (1β) (1γ) Κοινές λέξεις γενικού λεξιλογίου: analysis (ανάλυση), description (περιγραφή), system (σύστημα), form (μορφή), meaning (σημασία), κ.τ.λ. Εξειδικευμένες λέξεις γενικού λεξιλογίου: compounding (σύνθεση), derivation (παραγωγή), vowel (φωνήεν), deletion (απαλοιφή), context (περικείμενο) κ.τ.λ. Εξειδικευμένες λέξεις ειδικού λεξιλογίου: morpheme (μόρφημα), phoneme (φώνημα), lexeme (λέξημα), utterance (εκφώνημα), affix (πρόσφυμα), implicature (υπονόημα), connotation (συνδήλωση) κ.τ.λ. 1.1 Τυπικά χαρακτηριστικά Το ειδικό λεξιλόγιο της γλωσσολογίας, όπως και των άλλων επιστημών και τεχνών, έχει βεβαίως και ιδιαίτερα τυπικά χαρακτηριστικά που συνοψίζονται στα εξής: (2α) μορφολογικές δομές που προέρχονται από ελληνικές ή λατινικές ρίζες: diphthongization (δίφθογγοποίηση), aoristic (αοριστικός), vocoid (φωνηεντοειδές), κ.τ.λ. (2β) συντομευμένα στοιχεία και σύμβολα: NP (Ονοματική Φράση), EPP (Διευρυμένη Αρχή της Προβολής), wh (ερωτηματικό), Χ (X-τονούμενο), κ.τ.λ. (2γ) ονοματοποιήσεις ρημάτων: nominalization (ονοματοποίηση), modification (τροποποίηση), devoicing (απηχηροποίηση), κ.τ.λ. Σε αυτά μπορούμε να προσθέσουμε και την ύπαρξη πληθώρας σύνθετων ονοματικών εκφράσεων, π.χ.: (3) phrase-structure rules (κανόνες φραστικής δομής), coordinating conjunction (δείκτης παρατακτικής σύνδεσης), tip-of-the-tongue phenomenon (φαινόμενο «στην άκρη της γλώσσας») κ.τ.λ. Το ειδικό λεξιλόγιο της γλωσσολογίας περιέχει σύνθετους όρους που έχουν τη μορφή ονοματικών φράσεων που πολλές φορές παρουσιάζουν υψηλή δομική πολυπλοκότητα, π.χ.: 1064

(4) total accountability (πλήρης εξηγησιμότητα), universe of discourse (σύμπαν του λόγου), truth-conditional semantics (σημασιολογία των συνθηκών αληθείας), generalized phrase-structure grammar (γραμματική της γενικευμένης φραστικής δομής), discourse in common sense entailment (λόγος στη συνεπαγωγή κοινής λογικής) κ.τ.λ. Η φραστική πολυπλοκότητα των σύνθετων αυτών όρων οδηγεί πολλές φορές στη συντόμευσή τους με τη χρήση αρκτικολέξων (π.χ. GPSG (γραμματική της γενικευμένης φραστικής δομής)), GB (government & binding: κυβέρνηση και αναφορική σύνδεση κ.τ.λ.)), ακρωνυμίων (π.χ. DICE (λόγος στη συνεπαγωγή κοινής λογικής)), μικτών τύπων (π.χ. I- language (internalized language: εσωτερικευμένη γλώσσα)), συμβόλων (π.χ. Ā (Α-bar: μη Α)) και περικεκομμένων τύπων (π.χ. macrolinguistic analysis > macro analysis). 1.2 Προέλευση Από άποψη προέλευσης, όπως αναφέρουν, μεταξύ άλλων, η Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1986: 63-65, η Cabré 1999: 88-89 και η Γιαννουλοπούλου 2001: 23-24, το ειδικό λεξιλόγιο της γλωσσολογίας στις διάφορες γλώσσες μπορεί να προέρχεται είτε από την ίδια τη γλώσσα, είτε με εσωτερικό είτε με εξωτερικό δανεισμό. Ειδικότερα, τα δάνεια λεξικά στοιχεία είναι: (α) νεοκλασικά δάνεια (από την αρχαία ελληνική και τη λατινική), (β) πραγματικά δάνεια (ιδίως από τα αγγλικά) και (γ) εσωτερικά δάνεια (από γεωγραφικές ή κοινωνικές διαλέκτους ή άλλα ειδικά λεξιλόγια της ίδιας γλώσσας). Η ειδική ορολογία της γλωσσολογίας, όπως και των άλλων επιστημών και της τεχνολογίας, δημιουργείται σήμερα, κατά το μεγαλύτερο μέρος της, αποκλειστικά στην αγγλική. Ωστόσο, η μεταφορά της ορολογίας από την αγγλική σε άλλες γλώσσες, εν προκειμένω στην ελληνική, γίνεται είτε αυτούσια, με τη μορφή αγγλισμών, είτε με μεταφραστικό δανεισμό (βλ. Κατσογιάννου & Ευθυμίου 2004: 27-8, Χαραλαμπάκη 2004: 6 και ειδικότερα Κακριδή-Φερράρι 2001: 203, Jackson & Zé Amvela 2000: 129, Sager 1998: 252-253 και Ξυδόπουλο 2008: 269, μεταξύ άλλων). 1.3 Απόδοση της ορολογίας Η ορολογία της γλωσσολογίας, όπως και άλλων επιστημονικών πεδίων, έχει διαγλωσσική διάσταση χάρη στο ότι μεταφέρεται από γλώσσα σε γλώσσα με τη διάδοση της επιστήμης. Χωρίς να αναφερθούμε εδώ σε ειδικότερα ζητήματα απόδοσης της ορολογίας, αξίζει να σημειώσουμε μόνο ότι η όλη διαδικασία στοχεύει στην όσο το δυνατόν αρτιότερη μεταφορά και καθιέρωση ξένης ορολογίας σε μια γλώσσα, όπως τονίζουν οι Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1994: 29-33, 1997: 78, Κακριδή-Φερράρι 2001: 203 και Τοκατλίδου-Παναγιωτίδου 1976: 59, μεταξύ άλλων. Συνήθως, η επιτυχής απόδοση της ξένης επιστημονικής ορολογίας πρέπει να πληροί ορισμένα κριτήρια-προϋποθέσεις, τα οποία θα μπορούσαν να συνοψιστούν στα 1065

ακόλουθα: (α) την αποδεκτότητα (δηλ. τη γλωσσική ορθότητα του όρου), (β) την πληροφορικότητα (δηλ. τη δηλωτικότητα, τη διαφάνεια και τη σαφήνεια του όρου), (γ) την ανακλησιμότητα (δηλ. τη βραχύτητα, τη μονολεκτικότητα και την παραγωγική συνάφεια του όρου), και (δ) τη μεταφρασιμότητα (δηλ. την αντιστοιχία του όρου από γλώσσα σε γλώσσα) (βλ. σχετικά Κακριδή-Φερράρι 2001: 205, Μπαμπινιώτη 1993, 1994: 37-44, Ξυδόπουλο 2002: 496-7, 2003: 740-1 και Tsakona 2007: 126-9, 137-139). 2. Η λεξικογράφηση της ορολογίας της γλωσσολογίας 2.1 Γενικές αρχές Η ορολογία της γλωσσολογίας, όπως και των άλλων επιστημών, αφού διαδοθεί βιβλιογραφικά σε πρωτογενή βαθμό (βλ. πρωτότυπες επιστημονικές εργασίες) και παγιωθεί τότε καταχωρίζεται σε έντυπα ή ηλεκτρονικά λεξικά ή γλωσσάρια ειδικού λεξιλογίου δυο ειδών: (α) τα λεξικά ή γλωσσάρια με μακροδομή 4.000-6.000 λημμάτων τα οποία περιλαμβάνουν τους πιο καθιερωμένους και διαδεδομένους όρους όλων των κλάδων της επιστήμης (βλ. π.χ. τα λεξικά των Κρύσταλ 2003 και Σακελλαριάδη 2003 στα ελληνικά και το ηλεκτρονικό λεξικό των Kerstens et al. 2006 στα αγγλικά και το αγγλοελληνικό ηλεκτρονικό γλωσσάρι του Xydopoulos 2007), και (β) τα λεξικά ή γλωσσάρια με μακροδομή 1.000 περίπου λημμάτων που αφορούν συγκεκριμένους κλάδους της γλωσσολογίας και περιλαμβάνουν πιο εξειδικευμένους και, πολλές φορές, λιγότερο παγιωμένους όρους (π.χ. τα αγγλικά λεξικά / γλωσσάρια του Trask 1993 για τη γραμματική, του Davies 2005 για την εφαρμοσμένη γλωσσολογία), του Trudgill 2003 για την κοινωνιογλωσσολογία), του Cruse 2006 για σημασιολογία πραγματολογία), του Carr 2007 για τη φωνολογία κ.τ.λ.). Όση ορολογία απαντά στην πρωτογενή βιβλιογραφία αλλά δεν θεωρείται παγιωμένη τότε δεν καταχωρίζεται στα ειδικά λεξικά (βλ. σχετικά Bowker 2003: 156-157, 161, Cabré 1999: 38, Ιορδανίδου 2004: 221-222, Κρύσταλ 2003: xi). 2.2 Πολιτική επιλογής λημμάτων Η καταχώριση ειδικών λεξιλογίων, όπως η επιστημονική ορολογία της γλωσσολογίας, σε γενικά γλωσσικά λεξικά αποτελεί ζήτημα απόφασης του λεξικογράφου, όπως αυτή διατυπώνεται στην πολιτική επιλογής των λημμάτων, στο εισαγωγικό μέρος του λεξικού (βλ. σχετικά Hartmann 2001: 14, Landau 2001: 358, Kiefer & Sterkenburg 2003: 352 κ.τ.λ.). Ο λεξικογράφος, λαμβάνοντας υπόψη του τις διάφορες παραμέτρους και προδιαγραφές του υπό δημιουργία λεξικού, αποφασίζει σχετικά με την ποσότητα (δηλ. το πλήθος λημμάτων ανά επιστήμη) και την ποιότητα των ειδικών όρων (δηλ. ποιοι επιστημονικοί κλάδοι και ποιοι όροι) που θα περιλάβει στο λεξικό του. Σε κάθε περίπτωση, όμως, η επιλογή ή μη ενός ειδικού επιστημονικού όρου με σκοπό να περιληφθεί στο λημματολόγιο ενός γενικού λεξικού εξαρτάται από το βαθμό παγίωσής του, δηλαδή από το πόσο καθιερωμένος είναι ο όρος στη 1066

σημερινή χρήση της γλώσσας από τους περισσότερους ομιλητές και χρήστες του λεξικού (βλ. και Ιορδανίδου 2004: 226). Με άλλα λόγια, ένα γενικό λεξικό πρέπει να περιλαμβάνει λήμματα από όλες τις πιο διαδεδομένες επιστήμες σε ανάλογη ποσότητα με εκείνη του υπόλοιπου λημματολογίου του, και μάλιστα, περισσότερα από κάποιες πιο γνωστές επιστήμες και λιγότερα από κάποιες άλλες λιγότερο γνωστές στους περισσότερους ομιλητές. Έτσι, είναι αναμενόμενο ένα γενικό λεξικό να περιλαμβάνει π.χ. περισσότερους όρους ιατρικής απ ό, τι όρους αστρονομίας ή γλωσσολογίας. 3. Η ορολογία γλωσσολογίας στα λεξικά ΛΝΕΓ και ΛΚΝ Έχοντας ολοκληρώσει τη σύντομη συζήτησή μας για τα χαρακτηριστικά της επιστημονικής ορολογίας της γλωσσολογίας και τον συνήθη τρόπο λεξικογράφησής της, θα περάσουμε τώρα στην εξέταση των λεξικών ΛΝΕΓ και ΛΚΝ, αναφορικά με το πώς αυτά διαχειρίζονται τη γλωσσολογική ορολογία, σύμφωνα με τις αρχές της σύγχρονης λεξικογραφίας στις οποίες αναφερθήκαμε ήδη. Προτού προχωρήσουμε, όμως, στην ανάλυση θα αναφερθούμε στα κριτήρια αξιολόγησης που επιλέξαμε να εφαρμόσουμε. 3.1 Κριτήρια αξιολόγησης Για την αξιολόγηση του τρόπου διαχείρισης των λεξικών ΛΝΕΓ και ΛΚΝ εφαρμόσαμε μια σειρά ποσοτικών και ποιοτικών αξιολογικών κριτηρίων στη μακροδομή, αλλά και τη μικροδομή, λαμβάνοντας υπόψη το τυπολογικό είδος των υπό εξέταση λεξικών, καθώς και την πολιτική που υιοθετούν αναφορικά με την επιλογή λημμάτων από τα ειδικά λεξιλόγια. Καταρχάς, προχωρήσαμε στον ακριβή εντοπισμό και τη μέτρηση όσων λημμάτων από την ορολογία της γλωσσολογίας περιέχονται στα λεξικά, είτε αυτά είναι κύρια λήμματα, ενδολήμματα ή υπολήμματα. Με βάση τα ποσοτικά ευρήματα, χωρίσαμε τα λήμματα σε κατηγορίες ανάλογα με τον ειδικότερο κλάδο γλωσσολογίας από τον οποίο έχουν αντληθεί, χρησιμοποιώντας ως πηγή αναφοράς τα υπάρχοντα ειδικά λεξικά / γλωσσάρια ορολογίας της γλωσσολογίας στα ελληνικά (βλ. Κρύσταλ 2003, Σακελλαριάδη 2003 και Xydopoulos 2007) και εξετάσαμε την κατανομή τους στο σύνολο των λημμάτων. Στη συνέχεια, ελέγξαμε ποια χρηστικά σημάδια (ή λεξικογραφικούς χαρακτηρισμούς) χρησιμοποιούν τα συγκεκριμένα λεξικά για τη γλωσσολογική ορολογία και ποια λήμματα εντάσσονται σε ποιες κατηγορίες. Εδώ λάβαμε υπόψη μας τη συνήθη διάκριση που απαντά στη γλωσσολογία μεταξύ (παραδοσιακής) γραμματικής περιγραφής και (σύγχρονης) γλωσσολογίας και επισημαίνεται με διαφορετικά χρηστικά σημάδια στα λεξικά (βλ. σχετικά Αναστασιάδη-Συμεωνίδη υπό δημοσίευση και Τράπαλη & Κατσούδα υπό δημοσίευση).. Με το δεδομένο ότι οι περισσότεροι από τους όρους που συνιστούν την ορολογία γλωσσολογίας στα ελληνικά είναι μεταφραστικά δάνεια, κατά κύριο λόγο από τα αγγλικά, 1067

θεωρήσαμε ως σημαντικό κριτήριο αξιολόγησης τον έλεγχο του βαθμού ισοδυναμίας του ελληνικού όρου. Εδώ, ελέγξαμε το κατά πόσο τα υπό εξέταση λεξικά χρησιμοποιούν όρους που έχουν επαρκώς παγιωθεί και απαντούν και στα ειδικά λεξικά του κλάδου της γλωσσολογίας ή προβαίνουν τα ίδια σε απόδοση ή επαναπόδοση ενός παγιωμένου όρου. Τέλος, σε επίπεδο μικροδομής εξετάσαμε την επιστημονική επάρκεια και ακρίβεια των ορισμών που χρησιμοποιούν τα λεξικά, με αναφορά σε ελληνικές και ξένες ειδικές βιβλιογραφικές πηγές (βλ. π.χ. Kerstens et al. 2006, Crystal 2003 και Κρύσταλ 2003). 3.2 Αξιολόγηση των λεξικών Τα ελληνικά λεξικά ΛΝΕΓ και ΛΚΝ, σύμφωνα με την κατηγοριοποίηση του Zgusta 1971: 198-221, εν μέρει του Landau 2001:7-10 και του Swanepoel 2003: 46, κατατάσσονται στην κατηγορία των μονόγλωσσων συγχρονικών γενικών βασικών λεξικών (βλ. και Ξυδόπουλο 2008: 294). 3.2.1 Το ΛΝΕΓ Το ΛΝΕΓ εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1998, επανεκδόθηκε με βελτιώσεις το 2002 και περιλαμβάνει περί τα 60.000 κύρια λήμματα. Με βάση τη σχετική μέτρηση (βλ. Παυλάκου 2007), από ποσοτική άποψη, το ΛΝΕΓ περιλαμβάνει συνολικά 842 γλωσσολογικούς όρους ως κύρια λήμματα και ενδολήμματα με ερμήνευμα, καθώς και 61 όρους ως υπολήμματα χωρίς ερμήνευμα. Οι όροι αυτοί επισημαίνονται με το σημάδι ΓΛΩΣΣ, χωρίς να γίνεται περαιτέρω διάκριση ως προς το πεδίο χρήσης του κάθε όρου, που μπορεί να είναι είτε η παραδοσιακή γραμματική είτε η γενική γλωσσολογία. Τέλος, υπάρχουν μερικές περιπτώσεις όρων οι οποίοι, σύμφωνα με τις πηγές αναφοράς που χρησιμοποιήσαμε, είναι γλωσσολογικοί αλλά το ΛΝΕΓ τους έχει καταχωρισμένους σε άλλο επιστημονικό πεδίο (με άλλο χρηστικό σημάδι) ή τους εμφανίζει ως στοιχεία του γενικού λεξιλογίου. Εδώ, με βάση τη συνήθη παραδοχή περί διάκρισης των όρων σε παραδοσιακά γραμματικούς και γλωσσολογικούς, διαπιστώσαμε ότι το 37% όλων των όρων που επισημαίνονται με το δείκτη ΓΛΩΣΣ στο ΛΝΕΓ είτε είναι παρωχημένοι όροι είτε αφορούν αποκλειστικά την παραδοσιακή γραμματική της αρχαίας ή/και νέας ελληνικής είτε και τα δυο. Επιπρόσθετα, οι όροι αυτοί δεν είναι δυνατόν να εντοπιστούν σε κανένα από τα ειδικά λεξικά γλωσσολογικής ορολογίας. Το υπόλοιπο 63% των όρων έχουν πράγματι αντληθεί από τη γενική γλωσσολογία και, στις περισσότερες περιπτώσεις, είναι μεταφραστικά δάνεια, κυρίως από τα αγγλικά. Ακόμη, υπάρχουν γενικά γλωσσικά φαινόμενα που εμφανίζονται μόνο με ορολογία της παραδοσιακής γραμματικής χωρίς να συνοδεύονται από όρους της σύγχρονης γλωσσολογικής ανάλυσης και χωρίς διαναφορές, π.χ.: 1068

(5α) (5β) (5γ) (5δ) αηχοποίηση (γαλλ. assourdissement) και όχι και απηχηροποίηση κατά το αγγλικό devoicing τσιτακισμός και όχι και προστριβοποίηση κατά το αγγλικό affrication, κώφωση και όχι και ανύψωση κατά το αγγλικό raising συνοδίτης φθόγγος και όχι και παρασιτικό φωνήεν / σβαραμπακτί κατά τον όρο parasite / svarabhakti vowel Ειδικότερα, οι 533 όροι (από τους 842) οι οποίοι θεωρούμε πως είναι ακραιφνώς γλωσσολογικοί, ακολουθώντας τις ειδικές πηγές αναφοράς, μπορούν να χωριστούν σε υποκατηγορίες ανάλογα με τον ειδικότερο τομέα της γλωσσολογίας στον οποίο αναφέρονται. Αυτό, ωστόσο, δεν δηλώνεται ούτε με χρηστικό σημάδι ούτε στον ορισμό, αλλά προκύπτει μόνο αν ο χρήστης μπορεί να το συμπεράνει. Στο παρακάτω διάγραμμα φαίνεται ο τρόπος κατανομής των όρων αυτών στις διάφορες κατηγορίες/τομείς της γλωσσολογίας: (6). Κατανομή ορολογίας στο ΛΝΕΓ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΛΛ. ΑΝ ΑΛΥΣΗ (5%) (5%) ΓΛΩΣΣΑΣ ΛΟΓΟΥ (2%) (3%) ΣΗΜΑΣΙΟΛ/ ΠΡΑΓΜ ΓΕΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ (24%) (7%) (14%) ΣΥΝΤΑΞΗ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ (23%) (17%) ΦΩΝΗΤΙΚΗ/ ΦΩΝΟΛΟΓΙΑ Εκτός των όρων που είναι καταχωρισμένοι με το χρηστικό σημάδι ΓΛΩΣΣ, εντοπίσαμε και ορισμένους όρους, όπως: (7) κοινωνιόλεκτος, μόνημα, μεταλεξικογραφία, ερασμική προφορά, ετεροιωμένη βαθμίδα, μετωνυμία, νευρογλωσσολογία, αμαρκάριστος, αναδιπλασιασμός, επένθεση, ερμήνευμα, κόρπους, συλλαβισμός, χειλοϋπερωικός, χειλοδοντικός, μηδενική βαθμίδα, ρινικός κ.τ.λ. 1069

οι οποίοι είναι σαφέστατα ειδικοί γλωσσολογικοί όροι. Ενώ, δηλαδή, απαντούν στα ειδικά λεξικά, δεν επισημαίνονται κατάλληλα ως τέτοιοι και η ειδική τους χρήση μπορεί να γίνει καταληπτή μόνο με ανάγνωση του ορισμού. Επιπρόσθετα, στους 533 (από τους 842) όρους που θεωρήσαμε ως ακραιφνώς γλωσσολογικούς διαπιστώσαμε ότι δεν περιλαμβάνονται όροι οι οποίοι θεωρούνται βασικοί στους διάφορους κλάδους της γλωσσολογίας, όπως είναι οι ακόλουθοι: (8) βαθεία/βαθιά δομή, επιφανειακή δομή, ουδετεροποίηση, συνοπτικός, κλινική γλωσσολογία κ.τ.λ. Όπως αναφέραμε και νωρίτερα και είναι ευρέως γνωστό, η πλειονότητα της σύγχρονης γλωσσολογικής ορολογίας στα ελληνικά είναι αποτέλεσμα μεταφραστικού δανεισμού, κυρίως από τα αγγλικά (βλ. π.χ. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1994: 31, 1997: 80). Η διαδικασία απόδοσης της ορολογίας παρουσιάζει αρκετές δυσκολίες, οι οποίες συνήθως αντιμετωπίζονται σε πρωτογενές (έρευνα) ή δευτερογενές επίπεδο (συγγραφή ειδικών βιβλίων ή λεξικών) και διευθετούνται στα στενότερα πλαίσια της κάθε επιστήμης και, ως εκ τούτου, αυτή δεν εμπίπτει στην αρμοδιότητα του λεξικογράφου συντάκτη ενός γενικού λεξικού. Στον τομέα αυτό στο ΛΝΕΓ εντοπίσαμε περιπτώσεις «αστοχιών» στην απόδοση αγγλικών όρων, όπως για παράδειγμα: (9α) (απ)ουράνωση αντί για (απ)ουρανικοποίηση για το γαλλικό (και αγγλικό)όρο (dé)palatalisation και (απ)ουρανώνω αντί για (απ)ουρανικοποιώ για τον ισοδύναμο όρο (dé)palataliser (9β) γλωσσική εφαρμογή αντί για γλωσσική πλήρωση/επιτέλεση για το αγγλικό linguistic performance (9γ) γλωσσικό αίσθημα αντί για γλωσσική διαίσθηση για το αγγλικό linguistic intuition (9δ) έρρινος ερρίνωση/ερρινοποίηση αντί για ρινικός ρινικοποίηση για τους γαλλικούς (και αγγλικούς) όρους nasal, nasalisation (9ε) ονοματοποίηση ως συνώνυμο της ονοματοποιίας και ως ισοδύναμο του onomatopoeia και όχι του γαλλικού (και αγγλικού) nominalisation Τέλος, από άποψη μικροδομής, το ΛΝΕΓ διαπιστώσαμε πως δίνει επαρκείς ορισμούς και επεξηγεί, ιδίως τους όρους που αναφέρονται σε γλωσσικά φαινόμενα, με σαφή παραδείγματα. Ωστόσο, εντοπίσαμε και δυο περιπτώσεις σοβαρής ανακρίβειας στον ορισμό, η οποία εμφανίζεται και στην πρώτη και στη δεύτερη έκδοση, και αφορά τους όρους ομωνυμία, και κατ επέκταση τον όρο ομοηχία, και τον όρο παρώνυμο. Ας δούμε τον ορισμό για την ομωνυμία όπως τη δίνει το ΛΝΕΓ (Μπαμπινιώτης 1998: 1271): (10) ομωνυμία (η) [αρχ.] (ομωνυμιών) ΓΛΩΣΣ. Σημασιολογική σχέση κατά την οποία δύο ή περισσότερες λέξεις συμπίπτουν στη σημασία τους (λ.χ. πετεινός κόκορας, άνθος λουλούδι). 1070

Είναι σαφές ότι ο παραπάνω ορισμός αντιστοιχεί στη σημασιολογική σχέση, και ακριβέστερα στην εννοιακή σχέση (sense relation), της λεγόμενης απόλυτης συνωνυμίας. Ωστόσο, στη σχετική βιβλιογραφία (βλ. π.χ. Lyons 1977: 198, Cruse 1986: 268-270, 2004: 154-155) μεταξύ άλλων) ενώ συζητείται η περίπτωση της απόλυτης συνωνυμίας, ως το ανώτατο επίπεδο της συνωνυμικής ιεραρχίας, συμπεραίνεται ότι στις φυσικές γλώσσες δεν απαντούν απόλυτα συνώνυμα, δηλαδή με «σύμπτωση» της σημασίας, αλλά αντίθετα λέξεις που είναι σημασιολογικά ισοδύναμες. Έτσι λοιπόν, όσες λέξεις παρουσιάζουν περισσότερες ομοιότητες παρά διαφορές μεταξύ τους ως προς τη σημασία τους συνήθως καταχωρίζονται ως λογικοπροτασιακά συνώνυμα (όπως τα πετεινός κόκορας, άνθος λουλούδι που είδαμε στο (10)), ενώ όσες λέξεις έχουν μόνο κάποιες ομοιότητες μεταξύ τους θεωρούνται πλησιώνυμα (π.χ. μεγάλος τεράστιος, δολοφονώ εκτελώ). Ο όρος ομωνυμία, σύμφωνα με το ειδικό λεξικό του Κρύσταλ 2003: 292 (και εν μέρει του Σακελλαριάδη 2003: 261), αφορά την περίπτωση όπου δυο λέξεις έχουν διαφορετικές σημασίες και (υποχρεωτικά) τον ίδιο φωνητικό τύπο (δηλ. είναι ομόηχες και έτσι μερικώς ομώνυμες) καθώς και (προαιρετικά) τον ίδιο ορθογραφικό τύπο (δηλ. είναι και ομόγραφες και έτσι απολύτως ομώνυμες). Ακολουθώντας, λοιπόν, τη λογική της ορθής απόδοσης της ορολογίας που είδαμε νωρίτερα, ο όρος «ομωνυμία» θα είναι ισοδύναμος με τον αγγλικό όρο «homonymy» ενώ ο όρος «ομοηχία» με τον όρο «homophony». Παρόμοιου τύπου ανακρίβεια στον ορισμό εντοπίσαμε και στο λήμμα παρώνυμο, και στο σχετικό σχόλιο, όπου τα παρώνυμα ορίζονται λανθασμένα ως (βλ. π.χ. Μπαμπινιώτη 2002: 1350): (11) [...] καθεμιά από τις λέξεις που μοιάζουν φωνητικά, αλλά διαφοροποιούνται σημασιολογικά [...] Σύμφωνα με τη σχετική βιβλιογραφία, «παρωνυμία» είναι η σχέση που συνδέει δυο λέξεις που ανήκουν σε διαφορετικές κατηγορίες και η μια (το παρώνυμο) παράγεται από την άλλη (τη βάση) μέσω κάποιας διεργασίας της παραγωγικής μορφολογίας με ομοιότητα ή διαφορά στη σημασία (βλ. π.χ. Cruse 1986: 130 και Ξυδόπουλο 2008: 154-158). Ο ορισμός αυτός επιβεβαιώνεται από τα ειδικά λεξικά του Κρύσταλ 2003: 312, των Hartmann & James 1998: 106 και, εν μέρει, του Σακελλαριάδη 2003: 298, από το ΛΚΝ καθώς και από παραδείγματα που παραθέτει το ίδιο το ΛΝΕΓ στο σχετικό σχόλιο (βλ. Μπαμπινιώτη 2002: 1351-1352): (12) αθέρας αιθέρας, ανθρώπινος ανθρωπινός, βώλος σβώλος, ονομαστικός ονοματικός, σφαγείο σφάγιο, τεχνητός τεχνικός, ωφέλεια όφελος κ.ο.κ. Έχοντας εξετάσει με σχετική λεπτομέρεια τον τρόπο διαχείρισης της γλωσσολογικής ορολογίας από το ΛΝΕΓ, με εφαρμογή των κριτηρίων που υιοθετήσαμε νωρίτερα, ας δούμε 1071

στην ίδια βάση τον τρόπο διαχείρισης της ορολογίας της γλωσσολογίας που εφαρμόζει το ΛΚΝ, σε αντιδιαστολή με το ΛΝΕΓ. 3.2.2 Το ΛΚΝ Το ΛΚΝ εκδόθηκε, όπως και το ΛΝΕΓ, το 1998, χωρίς όμως περαιτέρω επανεκδόσεις, και περιλαμβάνει περί τα 45.000 κύρια λήμματα. Από ποσοτική άποψη, το ΛΚΝ, παρότι ανήκει στην ίδια κατηγορία με το ΛΝΕΓ, περιλαμβάνει συνολικά 131 γλωσσολογικούς όρους ως κύρια λήμματα με ερμήνευμα (βλ. Μιλένοβα 2007). Πρόκειται, δηλαδή για το ¼ περίπου του αντίστοιχου λημματολογίου του ΛΝΕΓ. Αρκετοί όροι από αυτούς περιλαμβάνουν εσωτερικά λήμματα, που συνήθως εξειδικεύουν το κύριο λήμμα με μια ονοματική φράση, π.χ.: (13) πρώτη άρθρωση, μεταφραστικό δάνειο, κ.τ.λ. Εδώ γίνεται διάκριση μεταξύ των γραμματικών και των γλωσσολογικών όρων κι έτσι, οι γλωσσολογικοί όροι επισημαίνονται με το χρηστικό σημάδι γλωσσ., σε αντίθεση με τους όρους που χρησιμοποιούνται στην παραδοσιακή γραμματική οι οποίοι ανέρχονται σε 330 και επισημαίνονται ως γραμμ. Το ΛΚΝ, όπως και το ΛΝΕΓ, χρησιμοποιεί μόνο ορολογία παραδοσιακής γραμματικής για γενικά γλωσσικά φαινόμενα, χωρίς διαναφορές σε όρους της σύγχρονης γλωσσολογίας. Όπως διαπιστώσαμε, οι 131 όροι που είναι επισημασμένοι ως γλωσσολογικοί μπορούν να χωριστούν σε υποκατηγορίες, ανάλογα με τον ειδικότερο τομέα της γλωσσολογίας στον οποίο αναφέρονται, στοιχείο που, όπως και στο ΛΝΕΓ, δεν δηλώνεται με ειδικό δείκτη όπως φαίνεται στο διάγραμμα στο (14): (14) Κατανομή ορολογίας στο ΛΚΝ ΑΝΑΛΥΣΗ ΛΟΓΟΥ (3%) ΣΗΜΑΣΙΟΛΟΓΙΑ (6%) ΣΥΝΤΑΞΗ (4%) ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ (1%) ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ (3%) ΓΕΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ (29%) (18%) ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΦΩΝΗΤΙΚΗ/ ΦΩΝΟΛΟΓΙΑ (36%) 1072

Και εδώ εντοπίσαμε αρκετούς όρους που ενώ είναι αδιαμφισβήτητα γλωσσολογικοί δεν φέρουν το χρηστικό σημάδι γλωσσ., π.χ.: (15) αμαρκάριστος, γένος, διαλεκτολογία, διγλωσσία, δομισμός, εγκλιτικός, ιδιωματισμός, κειμενογλωσσολογία, λέξημα, λεξικογραφία, λεξικολογία, μορφολογία, ομωνυμία, σύνθετο, συνοχή, συνωνυμία, φράση. Παρά το γεγονός ότι το ΛΚΝ, αντίθετα προς το ΛΝΕΓ, περιέχει μόνο ένα σύνολο βασικών γλωσσολογικών όρων και έτσι το συγκεκριμένο λημματολόγιο είναι ποσοτικά περιορισμένο δεν περιλαμβάνει κάποιους όρους που θα ανέμενε κανείς να υπάρχουν, π.χ. όλους και όχι κάποιους από τους σημαντικότερους κλάδους της εφαρμοσμένης/διακλαδικής γλωσσολογίας, έτσι ενώ υπάρχουν οι όροι: (16) ψυχογλωσσολογία και κοινωνιογλωσσολογία δεν απαντούν οι όροι: (17) νευρογλωσσολογία, κλινική γλωσσολογία, ανθρωπολογική γλωσσολογία μαθηματική γλωσσολογία κ.ο.κ. Στο ΛΚΝ τέλος απαντούν οι μεταφραστικοί όροι έρρινος-η-ο και ουρανώνω, και τα παράγωγά τους, τους οποίους θεωρήσαμε προβληματικούς από άποψη απόδοσης και νωρίτερα στη συζήτησή μας για το ΛΝΕΓ. 3.3 Αξιολογικές παρατηρήσεις Ολοκληρώνοντας τη συζήτησή μας για τη διαχείριση της γλωσσολογικής ορολογίας από τα δυο εγκυρότερα γενικά λεξικά της ελληνικής που είναι διαθέσιμα σήμερα, μπορούμε να καταλήξουμε σε μια σειρά αξιολογικών παρατηρήσεων και συμπερασμάτων για το κάθε λεξικό, με γνώμονα την πολιτική επιλογής των λημμάτων που υιοθετεί το καθένα και γενικότερα για το θέμα που μας απασχόλησε σε αυτή την εργασία. 3.3.1 Το ΛΝΕΓ Η πολιτική επιλογής των λημμάτων επιστημονικής ορολογίας που υιοθετεί το ΛΝΕΓ αναφέρεται στην παράγραφο 6 του προλογικού σημειώματος (με τίτλο «Δομή του Λεξικού») στο εισαγωγικό του μέρος ως ακολούθως Μπαμπινιώτης 2002: 26: 1073

(17) [...] Το παρόν λεξικό περιλαμβάνει μεγάλο αριθμό από επιστημονικούς όρους που κρίναμε ότι χρησιμοποιούνται στη γλωσσική επικοινωνία των πολλών. Με βάση τα όσα διαπιστώσαμε και συζητήσαμε νωρίτερα, προκύπτει πως η πολιτική αυτή δεν εφαρμόζεται με πληρότητα και συνέπεια αφού οι περισσότεροι «γλωσσολογικοί» όροι που περιέχονται στο ΛΝΕΓ δεν είναι γνωστοί και προσβάσιμοι στο μέσο ομιλητή και χρήστη (δηλ. στους «πολλούς») και το πλήθος των 842 όρων είναι μάλλον υπερβολικά μεγάλο σε σχέση με τον τύπο του λεξικού, το συνολικό του λημματολόγιο και την αναγνωρισιμότητα της γλωσσολογίας ως επιστήμης από το ευρύτερο αναγνωστικό κοινό. Επιπρόσθετα, προτιμώνται ειδικοί ή/και παρωχημένοι όροι (π.χ. ολολεξία, προσσχηματισμός, σίζοντες φθόγγοι κ.τ.λ.), που είχαν επινοηθεί κάποτε στα πλαίσια της μελέτης της ελληνικής (αρχαίας και νέας) έναντι άλλων βασικότερων όρων που χρησιμοποιούνται σήμερα στη σύγχρονη γλωσσολογία (βλ. σχετικά και Ιορδανίδου 2004: 227-228, Χαραλαμπάκη 2004: 3). Η επισήμανση ΓΛΩΣΣ,, αρκετά άγνωστη στο μέσο χρήστη που συνήθως συγχέει τη φιλολογία με τη γλωσσολογία, είναι άκρως γενικευτική περιλαμβάνοντας ευρύτερα γνωστούς όρους της παραδοσιακής γραμματικής που θα μπορούσαν κάλλιστα να φέρουν το δείκτη γραμμ, προκαλώντας έτσι σύγχυση στους μη κατάλληλα καταρτισμένους χρήστες. Τέλος, δεν φαίνεται να υπάρχει σαφές κριτήριο επιλογής των βασικών και συχνότερα χρησιμοποιούμενων όρων, αφού παραλείπονται πολλοί βασικοί όροι και περικλείονται όροι που είναι ειδικότεροι. Το στοιχείο αυτό επιβεβαιώνεται και από την κατανομή των όρων ανά κλάδο που είδαμε στο γράφημα στο (6), όπου το 61% των όρων προέρχεται από τα τέσσερα επίπεδα ανάλυσης και μόνο το 24% από το χώρο της γενικής γλωσσολογίας, δηλ. από τη βασική ορολογία. Γενικότερα, και άσχετα με την πολιτική επιλογής που υιοθετεί (αλλά δεν εφαρμόζει πλήρως) το ΛΝΕΓ, μπορούμε επίσης να συμπεράνουμε ότι (α) εντοπίζονται ορισμοί με ανακρίβειες (π.χ. για ομώνυμο, παρώνυμο) (β) υιοθετούνται μη παγιωμένοι μεταφραστικοί όροι, που φαίνεται να είναι και μορφοσημασιολογικά λανθασμένοι, δείχνοντας μάλιστα μια έντονη τάση ρύθμισης της ορολογίας, που δεν συνάδει με τον ίδιο τον τύπο του λεξικού (γ) το ΛΝΕΓ δεν φαίνεται να σέβεται την καθολικότητα εφαρμογής της γλωσσολογικής ορολογίας σε όλες τις φυσικές γλώσσες, χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η μεγάλη προτίμηση στους όρους που αφορούν μόνο τα ελληνικά (π.χ. κώφωση, τσιτακισμός καθώς και η διατήρηση της ιδιάζουσας διάκρισης μεταξύ διαλέκτου και ιδιώματος που δεν αντιστοιχεί στην ισχύουσα αγγλική ορολογία (που κυριαρχεί σήμερα στη γλωσσολογία) (δ) εντοπίζονται πολυάριθμα λήμματα που αφορούν έννοιες της γλωσσολογίας αλλά δεν φέρουν το σημάδι ΓΛΩΣΣ, και (ε) οι ορισμοί γενικότερα είναι επαρκείς και επεξηγηματικοί με τα απαραίτητα παραδείγματα από τα ελληνικά. 1074

3.3.2 Το ΛΚΝ Η πολιτική επιλογής των λημμάτων επιστημονικής ορολογίας που υιοθετεί το ΛΚΝ αναφέρεται στην πρώτη σελίδα του της εισαγωγής του ως ακολούθως: (18) [...] Από τους ειδικούς επιστημονικούς και τεχνικούς όρους, οι πιο κοινοί, αυτοί που είναι γνωστοί από τις εφημερίδες, τα περιοδικά και τα εκλαϊκευτικά άρθρα ή βιβλία, καθώς και όροι που είναι κοινοί σε δύο ή περισσότερες επιστήμες παραλείπονται όσοι έχουν αυστηρά εξειδικευμένη και απόλυτα περιορισμένη χρήση. Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη 1998: ια Το ΛΚΝ, φαίνεται να είναι συνεπέστερο προς την πολιτική επιλογής λημμάτων που υιοθετεί αφού, καταρχάς, οι περισσότεροι γλωσσολογικοί όροι που περιέχει είναι βασικοί και περισσότερο γνωστοί και προσβάσιμοι στο μέσο ομιλητή και χρήστη, στοιχείο που συμβαδίζει με τον τύπο του λεξικού. Επιπρόσθετα, χρησιμοποιεί τα δυο χρηστικά σημάδια γραμμ. και γλωσσ., κατευθύνοντας κατάλληλα το χρήστη στην κατανόηση του κάθε όρου στο πλαίσιο στο οποίο αυτός χρησιμοποιείται. Όσον αφορά το κριτήριο επιλογής των βασικών και συχνότερα χρησιμοποιούμενων όρων, αυτό είναι σαφέστερα προσδιορισμένο, παρότι παραλείπονται κάποιοι βασικοί όροι. Το γράφημα στο (14) επιβεβαιώνει εν μέρει την παρατήρηση αυτή, ωστόσο δείχνει μια ιδιαίτερη τάση στην επιλογή όρων από τον κλάδο της φωνητικής / φωνολογίας. Βεβαίως, η κατανομή της ορολογίας ανά κλάδο στο ΛΚΝ είναι μάλλον ομαλότερη, δεδομένου του συγκριτικά πολύ μικρότερου πλήθους γλωσσολογικών όρων (131) που περιλαμβάνει (βλ. και Γιαννουλοπούλου 2003: 45 σχετικά με το πλήθος των επιστημονικών όρων) Γενικότερα για το ΛΚΝ, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι: (α) δεν εντοπίζονται γενικά ανακρίβειες σε ορισμούς όρων (β) γενικά υιοθετούνται παγιωμένοι μεταφραστικοί όροι (γ) το ΛΚΝ σέβεται γενικά την καθολικότητα εφαρμογής της γλωσσολογικής ορολογίας σε όλες τις φυσικές γλώσσες, παρότι υιοθετεί και αυτό π.χ. ιδιογλωσσικούς όρους όπως το ιδίωμα (δ) εντοπίζονται πολυάριθμα λήμματα γλωσσολογικού περιεχομένου χωρίς την επισήμανση γλωσσ. και (ε) οι ορισμοί γενικότερα είναι επαρκείς και επεξηγηματικοί με τα απαραίτητα παραδείγματα από τα ελληνικά. 4. Συμπέρασμα Στην εργασία αυτή εφαρμόσαμε μια σειρά αξιολογικών κριτηρίων με σκοπό να εξετάσουμε τον τρόπο διαχείρισης της ορολογίας της γλωσσολογίας στα δυο σημαντικότερα μονόγλωσσα γενικά λεξικά της νέας ελληνικής, στο ΛΝΕΓ και το ΛΚΝ. Αφού συζητήσαμε με συντομία τα χαρακτηριστικά της επιστημονικής ορολογίας και τις γενικές αρχές που διέπουν τη 1075

δημιουργία της, προχωρήσαμε στην ποσοτική και ποιοτική αξιολόγηση των δυο λεξικών. Διαπιστώσαμε πως το ΛΝΕΓ εμφανίζει αρκετές αστοχίες και ανακολουθίες στην εφαρμογή της πολιτικής που υιοθετεί, ίσως λόγω και του παράδοξα μεγάλου αριθμού λημμάτων που περιλαμβάνει. Αντίθετα, το ΛΚΝ, παρά κάποιες μεμονωμένες προβληματικές περιπτώσεις και ελλείψεις, θεωρούμε πως κατορθώνει να τηρήσει πιστά την πολιτική που υιοθετεί. Με βάση τα ευρήματα και τη συζήτηση που προηγήθηκε, από την εξέταση του τρόπου διαχείρισης της γλωσσολογικής ορολογίας στα δυο λεξικά, μπορούμε να συμπεράνουμε γενικότερα ότι η ένταξη ειδικών λεξιλογίων στα γενικά βασικά λεξικά πρέπει να ακολουθεί με συνέπεια κάποιες αρχές, όπως: (α) να περιορίζεται στο βασικό σώμα του λεξιλογίου, χωρίς εξειδικευμένους όρους, (β) να επισημαίνεται κατάλληλα στη μικροδομή, (γ) να περιορίζεται σε παγιωμένη ορολογία, όπως αυτό τεκμηριώνεται από τα ειδικά λεξικά, και (δ) οι μεταφραστικοί όροι να ισοδυναμούν με την ορολογία που ισχύει για την κάθε επιστήμη. Βιβλιογραφία Αναστασιάδη Συμεωνίδη, Α. (1986) Η νεολογία στην Κοινή Νεοελληνική. Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (Επιστημονική Επετηρίδα Φιλοσοφικής Σχολής). Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Α. (1994) Νεολογικός δανεισμός της νεοελληνικής: Άμεσα δάνεια από τη γαλλική και αγγλοαμερικανική. Μορφοφωνολογική ανάλυση. Θεσσαλονίκη: Επιτροπή Δημοσιευμάτων Α.Π.Θ. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Α. (1997) «Διαδικασίες κατά τη δημιουργία των όρων». Στο Ελληνική Γλώσσα και Ορολογία: 1 ο Συνέδριο, 77-87. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Α. (υπό δημοσίευση) «Λεξικογραφία και χρηστικά σημάδια». Θα δημοσιευτεί στα Πρακτικά του 8 ου Διεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας, Ιωάννινα. Bowker, L. (2003) Specialized lexicography and specialized dictionaries. In P. van Sterkenburg (ed.) A practical guide to lexicography. Amsterdam: John Benjamins, 154-164. Γιαννουλοπούλου, Γ. (2001) «Η συμβολή της αρχαίας ελληνικής και της λατινικής στη διαμόρφωση της επιστημονικής ορολογίας των ευρωπαϊκών γλωσσών: Ιστορική θεώρηση». Ελληνική Γλώσσα και Ορολογία: Ανακοινώσεις 3 ου Συνεδρίου της ΕΛΕΤΟ, 19-29. Γιαννουλοπούλου, Γ. (2003) «Θετικές και ανθρωπιστικές επιστήμες: Υπάρχουν διαφορές στην επιστημονική ορολογία». Ελληνική Γλώσσα και Ορολογία: Ανακοινώσεις 4 ου Συνεδρίου της ΕΛΕΤΟ, 42-51. Cabré, M. T. (1999) Terminology: Theory, Methods, and Applications (Transl. J. Decesaris). Amsterdam: John Benjamins. Carr, P. (2007) A glossary of Phonology. Edinburgh University Press. Cruse, A. (1986) Lexical Semantics. Cambridge: Cambridge University Press. Cruse, A. (2004) Meaning in Language: An Introduction to Semantics and Pragmatics. Oxford: Oxford University Press. Cruse, A. (2006) A glossary of Semantics and Pragmatics. Edinburgh University Press. Crystal, D. (2003) Dictionary of linguistics and phonetics (5 th Edition). Oxford: Blackwell. Davies, A. (2005) A glossary of Applied Linguistics. Edinburgh University Press. Hartmann, R. R. K. (2001) Teaching and Researching Lexicography. Harlow: Longman. Hartmann, R. R. K. & G. James (1998) Dictionary of Lexicography. London: Routledge. Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη (1998) Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής. Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη. Ιορδανίδου, Α. (2004) «Η ορολογία στα λεξικά γενικής γλώσσας». Στο Μ. Κατσογιάννου & Ε. Ευθυμίου (επιμ.) Ελληνική ορολογία: Έρευνα και εφαρμογές. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη, 221-242. Jackson, H. & E. Zé Amvela (2000) Words, Meaning and Vocabulary: An Introduction to Modern English Lexicology. London: Continuum. Κακριδή-Φερράρι, Μ. (2001) «Μετάφραση ξένων όρων». Στο Χριστίδης, Α.-Φ. (επιμ.) Εγκυκλοπαιδικός Οδηγός για τη Γλώσσα. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, 203-205. 1076

Κατσογιάννου, Μ. & Ε. Ευθυμίου (επιμ.) (2004) Ελληνική ορολογία: Έρευνες και εφαρμογές. Αθήνα: Καστανιώτης. Kerstens, J., E. Ruys & J. Zwarts (eds.) (2006) Lexicon of Linguistics. Utrecht: Utrecht Institute of Linguistics (http://www2.let.uu.nl/uil-ots/lexicon/). [7 November 2006]. Kiefer, F. & P. van Sterkenburg (2003) Design and production of monolingual dictionaries. In P. van Sterkenburg (ed.) A practical guide to lexicography. Amsterdam: John Benjamins, 350-365. Κρύσταλ, Ν. (2003) Λεξικό Γλωσσολογίας και Φωνητικής (Μετ. Γ. Ξυδόπουλος). Αθήνα: Πατάκης. Landau, S. (2001) Dictionaries: The art and craft of lexicography (2 nd Edition). Cambridge: Cambridge University Press. Lyons, J. (1977) Semantics (Volumes 1 & 2). Cambridge: Cambridge University Press. Μιλένοβα, Μ. (2007) «Ελληνοαγγλικό γλωσσάριο όρων γλωσσολογίας (με βάση τους όρους που περιέχουν το γενικό ΛΚΝ και τα ειδικά λεξικά Κρύσταλ και Σακελλαριάδη)». Εργασία στο μάθημα της Ηλεκτρονικής Λεξικογραφίας και Ορολογίας. ΜΠΣ Συγκριτικής Γλωσσολογίας και Γλωσσικής Ποικιλίας, Πανεπιστήμιο Πατρών. Μπαμπινιώτης, Γ. (1993) «Η Γλωσσική Πλευρά των Επιστημονικών Όρων». Το Βήμα, 20/6. Μπαμπινιώτης, Γ. (1994) Η γλώσσα ως αξία: Το παράδειγμα της ελληνικής. Αθήνα: Gutenberg. Μπαμπινιώτης, Γ. (1998) Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας. Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας. Μπαμπινιώτης, Γ. (2002) Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας (2 η Έκδοση). Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας. Ξυδόπουλος, Γ. Ι. (2002) «Προβλήματα Απόδοσης των Γλωσσολογικών Όρων από την Αγγλική στην Ελληνική». Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα, 22: 495-506. Ξυδόπουλος, Γ. Ι. (2003) «Μεταφράζοντας ένα Επιστημονικό Σύγγραμμα: Δυσκολίες και Πιθανές Λύσεις». Πρακτικά του Συνεδρίου «Μεταφράζοντας στον 20 ο αιώνα: Τάσεις και Προοπτικές» Α.Π.Θ., 740-7. Ξυδόπουλος, Γ. Ι. (2008) Λεξικολογία: Εισαγωγή στην ανάλυση της λέξης και του λεξικού. Αθήνα: Πατάκης. Παυλάκου, Μ. (2007) «Ελληνοαγγλικό γλωσσάριο όρων γλωσσολογίας (με βάση τους όρους που περιέχουν το γενικό λεξικό Μπαμπινιώτη και τα ειδικά λεξικά Κρύσταλ και Σακελλαριάδη)». Εργασία στο μάθημα της Ηλεκτρονικής Λεξικογραφίας και Ορολογίας. ΜΠΣ Συγκριτικής Γλωσσολογίας και Γλωσσικής Ποικιλίας, Πανεπιστήμιο Πατρών. Sager, J. (1998) Terminology, applications. In M. Baker (ed.) Routledge encyclopedia of translation studies. London: Routledge, 251-255. Σακελλαριάδης, Γ. (2003) Σύγχρονο λεξικό όρων και θεμάτων γλωσσολογικών. Αθήνα: Σαββάλας. Swanepoel, P. (2003) Dictionary typologies: A pragmatic approach. In Sterkenburg, P. van (ed.) A practical guide to lexicography. Amsterdam: John Benjamins, 44-69. Τοκατλίδου-Παναγιωτίδου, Β. (1976) «Προβλήματα ορολογίας και δανείων». Στο Προβλήματα της Δημοτικής Γλώσσας (Πρακτικά Συμποσίου). Θεσσαλονίκη: Τέχνη, 59-63. Τράπαλης, Γ. & Γ. Κατσούδα (υπό δημοσίευση) «Συγκριτική μελέτη του συστήματος λεξικογραφικών χαρακτηρισμών σε ελληνικά και ξένα μονόγλωσσα λεξικά». Θα δημοσιευτεί στα Πρακτικά του 8 ου Διεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας, Ιωάννινα. Trask, L. (1993) A dictionary of grammatical terms in Linguistics. London: Routledge. Trudgill, P. (2003) A glossary of Sociolinguistics. Edinburgh University Press. Tsakona, V. (2007) Bilingualisation in practice: Terminological issues in bilingualising a specialised glossary. International Journal of Lexicography 20.2: 119-145. Χαραλαμπάκης, Χ. (2004) «Προβλήματα ισοδυναμίας στη νεοελληνική επιστημονική ορολογία». Στον ηλεκτρονικό τόμο των Πρακτικών του 6ου Διεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας (Ρέθυμνο, 18-21 Σεπτεμβρίου 2003), διαθέσιμο σε CD-ROM (με ISBN: 960-88268-0-2). Xydopoulos, G. J. (ed.) (2007) Online glossary of linguistics terminology: Greek-English & English- Greek. Ioannina: Department of Linguistics, University of Ioannina διαθέσιμο από το http://users.uoi.gr/gjxydo/lexicon/ glossary.html [20 February 2007]. Zgusta, L. (1971) Manual of lexicography. The Hague: Mouton. 1077