ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΠΟΔΟΧΗ ΤΗΣ ΠΡΑΣΙΝΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Ε. Δριμυλή, Ε. Ζέρβας Σχολή Θετικών Επιστημών και Τεχνολογίας, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, 26335 Πάτρα ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ο όρος της πράσινης ανάπτυξης προβλήθηκε τα τελευταία χρόνια ως ένα πρότυπο περιβαλλοντικά βιώσιμης μεγέθυνσης και προήλθε ή θεωρείται μετεξέλιξη του ευρύτερου όρου της αειφόρου ανάπτυξης. Στην προσπάθεια να χαραχθούν οι στρατηγικές για την επίτευξη της πράσινης ανάπτυξης, η ιδέα της αειφόρου ανάπτυξης έχει αρχίσει να εγκαταλείπεται υπέρ της πράσινης μεγέθυνσης, καθώς μέχρι σήμερα, η αειφόρος ανάπτυξη παραμένει μια γενική έννοια χωρίς συγκεκριμένο περιεχόμενο. Το πέρασμα από την αειφόρο στην πράσινη ανάπτυξη χαρακτηρίζεται αφενός από την υποβάθμιση των στόχων μέσω της εγκατάλειψης της κοινωνικής συνιστώσας και αφετέρου από την μετάβαση από την έννοια της ανάπτυξης, που είναι ευρύτερος όρος, στην έννοια της μεγέθυνσης. Στην παρούσα εργασία επιχειρήθηκε η διερεύνηση της κοινωνικής αποδοχής της πράσινης ανάπτυξης ως έννοια αλλά και ως εφαρμοζόμενη πολιτική καθώς οι πολίτες συνιστούν τους κύριους αποδέκτες χάραξης της πολιτικής και η άποψή τους είναι ιδιαίτερα σημαντική. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σύμφωνα με την έκθεση του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ), η πράσινη ανάπτυξη αποτελεί υποσύνολο της αειφόρου ή βιώσιμης ανάπτυξης (OECD, 2011). Ως «πράσινη ανάπτυξη» αποδίδεται στα ελληνικά ο αγγλικός όρος «green growth», ενώ ως «αειφόρος (ή βιώσιμη) ανάπτυξη» αποδίδεται ο όρος «sustainable development». Κατά συνέπεια, είναι χρήσιμη η αποσαφήνιση των εννοιών «growth» και «development», με βάση κατ αρχάς την οικονομική τους διάσταση. Σύμφωνα με τις εκδόσεις της Παγκόσμιας Τράπεζας (Soubbotina T. et al, 2000 και Soubbotina T., 2004): Ο όρος Οικονομική Ανάπτυξη (Economic development) ορίζεται ως Ποιοτική αλλαγή και αναδιάρθρωση της οικονομίας μιας χώρας σε σχέση με την τεχνολογική και κοινωνική πρόοδο. Ο κύριος δείκτης της οικονομικής ανάπτυξης είναι η αύξηση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ (ή του κατά κεφαλήν ΑΕγχΠ), αντανακλώντας την αύξηση στην οικονομική παραγωγικότητα και την μέση υλική ευεξία του πληθυσμού της χώρας. Η οικονομική ανάπτυξη είναι στενά συνδεδεμένη με την οικονομική μεγέθυνση. Ο όρος Οικονομική μεγέθυνση (Economic growth) ορίζεται ως Ποσοτική μεταβολή ή μεγέθυνση στην οικονομία μιας χώρας. Η οικονομική μεγέθυνση μετράται συμβατικά ως η ποσοστιαία αύξηση του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος (ΑΕγχΠ) ή του Ακαθάριστου Εθνικού Προϊόντος (ΑΕΠ) κατά τη διάρκεια ενός έτους. Η οικονομική μεγέθυνση πραγματοποιείται με δύο τρόπους: μια οικονομία μπορεί να αναπτυχθεί είτε εκτενώς χρησιμοποιώντας περισσότερους πόρους (όπως φυσικούς πόρους, ανθρώπινο ή φυσικό κεφάλαιο) είτε εντατικά χρησιμοποιώντας αποτελεσματικότερα το ίδιο ποσό πόρων (παραγωγικότερα). Όταν η οικονομική μεγέθυνση επιτυγχάνεται χρησιμοποιώντας περισσότερη εργασία, αυτό δεν συνεπάγεται αύξηση του κατά κεφαλήν εισοδήματος. Αλλά όταν επιτυγχάνεται οικονομική μεγέθυνση μέσω παραγωγικότερης χρήσης όλων των πόρων, συμπεριλαμβανομένης και της εργασίας, οδηγεί σε υψηλότερο κατά κεφαλήν εισόδημα και βελτίωση του μέσου βιοτικού επιπέδου. Η εντατική οικονομική μεγέθυνση προϋποθέτει οικονομική ανάπτυξη. Δηλαδή η «οικονομική μεγέθυνση», εκφράζει απλά τη διαχρονική διεύρυνση της παραγωγής ή τη διαχρονική αύξηση του πραγματικού προϊόντος της οικονομίας και του εισοδήματος που δημιουργεί. Δεδομένου μάλιστα ότι το πραγματικό ακαθάριστο εγχώριο προϊόν (ΑΕΠ) αποτελεί το μέτρο της συνολικής παραγωγής, ο όρος «οικονομική μεγέθυνση» μπορεί να οριστεί ως ο ρυθμός αύξησης του συνολικού ή του κατά κεφαλή πραγματικού ΑΕΠ. Όμως ο όρος «οικονομική ανάπτυξη» έχει ευρύτερο περιεχόμενο και εκφράζει την αύξηση της κοινωνικής ευημερίας. Η οικονομική μεγέθυνση είναι λοιπόν αναγκαία αλλά όχι και ικανή συνθήκη της οικονομικής ανάπτυξης, η οποία αντανακλά τους αγώνες της ανθρωπότητας διαχρονικά να βελτιώσει τις συνθήκες διαβίωσής της. Από την σύγκριση των δύο ορισμών προκύπτει επίσης ότι η οικονομική ανάπτυξη αντιπροσωπεύει μια ποιοτική μεταβολή ενώ η οικονομική μεγέθυνση αντιπροσωπεύει μια ποσοτική μεταβολή καθιστώντας σαφές ότι οι δύο έννοιες διαφέρουν ως προς την εννοιολογική τους προσέγγιση. Η οικονομική ανάπτυξη λαμβάνει υπόψη της και άλλα χαρακτηριστικά όπως οι δομές της οικονομίας, η εισοδηματική κατανομή (εισοδηματικές ανισότητες), η ανεργία, οι υποδομές, ο βαθμός εκπαίδευσης και κατάρτισης κ.λ.π. (Ζέρβας, 2011). Η εννοιολογική διαφοροποίηση των δύο λέξεων προσδιορίζει και την διαφορετική στοχοθεσία των δύο όρων.
Το πέρασμα από την αειφόρο στην πράσινη ανάπτυξη Στην αρχή της δεκαετίας του 1970 τέθηκε το ερώτημα σχετικά με τα όρια της οικονομικής ανάπτυξης και με τις συνέπειές της στο περιβάλλον και την κοινωνία. Οι αμφιβολίες που προέκυψαν αφορούσαν το κατά πόσο οι οικονομίες μπορούσαν να μεγεθύνονται απεριόριστα αφού οι φυσικοί πόροι είναι περιορισμένοι (Meadows, D. H, et al, 1972). Το 1987 η Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για το περιβάλλον και την ανάπτυξη (World Commission on Environment and Development) αναγνώρισε το ευρύτερο περιεχόμενο του όρου της αειφόρου ανάπτυξης, σε έκθεση γνωστή με το όνομα Έκθεση Brundtland. H εν λόγω έκθεση με τίτλο Το κοινό μας μέλλον φέρνει σε δημόσιο διάλογο την έννοια της αειφόρου ανάπτυξης ορίζοντάς τη ως η ανάπτυξη που ικανοποιεί τις ανάγκες του παρόντος χωρίς να διακυβεύεται η ικανότητα των μελλοντικών γενεών να καλύψουν τις δικές τους ανάγκες (WCED, 1987). Το 1992 πραγματοποιήθηκε στο Ρίο η Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη (United Nations Conference on Environment and Development), γνωστή ως «Διάσκεψη για τη Γη». Στο Ρίο για πρώτη φορά και με αφορμή το φαινόμενο του θερμοκηπίου συνδέθηκε η έννοια του περιβάλλοντος με την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη και αναγνωρίστηκε ότι «πρέπει να σταθεροποιηθεί η συγκέντρωση των αερίων του φαινομένου του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα σε ένα επίπεδο που δεν θα επηρεάζει το κλίμα» (UNCED, 1992). Η αειφόρος ανάπτυξη προβλήθηκε ως παγκόσμιο ιδεώδες και ως βασική έννοια που ενσωμάτωνε τρεις συνιστώσες: την κοινωνική, την οικονομική και την περιβαλλοντική. Παράλληλα αναγνωρίστηκε ότι η οικονομική διάσταση της ανάπτυξης είναι το «μέσο» στην εξυπηρέτηση της κοινωνικής της διάστασης που είναι ο «σκοπός» της αειφόρου ανάπτυξης, ενώ η περιβαλλοντική διάσταση της ανάπτυξης είναι η «βάση» της αειφόρου ανάπτυξης. Στη Διάσκεψη του Γιοχάνεσμπουργκ το 2002 (Διάσκεψη Κορυφής για την Αειφόρο Ανάπτυξη) επιβεβαιώθηκαν και εδραιώθηκαν οι τρεις θεματικές συνιστώσες της αειφόρου ανάπτυξης: η οικονομική, η κοινωνική και η περιβαλλοντική. Σκοπός της διάσκεψης ήταν να εξετάσει το πού βρισκόμαστε δέκα χρόνια μετά σε σχέση με αυτά που αποφασίστηκαν στο Ρίο. Στο Γιοχάνεσμπουργκ σε αντίθεση με το Ρίο τέθηκε για πρώτη φορά το ζήτημα της αειφόρου ανάπτυξης εν τω συνόλω της και όχι μόνο ως προς την περιβαλλοντική της κυρίως διάσταση όπως είχε γίνει στο Ρίο. Η προσέγγιση του όρου «πράσινη μεγέθυνση» υιοθετήθηκε σε επίπεδο διεθνών οργανισμών από την 5η Διυπουργική Διάσκεψη για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη στην Ασία και τον Ειρηνικό, του Οικονομικού και Κοινωνικού Συμβουλίου των Ηνωμένων Εθνών, που πραγματοποιήθηκε στη Σεούλ το Μάρτιο του 2005 (UNESC, Annotated Provisional Agenda, 2005). Στη Διάσκεψη εκφράστηκε η άποψη ότι μόνο διαμέσου της οικονομικής μεγέθυνσης θα μπορούσε να εξαλειφθεί η φτώχεια. Έτσι, το σημαντικότερο ζητούμενο ήταν η επιδίωξη της οικονομικής μεγέθυνσης να γίνεται με ένα περιβαλλοντικά βιώσιμο τρόπο, χωρίς να ασκούνται υπερβολικές πιέσεις στην περιβαλλοντική ικανότητα των χωρών, ώστε να διακινδυνεύεται η περιβαλλοντική τους βιωσιμότητα. Στη συνέχεια, και ως προσπάθεια εξόδου από την χρηματοοικονομική κρίση της περιόδου 2007-2008, η «πράσινη μεγέθυνση» υιοθετήθηκε από τις χώρες μέλη του ΟΟΣΑ. Συγκεκριμένα, τον Ιούνιο του 2009, το Συμβούλιο των Υπουργών των 30 χωρών μελών του ΟΟΣΑ υπέγραψε τη «Διακήρυξη της Πράσινης Μεγέθυνσης» (Declaration on Green Growth) θεωρώντας ότι η προσπάθεια ανάκαμψης από την κρίση απαιτούσε μια στρατηγική οικονομικής μεγέθυνσης διαφορετική από εκείνην που οι χώρες αυτές ακολουθούσαν στο παρελθόν (OECD, 2009). Συμπερασματικά, το πέρασμα από την αειφόρο ανάπτυξη στην πράσινη ανάπτυξη χαρακτηρίζεται αφενός από την υποβάθμιση των στόχων μέσω της εγκατάλειψης της κοινωνικής συνιστώσας και αφετέρου από την μετάβαση από την έννοια της ανάπτυξης, που είναι ευρύτερος όρος, στην έννοια της μεγέθυνσης. Έτσι η πράσινη ανάπτυξη εκφράζει την οικονομική μεγέθυνση που βασίζεται στην εκμετάλλευση του περιβάλλοντος (Zervas 2011). Σε επίπεδο χωρών και χάραξης πολιτικών η έννοια της πράσινης ανάπτυξης δημιουργεί μια ποικιλομορφία πολιτικών θέσεων, από ενθουσιώδης έως επιφυλακτικές, αντανακλώντας την έλλειψη σαφήνειας και εμπειρίας και την διαφοροποίηση των ευκαιριών που εμφανίζονται μεταξύ των χωρών από την εφαρμογή της πράσινης ανάπτυξης (Fankhauser S., et al 2013). Υπάρχουν χώρες, κυρίως αναδυόμενες οικονομίες, που υποδέχονται με ενθουσιασμό την εφαρμογή της πράσινης ανάπτυξης καθώς διαθέτουν (ή έχουν πρόσβαση) τους σχετικούς πόρους και τις απαραίτητες τεχνολογίες που μπορούν να αξιοποιήσουν αυτές τις ευκαιρίες. Αντίθετα από την πλευρά αρκετών χωρών, κυρίως χαμηλού εισοδήματος, υπάρχει επιφυλακτικότητα καθώς οι ιδέες και οι τεχνικές που απαιτούνται για την εφαρμογή της πολιτικής δεν είναι ούτε εύκολα προσβάσιμες αλλά ούτε και εντελώς σχετικές με τις αναπτυξιακές τους ανάγκες.
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Με στόχο την διερεύνηση της κοινωνικής αποδοχής της έννοιας της πράσινης ανάπτυξης πραγματοποιήθηκε έρευνα με την χρήση ερωτηματολογίων τη χρονική περίοδο από τον Φεβρουάριο έως τον Απρίλιο 2014, η οποία απευθύνθηκε σε μόνιμους κατοίκους της Αττικής. Στα πλαίσια της έρευνας συγκεντρώθηκαν 500 έγκυρα ερωτηματολόγια με προσωπικές συνεντεύξεις σε διάφορες ώρες και μέρες σε σημεία της Αθήνας, ώστε να καλυφθούν όλες οι περιφερειακές υποενότητες της Αττικής (Κεντρικός, Βόρειος, Ανατολικός, Δυτικός και Νότιος Τομέας). Στην συνέχεια πραγματοποιήθηκε στατιστική επεξεργασία των δεδομένων τους. Το ερωτηματολόγιο της έρευνας αποτελούνταν από ερωτήσεις κλειστού τύπου όπου ζητούνταν η βαθμολόγησή τους με μια συγκεκριμένη κλίμακα (καθόλου, λίγο, μέτρια, πολύ, πάρα πολύ). Το πρώτο μέρος του ερωτηματολογίου αποσκοπούσε στην διερεύνηση της περιβαλλοντικής συνείδησης των πολιτών. Διερευνήθηκε το γενικότερο ενδιαφέρον για το περιβάλλον και η επίδραση των περιβαλλοντικών προβλημάτων στην καθημερινή ζωή των πολιτών, αλλά και στην ζωή των μελλοντικών γενεών. Εξετάστηκε η πηγή ενημέρωσης για τα περιβαλλοντικά θέματα, παράγοντας που επηρεάζει άμεσα τις παραπάνω απόψεις των πολιτών και διερευνήθηκε η προθυμία τους να συμμετάσχουν στην προστασία του περιβάλλοντος, είτε μέσω της πολιτείας είτε ατομικά. Τέλος, ζητήθηκε η γνώμη τους για τον ρόλο της πολιτείας στην άσκηση περιβαλλοντικής πολιτικής και για την δυνατότητα οικονομικής ανάπτυξης με ταυτόχρονη προστασία του περιβάλλοντος. Στο δεύτερο μέρος του ερωτηματολογίου διερευνήθηκε κατά πόσο οι συμμετέχοντες στην έρευνα γνωρίζουν τι είναι η πράσινη ανάπτυξη και τη σχέση της με την αειφόρο ανάπτυξη. Εξετάστηκε η επίδραση της πράσινης ανάπτυξης στην επιχειρηματικότητα, στην δημιουργία νέων θέσεων εργασίας και στην ευημερία των πολιτών. Αξιολογήθηκαν οι στόχοι της πράσινης ανάπτυξης και διερευνήθηκε τόσο η δραστηριοποίηση επιχειρήσεων σε αυτό τον τομέα όσο και η εφαρμογή της πολιτικής της πράσινης ανάπτυξης στην Ελλάδα. Το τελευταίο μέρος του ερωτηματολογίου απαρτιζόταν από ερωτήσεις που αφορούσαν προσωπικά, δημογραφικά και κοινωνικοοικονομικά στοιχεία των ερωτηθέντων (φύλο, ηλικία, αριθμός παιδιών, αριθμός κατοικίδιων, οικογενειακή κατάσταση, εκπαιδευτικό επίπεδο, οικογενειακό εισόδημα, επάγγελμα και δήμος κατοικίας). Η αντιπροσωπευτικότητα του δείγματος συμβαδίζει με τα επίσημα στοιχεία της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής (ΕΛ.ΣΤΑΤ.) σχετικά με το φύλο και την ηλικιακή κατανομή του μόνιμου πληθυσμού της Περιφερειακής Ενότητας Αττικής, όπως αυτά καταγράφηκαν στην τελευταία απογραφή του 2011. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ ΚΑΙ ΕΥΑΙΣΘΗΤΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ Το 85% των ερωτηθέντων δήλωσε το έντονο ενδιαφέρον του για τα περιβαλλοντικά προβλήματα, αλλά και την έντονη πεποίθησή του ότι αυτά επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό τόσο την καθημερινή τους ζωή όσο και την ζωή των μελλοντικών γενεών (Σχήμα 1). Το ενδιαφέρον της ελληνικής κοινωνίας για τα περιβαλλοντικά προβλήματα συμπορεύεται και με το αντίστοιχο ενδιαφέρον των ευρωπαίων πολιτών, όπου σε πρόσφατη έρευνα του Ευρωβαρόμετρου 2014 σχετικά με την στάση των ευρωπαίων πολιτών απέναντι στο περιβάλλον, το 77% των ερωτηθέντων δήλωσε ότι τα περιβαλλοντικά προβλήματα επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό την καθημερινότητά τους, με το αντίστοιχο ποσοστό για την Ελλάδα να ανέρχεται στο 93%. Οι γυναίκες και οι μεσαίες/μεγαλύτερες ηλικιακές ομάδες, τόσο στην παρούσα όσο και στην ευρωπαϊκή έρευνα, εμφανίζονται πιο ευαισθητοποιημένες στα περιβαλλοντικά θέματα και στην επιρροή τους στην καθημερινή ζωή τους αλλά και στην ζωή των μελλοντικών γενεών, σε σχέση με τους άνδρες και τις μικρότερες ηλικιακές ομάδες. Αξιοσημείωτο από όλες τις ερωτήσεις της έρευνας είναι ότι οι γυναίκες δηλώνουν μια μεγαλύτερη περιβαλλοντική ευαισθησία σε αντίστοιχες ερωτήσεις, ενώ οι άνδρες υπερτερούν σε ερωτήσεις περιβαλλοντικών γνώσεων. Συμπληρωματικά, σε ερώτηση του Ευρωβαρόμετρου 2014 σχετικά με τον βαθμό επίδρασης της περιβαλλοντικής κατάστασης στην ποιότητα ζωής των πολιτών, το 75% των ευρωπαίων και αντίστοιχα το 91% των ελλήνων πολιτών εξέφρασε την άποψη ότι η περιβαλλοντική κατάσταση επηρεάζει άμεσα την ποιότητα ζωή τους. Παρόλο το αυξημένο περιβαλλοντικό ενδιαφέρον, ένας στους δύο ερωτηθέντες δηλώνει πως δεν είναι πρόθυμος να υποστεί μεγαλύτερη οικονομική επιβάρυνση προκειμένου τα έσοδα να διατεθούν σε δράσεις προστασίας του περιβάλλοντος (Πίνακας 1). Η στάση αυτή εκφράζει αφενός την οικονομική δυσχέρεια στην οποία έχουν περιέλθει οι πολίτες λόγω της οικονομικής κρίσης και αφετέρου το έλλειμμα εμπιστοσύνης που δείχνουν οι ερωτηθέντες στην πολιτεία σχετικά με την διαχείριση εσόδων για την προστασία του περιβάλλοντος. Η δυσπιστία των Ελλήνων πολιτών προς την πολιτεία είναι έντονη στην περίοδο της οικονομικής κρίσης που διανύουμε και έχει εκφραστεί και σε άλλες πρόσφατες εργασίες μας (Χήτα et al 2013, Νικολακοπούλου et al 2014). Εντούτοις, το 75% των ερωτηθέντων απαντά θετικά στην ερώτηση εάν διατίθενται να πληρώσουν υψηλότερες τιμές για αγορά προϊόντων που σέβονται/προστατεύουν το περιβάλλον (Πίνακας 1). Τα ποσοστά
είναι αντεστραμμένα σε σχέση με την προηγούμενη ερώτηση, επειδή η συγκεκριμένη ενέργεια μπορεί να έχει οικονομικό κόστος, αλλά πραγματοποιείται από τον ίδιο τον πολίτη. Αυτή η τάση καταγράφεται και σε άλλη έρευνα σε ευρωπαϊκό επίπεδο (Ευρωβαρόμετρο 2014), όπου στην ερώτηση εάν είναι διατεθειμένοι να αγοράσουν περιβαλλοντικά φιλικά προϊόντα ακόμα και αν κοστίζουν λίγο περισσότερο, το 75% των ερωτηθέντων ευρωπαίων πολιτών δήλωσε πως συμφωνεί με αυτή την άποψη, με τα αντίστοιχα ποσοστά για την Ελλάδα να ανέρχονται σε 72%, δηλαδή είναι σε συμφωνία με αυτά της παρούσας έρευνας. Επίσης, στην ίδια ευρωπαϊκή έρευνα, στην ερώτηση σχετικά με την αξιολόγηση τριών κύριων προτεραιοτήτων των πολιτών στην καθημερινή τους ζωή για την προστασία του περιβάλλοντος, το 22% των Ευρωπαίων πολιτών και το 34% των Ελλήνων αντίστοιχα, τοποθετεί την αγορά φιλικών περιβαλλοντικά προϊόντων μεταξύ των τριών κύριων προτεραιοτήτων για την προστασία του περιβάλλοντος (Ευρωβαρόμετρο 2014). 400 Ενδιαφέρον για περιβαλλοντικά θέματα και επίδραση αυτών στην καθημερινότητα και στην ζωή των μελλοντικών γενεών Περιιβαλλλοντιικά προββλήματτα Ενδιαφέρον ((Q 1) Επίίδραση στην καθημεριινότητα (Q )) 2 Επίδραση στη ζωή των μελλλοντιικών γενεών ((Q )) 3 71 300 Αριθμός Ερωτηματολογίίων 200 23 47 48 24..8 27 37..2 100 12..2 0 0..4 0.6. 0.4 2..6 2 0..6 3..2 Καθόλου Λίγο Μέτρια Πολύ Πάρα Πολύ Σχήμα 1. Ενδιαφέρον για τα περιβαλλοντικά προβλήματα Πίνακας 1. Στατιστικά στοιχεία ερωτήσεων Οικονομική Επιβάρυνση για την προστασία του περιβάλλοντος (π.χ. φορολογία) (%) Αγορά φιλοπεριβαλλοντικών προϊόντων (%) Αποτελεσματικότητα περιβαλλοντικής πολιτικής στην Ελλάδα (%) Καθόλου 21.40 8.20 41.00 Λίγο 20.80 17.60 41.80 Μέτρια 35.00 35.80 16.00 Πολύ 18.80 32.40 0.80 Πάρα Πολύ 4.00 6.00 0.40 Στην ερώτηση εάν οι πολίτες θεωρούν πως η περιβαλλοντική πολιτική (κεντρική ή περιφερειακή) που ασκείται στην Ελλάδα είναι αποτελεσματική για την προστασία του περιβάλλοντος, το 83% των ερωτηθέντων απάντησε αρνητικά και μόλις το 1% θετικά (Πίνακας 1). Τα αποτελέσματα αυτής της ερώτησης υποδεικνύουν, όπως προηγουμένως, το έλλειμμα εμπιστοσύνης στην πολιτεία για την άσκηση περιβαλλοντικής πολιτικής. Σε αντίστοιχη ευρωπαϊκή έρευνα, στην ερώτηση σχετικά με την συνεισφορά της πολιτείας στην προστασία του περιβάλλοντος, το 70% των ερωτηθέντων ευρωπαίων και το 91% των Ελλήνων πολιτών εξέφρασε επίσης την άποψη πως η πολιτεία δεν συμβάλλει στην περιβαλλοντική προστασία (Ευρωβαρόμετρο 2014). Επίσης, στην ίδια έρευνα, στην ερώτηση σχετικά με την αξιοπιστία των πληροφοριών που δίνονται από την πολιτεία για περιβαλλοντικά θέματα, το 88% των ευρωπαίων και το 96% των ελλήνων πολιτών εξέφρασε τη δυσπιστία του. Στην ερώτηση αν οι πολίτες θεωρούν ότι μπορεί να επιτευχθεί οικονομική ανάπτυξη με ταυτόχρονη προστασία του περιβάλλοντος, η πλειοψηφία των ερωτηθέντων (70%) πιστεύει πως είναι εφικτό από πολύ έως πάρα πολύ και μόλις το 10% πιστεύει ότι δεν είναι εφικτό ( καθόλου έως λίγο ). Σε ευρωπαϊκή έρευνα, στην ερώτηση εάν πιστεύουν ότι η προστασία του περιβάλλοντος μπορεί να τονώσει την οικονομική ανάπτυξη
στην Ευρωπαϊκή Ένωση, το 74% των ερωτηθέντων ευρωπαίων πολιτών δήλωσε πως συμφωνεί με αυτή την άποψη, ενώ το 16% εξέφρασε την διαφωνία του και ένα 10% απάντησε ότι δεν γνωρίζει, τα αντίστοιχα ποσοστά για την Ελλάδα ανέρχονται σε 88% (συμφωνία) και 7% (διαφωνία) (Ευρωβαρόμετρο 2014). Από τα παραπάνω φαίνεται ότι τα ποσοστά του Ευρωβαρομέτρου βρίσκονται σε συμφωνία με τα ποσοστά της παρούσας έρευνας. ΠΡΑΣΙΝΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Έννοια της πράσινης ανάπτυξης Στην ερώτηση που τέθηκε σχετικά με το εάν γνωρίζουν τι είναι η πράσινη ανάπτυξη, το 53% των ερωτηθέντων θεωρεί ότι γνωρίζει την έννοια της πράσινης ανάπτυξης από πολύ έως πάρα πολύ, το 43.2% τη γνωρίζει από λίγο έως μέτρια και μόνο ένα μικρό ποσοστό της τάξης του 3.8% δήλωσε ότι δεν τη γνωρίζει. Το προβάδισμα στην γνώση της έννοιας κατέχουν οι άνδρες και οι έχοντες ανώτερο εκπαιδευτικό επίπεδο. Το σημαντικό ποσοστό των ερωτηθέντων της τάξης του 96.2% που δήλωσαν ότι γνωρίζουν τι είναι η πράσινη ανάπτυξη από λίγο έως πάρα πολύ εκφράζουν ένα κομμάτι του πληθυσμού που πιθανώς έχει ακούσει την έννοια κυρίως μέσω προγραμμάτων και εξαγγελιών πολιτικών κομμάτων όπου έτυχε ιδιαίτερης προβολής, χωρίς όμως να γνωρίζουν τις πτυχές, τους στόχους και το πλαίσιο εφαρμογής της (όπως προκύπτει από τις επόμενες ερωτήσεις). Εδώ επίσης υπεισέρχεται και ένας σημαντικός παράγοντας που είναι η αίσθηση της γνώσης, δηλαδή πως εκλαμβάνει ο κάθε ερωτώμενος το γνωρίζω, καθώς επίσης και η συστολή του δεν γνωρίζω που οδηγεί πολλούς από τους συμμετέχοντες στην έρευνα, σε τέτοιου είδους ερωτήσεις (γνώσεων), να επιλέγουν πιο μετριοπαθείς απαντήσεις στην κλίμακα. Σχέση της πράσινης με την αειφόρο ανάπτυξη Στην ερώτηση που ετέθη αναφορικά με την σχέση της πράσινης ανάπτυξης με την αειφόρο ανάπτυξη το 31% των ερωτηθέντων έδωσε την απάντηση δεν γνωρίζω, το 45.8% ότι η μία έννοια είναι υποσύνολο της άλλης, το 18% ότι είναι έννοιες ταυτόσημες και το 5.2% ότι δεν έχουν καμία σχέση. Τα αποτελέσματα αυτής της ερώτησης αναδεικνύουν τη σύγχυση των ερωτηθέντων σε σχέση με τον ρόλο και τη σημασία της πράσινης άπτυξης. Η σχέση της πράσινης με την αειφόρο ανάπτυξη φαίνεται ότι είναι περισσότερο γνωστή στους νεότερους ηλικιακά και στους έχοντες ανώτερο μορφωτικό επίπεδο. Σχέση της πράσινης ανάπτυξης με την οικονομική ανάπτυξη Στην ερώτηση εάν πιστεύουν ότι η ανάπτυξη επιχειρηματικότητας σε τομείς που σχετίζονται με το περιβάλλον αποτελούν λύση στην παρούσα οικονομική κρίση, το 45.5 % απάντησε πολύ έως πάρα πολύ, το 21.2 % έδειξε να διαφωνεί απαντώντας καθόλου έως λίγο και το 33.1 % εξέφρασε την αβεβαιότητά του δίνοντας την απάντηση μέτρια. Η κατανομή των ποσοστών σε αυτή την ερώτηση εκφράζει τον διαφορετικό τρόπο που αντιλαμβάνεται κανείς την σχέση επιχειρηματικότητας και πράσινης ανάπτυξης που σχετίζεται κυρίως με τις γνώσεις, το επάγγελμα και τις απόψεις του κάθε συμμετέχοντα στην έρευνα περί οικονομικής κρίσης. Το 45.5% των ερωτηθέντων, που έδειξε να συμφωνεί με την άποψη που διατυπώνεται στην ερώτηση (απαντήσεις πολύ έως πάρα πολύ ), εκφράζει πρωτίστως την προσδοκία του για διέξοδο από την οικονομική κρίση παρά μια πραγματικότητα, γεγονός που διαφαίνεται από τις επόμενες ερωτήσεις που σχετίζονται με την εφαρμογή της πολιτικής της πράσινης ανάπτυξης. Στην ερώτηση εάν πιστεύουν ότι η υιοθέτηση της έννοιας της πράσινης ανάπτυξης από τις επιχειρήσεις αποτελεί μόνο επικοινωνιακό τους εργαλείο το 57.8% απάντησε πολύ έως πάρα πολύ, μόλις το 11.4% έδειξε να διαφωνεί απαντώντας καθόλου έως λίγο, το 35.6 % έδωσε την απάντηση μέτρια και σημειώθηκε και ένα ποσοστό της τάξης του 4.6 % που δήλωσε ότι δεν γνωρίζει. Από τα αποτελέσματα αυτά είναι προφανής η έλλειψη εμπιστοσύνης που δείχνουν οι ερωτηθέντες στις πολιτικές που προωθούν οι επιχειρήσεις ακόμα αν ενσωματώνουν δήθεν φιλοπεριβαλλοντικές πολιτικές. Στην ερώτηση εάν πιστεύουν ότι η πολιτική της πράσινης ανάπτυξης δημιουργεί νέες θέσεις εργασίας, το 38.4% έδωσε την απάντηση πολύ έως πάρα πολύ, το 38.6% έδωσε την απάντηση μέτρια, το 16% απάντησε καθόλου έως λίγο και σημειώθηκε και ένα ποσοστό της τάξης του 7% που δήλωσε ότι δεν γνωρίζει. Για άλλη μια φορά, όπως και στην περίπτωση της επίδρασης της πράσινης ανάπτυξης στην επιχειρηματικότητα, εκφράζεται η προσδοκία δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας από την εφαρμογή της πολιτικής της πράσινης ανάπτυξης.
Πίνακας 2. Σχέση της πράσινης ανάπτυξης με την οικονομική κρίση, με την επικοινωνιακή πολιτική των επιχειρήσεων και με την δημιουργία νέων θέσεων εργασίας Η Πράσινη ανάπτυξη ως λύση στην οικονομική κρίση(%) Η Πράσινη ανάπτυξη ως επικοινωνιακό εργαλείο των επιχειρήσεων (%) Πράσινη ανάπτυξη και νέες θέσεις εργασίας (%) Καθόλου 5.4 3.8 3.8 Λίγο 15.8 7.6 12.2 Μέτρια Πολύ Πάρα Πολύ Δεν γνωρίζω 33.1 31.9 13.6-26.2 35.6 22.2 4.6 38.6 22.2 16.2 7 Στόχοι της πράσινης ανάπτυξης Στην ερώτηση εάν πιστεύουν ότι η πράσινη ανάπτυξη όπως εφαρμόζεται σήμερα συμβάλλει στην ευημερία των πολιτών, το 51.2% δήλωσε πως συμβάλλει από καθόλου έως λίγο, το 29.2 % έδωσε την απάντηση μέτρια, μόλις το 13.4% έδωσε την απάντηση πολύ έως πάρα πολύ και ένα ποσοστό της τάξης του 6.2% που δήλωσε ότι δεν γνωρίζει. Στην κατανομή των ποσοστών της παρούσας ερώτησης παρατηρείται μια αντιστροφή σε σχέση με τα ποσοστά των προηγούμενων ερωτήσεων. Εδώ εμφανίζεται το 51.2% των ερωτηθέντων να δηλώνει πως η πράσινη ανάπτυξη δεν συμβάλλει στη ευημερία τους. Αυτό είναι λογικό εάν σκεφτεί κανείς ότι η ευημερία δεν σχετίζεται με την προσδοκία τους για βελτίωση των συνθηκών ζωής, αλλά με την καθημερινότητα των ερωτηθέντων και είναι πολύ πιο απτό για αυτούς να αποφανθούν και να κρίνουν εάν και κατά πόσο την έχει επηρεάζει η πράσινη ανάπτυξη. Στην ερώτηση ποιος πιστεύετε ότι είναι ο πρωταρχικός στόχος της πράσινης ανάπτυξης όπως εφαρμόζεται, ο βασικότερος στόχος, που συγκεντρώνει και τα μεγαλύτερα ποσοστό στην κλίμακα πολύ έως πάρα πολύ, καταγράφεται η κερδοφορία των επιχειρήσεων με ποσοστό 63.8%, ακολουθεί η χρήση περιβαλλοντικών πόρων με ποσοστό 50.4%, στην συνέχεια είναι η προστασία του περιβάλλοντος με ποσοστό 33.2% και η προώθηση της ανάπτυξης με ποσοστό 31.6%. Από την κατανομή των ποσοστών της ερώτησης καθίσταται σαφής η έλλειψη εμπιστοσύνης των ερωτηθέντων στις επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στο χώρο της πράσινης ανάπτυξης, όπως εκφράστηκε και σε προηγούμενη ερώτηση. Στην ερώτηση αν πιστεύουν ότι η Ελλάδα ακολουθεί πολιτική πράσινης ανάπτυξης, το 71,20% απάντησε καθόλου έως λίγο, το 20.6% μέτρια, μόνο το 1.40% απάντησε πολύ έως πάρα πολύ και ένα ποσοστό της τάξης του 6.8% απάντησε δεν γνωρίζω. Η κατανομή των ποσοστών της ερώτησης καθιστά σαφές ότι σχεδόν όλοι οι ερωτηθέντες δεν πιστεύουν ότι στην Ελλάδα ακολουθείται πολιτική πράσινης ανάπτυξης. Ποιιος πιστεύετε ότι είναιι ο πρωταρχικός στόχος της πράσινης ανάπτυξης όπως εφαρμόζεταιι; 250 200 Πρωταχικός στόχος Πράσινης Ανάπτυξης Προώθηση της Ανάπτυξης Προστασίία ττου Περιιβάλλονττος Κερδοφορία των Επιχειρήσεων Χρήση περιιβαλλοντιικών πόρων Αριθμός Ερωτηματολογίων 150 100 25,,2% 23% 33,2% 31,4% 18% 27,,4% 21,8% 17,2% 16% 32,4% 20,2% 50 6,,4% 6,6% 6% 7,4% 5,8% 8,8% 8,,8% 2,2% 2,2% 31,4% 30,,2% 7,2% 11,2% 0 Σχήμα 2. Πρωταρχικός στόχος της πράσινης ανάπτυξη
Εφαρμογή της πράσινης ανάπτυξης στην Ελλάδα Στην ερώτηση αν γνωρίζουν παραδείγματα επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται στην Ελλάδα στα πλαίσια της πράσινης ανάπτυξης, το 64.2% απάντησε καθόλου έως λίγο, το 26% μέτρια και μόνο το 9.8% απάντησε πολύ έως πάρα πολύ. Η κατανομή των ποσοστών της παρούσας ερώτησης καθιστά σαφές ότι η πλειοψηφία των ερωτηθέντων δεν γνωρίζουν παραδείγματα επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται στην Ελλάδα στα πλαίσια της πράσινης ανάπτυξης. Το μικρό ποσοστό της τάξης του 9.8% που απάντησε πολύ έως πάρα πολύ πιθανώς εκφράζει κάποιους οι οποίοι λόγω επαγγέλματος ή δραστηριοποίησης στο χώρο του περιβάλλοντος γνωρίζουν ή νομίζουν ότι γνωρίζουν κάποια παραδείγματα επιχειρηματικής δραστηριότητας. Στην ερώτηση αν πιστεύουν ότι η Ελλάδα ακολουθεί πολιτική πράσινης ανάπτυξης, το 71,20% απάντησε καθόλου έως λίγο, το 20.6% μέτρια, μόνο το 1.40% απάντησε πολύ έως πάρα πολύ και ένα ποσοστό της τάξης του 6.8% απάντησε δεν γνωρίζω. Η κατανομή των ποσοστών της ερώτησης καθιστά σαφές ότι σχεδόν όλοι οι ερωτηθέντες δεν πιστεύουν ότι στην Ελλάδα ακολουθείται πολιτική πράσινης ανάπτυξης. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Στο παρόν άρθρο παρουσιάστηκαν συνοπτικά τα σημαντικότερα ευρήματα της στατιστικής έρευνας που διενεργήθηκε στην περιοχή της Αττικής σε δείγμα 500 ατόμων με σκοπό την διερεύνηση της κοινωνικής αποδοχής της πράσινης ανάπτυξης. Από την αξιολόγηση των αποτελεσμάτων της έρευνας καταλήγουμε στο συμπέρασμα πως η συντριπτική πλειοψηφία των ερωτηθέντων δηλώνει πως ενδιαφέρεται για τα περιβαλλοντικά προβλήματα και πιστεύει ότι αυτά επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό την καθημερινή ζωή τους, αλλά και την ζωή των μελλοντικών γενεών. Σημειώνεται μεγάλη δυσπιστία απέναντι στην πολιτεία για την εφαρμογή περιβαλλοντικής πολιτικής, αλλά σε ατομικό επίπεδο υπάρχει μεγαλύτερη προθυμία για συνεισφορά σε δράσεις που προστατεύουν έμμεσα το περιβάλλον. Οι μισοί από τους ερωτηθέντες θεωρούν ότι γνωρίζουν την έννοια της πράσινης ανάπτυξης και την σχέση της με την αειφόρο ανάπτυξη. Εμφανίζονται θετικοί στην ενίσχυση της επιχειρηματικότητας και στην δημιουργία νέων θέσεων εργασίας μέσω της εφαρμογής της πράσινης ανάπτυξης ενώ αντίθετα πιστεύουν ότι η πράσινη ανάπτυξη, όπως εφαρμόζεται σήμερα, αποτελεί μόνο επικοινωνιακό εργαλείο των επιχειρήσεων, έχει πρωταρχικό της στόχο την κερδοφορία των επιχειρήσεων και δεν συμβάλλει στην ευημερία των πολιτών. Τέλος η πλειοψηφία δεν γνωρίζει παραδείγματα επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται στην Ελλάδα στον τομέα της πράσινης ανάπτυξης και δεν πιστεύουν ότι η Ελλάδα ακολουθεί πολιτική πράσινης ανάπτυξης. Φαίνεται λοιπόν, πως η έννοια της πράσινης ανάπτυξης παρόλο που «ακούγεται» οικεία στα αυτιά των πολιτών, συνοδεύεται από μια σύγχυση και ασάφεια όσον αφορά τον ρόλο της και την εφαρμογή της καθώς η πλειοψηφία του κόσμου την αποδέχεται και την επικροτεί ως μια θεωρητική κυρίως έννοια και όχι προσμετρώντας τα οφέλη της από την εφαρμογή της ως πολιτική. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ [1]. European_Commission (2014). Europeans attitudes towards environment, Special Eurobarometer 416/ ΕΒ 81.3(δημοσίευση Σεπτέμβριος 2014) [2]. Fankhauser, S., Bowen, Al., Calel, R., Dechezlepretre, A., Grover, D., Rydge, J., Sato, M. (2013). Who will win the green race? In search of environmental competitiveness and innovation Global Environmental Change 23, 902 913. [3]. Meadows, D. H, et al, (1972). The Limits to Growth, report of the Club of Rome, Universe Books, New York. [4]. Munasinghe, M. & Swart, R. (2005). Primer on climate change and sustainable development. Facts, policy analysis and applications. Cambridge: Cambridge University Press. [5]. Νικολακοπούλου Θ., Χήτα Ε., Ζέρβας Ε., (2014). Επίδραση της οικονομικής κρίσης στην αστική κινητικότητα των κατοίκων της Αθήνας, 5ο Περιβαλλοντικό Συνέδριο Μακεδονίας, 14-16/01, Θεσσαλονίκη. [6]. OECD, (2009). Declaration on Green Growth, Adopted at the Meeting of the Council at Ministerial Level on 25 June 2009 [C/MIN (2009)5/ADD1/FINAL]. [7]. Soubbotina, T., Sheram, K (2000). Beyond economic growth: meeting the challenges of global development. Washington, D.C.: The World Bank. [8]. Soubbotina, T. (2004). Beyond economic growth: an introduction to sustainable development. Washington, D.C.: The World Bank. (http://www.worldbank.org/depweb/english/beyond/beyondco/beg_all.pdf) [9]. UNCED, (1992). Agenda 21, United Nations, New York. (http://sustainabledevelopment.un.org/content/documents/agenda 21.pdf)
[10]. United Nations Economic and Social Council, 2005. Economic and Social Commission for Asia and the Pacific, Annotaded Provisional Agenda, E/ESCAP/SO/MCED/L.2, 2005 [11]. (http://www.unescap.org/sites/default/files/annotated%20provisional%20agenda_eng.pdf) [12]. WCED, (1987). Our Common Future World Commission on Environment and Development, Oxford University Press, Oxford (http://www.un.org/en/globalissues/environment/). [13]. Χήτα Ε., Χριστοφόρου Χ., Ζέρβας Ε., (2013). Επίδραση της οικονομικής κρίσης στην κινητικότητα των κατοίκων της Κρήτης, 6ο Συνέδριο για τις μεταφορές στην Ελλάδα, 17-18/10, Θεσσαλονίκη. [14]. Ζέρβας Μάκης (2011). «Πράσινη ανάπτυξη» ή, μέσω της «πράσινης επιχειρηματικότητας», μόνο «επιχειρηματικότητα»; Ουτοπία, Τεύχος 93, Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2011, σελ 65-78.