ΔΘΝΙΚΗ ΥΟΛΗ ΓΗΜΟΙΑ ΓΙΟΙΚΗΗ ΙΗ ΕΚΠΑΙΔΕΤΣΙΚΗ ΕΙΡΑ

Β ΔΘΝΙΚΗ ΥΟΛΗ ΓΗΜΟΙΑ ΓΙΟΙΚΗΗ ΙΗ ΕΚΠΑΙΔΕΤΣΙΚΗ ΕΙΡΑ ΣΜΗΜΑ ΣΟΤΡΙΣΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΠΣΤΞΗ ΣΕΛΙΚΗ ΕΡΓΑΙΑ Θέκα: Ηζηθή ζηνλ Σνπξηζκό Δπηβιέπνπζα: Γξ. Μνίξα Πνιπμέλε πνπδάζηξηα: Καηζνύια Οπξαλία ΑΘΗΝΑ - 2007

2

Β ΔΘΝΙΚΗ ΥΟΛΗ ΓΗΜΟΙΑ ΓΙΟΙΚΗΗ ΙΗ ΕΚΠΑΙΔΕΤΣΙΚΗ ΕΙΡΑ ΣΜΗΜΑ ΣΟΤΡΙΣΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΠΣΤΞΗ ΣΕΛΙΚΗ ΕΡΓΑΙΑ Θέκα: Ηζηθή ζηνλ Σνπξηζκό Δπηβιέπνπζα: Γξ. Μνίξα Πνιπμέλε πνπδάζηξηα: Καηζνύια Οπξαλία ΑΘΗΝΑ - 2007 3

Πεξίιεςε Οη αξλεηηθέο επηπηψζεηο ηεο ηνπξηζηηθήο αλάπηπμεο ζην πεξηβάιινλ, ηελ θνηλσλία θαη ηνλ πνιηηηζκφ ησλ ηφπσλ ππνδνρήο καδηθνχ ηνπξηζκνχ, θαζψο θαη ε αλάπηπμε εηδψλ ηνπξηζκνχ κε ακθίβνιε εζηθή ππφζηαζε, φπσο είλαη ν ζεμνπαιηθφο ηνπξηζκφο, εγείξνπλ ζνβαξά δεηήκαηα εζηθήο πνπ αθνξνχλ φινπο ηνπο ζπκκεηέρνληεο ζηνλ ηνπξηζηηθφ ηνκέα (ππεξεζληθνχο θαη εζληθνχο θνξείο δηαρείξηζεο ηεο ηνπξηζηηθήο αλάπηπμεο, κε θπβεξλεηηθέο νξγαλψζεηο, ηνπξηζηηθνχο επηρεηξεκαηίεο, ηνπξίζηεο, ηνπξηζηηθνχο πξννξηζκνχο). Ωο απάληεζε ζηα πξνβιήκαηα απηά πξνβάιιεηαη ν ππεχζπλνο ηνπξηζκφο κε ζηφρν ηελ αεηθφξν ηνπξηζηηθή αλάπηπμε πνπ δξαζηεξηνπνηείηαη ηζφξξνπα ζηελ ηνπηθή, θνηλσληθή, νηθνλνκηθή, πνιηηηζκηθή θαη πεξηβαιινληηθή δνκή ηεο θάζε ηνπξηζηηθήο πεξηνρήο, δηακνξθψλνληαο παξάιιεια φξνπο (ππεξεζίεο, ππνδνκέο, ηερλνγλσζία) γηα ηε ζπλερή αλαηξνθνδφηεζή ηεο. Σν θεληξηθφ πξφβιεκα ηεο εζηθήο θαίλεηαη ηειηθά λα είλαη ε θαηαλφεζε ηνπ Άιινπ θαη ησλ αλαγθψλ ηνπ. Ώπηφ ζα είλαη θαη ην πξψην νπζηαζηηθφ βήκα γηα ηελ επίιπζε ησλ εζηθψλ πξνβιεκάησλ ζηνλ ηνκέα ηνπ ηνπξηζκνχ. Λέμεηο θιεηδηά: εζηθή ζηνλ ηνπξηζκφ, επηπηψζεηο ηνπξηζκνχ, ζεμνπαιηθφο ηνπξηζκφο, αεηθφξνο ηνπξηζκφο Résumé Les effets négatifs du développement touristique sur l environnement, la société et la culture des lieux qui reçoivent un tourisme de masse, ainsi que le développement de formes de tourisme de moralité douteuse, tel que le tourisme sexuel, posent de sérieux problèmes d éthique, qui concernent toutes les parties prenantes (agents nationaux et supranationaux chargés de la gestion du développement touristique, organisations non gouvernementales, entrepreneurs de tourisme, touristes eux-mêmes et destinations touristiques). Répond à ces problèmes le tourisme responsable visant au développement touristique durable qui prend corps de manière équilibrée dans la structure sociale, économique, culturelle et environnementale de chaque région touristique, créant en même temps des conditions nécessaires (services, infrastructures et savoir-faire) pour son assise permanente. Le problème central de l éthique semble être finalement la 4

compréhension de l Autre et de ses besoins. Ceci sera le premier pas substantiel vers la solution de problèmes éthiques dans le secteur du tourisme. Mots-clés : éthique du tourisme, effets du tourisme, tourisme sexuel, développement touristique durable 5

Δπραξηζηίεο Δπραξηζηώ ζεξκά ηελ θ. Πνιπμέλε Μνίξα γηα ηελ πνιύηηκε βνήζεηα θαη ζπκπαξάζηαζή ηεο θαζ όιε ηε δηάξθεηα εθπόλεζεο ηεο εξγαζίαο κνπ. 6

ΠΙΝΑΚΑ ΠΔΡΙΔΥΟΜΔΝΩΝ ΠΕΝΏΚΏ ΠΒΡΕΒΥΟΜΒΝΩΝ... 7 ΒΕΚΟΝΒ... 9 ΥΏΡΣΔ... 9 ΥΔΜΏ... 9 Δηζαγσγή... 11 Κεθάιαην 1 Ο ΣΟΤΡΙΜΟ ΚΑΙ Η ΗΘΙΚΗ ΣΟΤ ΤΠΟΣΑΗ... 13 1. 1. Βλλνηνινγηθέο πξνζεγγίζεηο... 13 1. 2. Εζηνξηθή αλαδξνκή... 15 1. 3. Δζηθή... 18 1. 4. Δζηθή θαη Σνπξηζκφο... 21 Κεθάιαην 2 ΔΠΙΠΣΩΔΙ ΣΟΤ ΣΟΤΡΙΜΟΤ ΣΟ ΦΤΙΚΟ ΠΔΡΙΒΑΛΛΟΝ... 23 2. 1. Δ ζρέζε ηνπξηζκνχ θαη πεξηβάιινληνο... 23 2. 2. Βπηπηψζεηο ηνπ ηνπξηζκνχ ζηνπο θπζηθνχο πφξνπο... 25 2. 3. Βπηπηψζεηο ηνπ ηνπξηζκνχ ζηα νηθνζπζηήκαηα... 30 2. 4. Πεξηβαιινληηθή εζηθή θαη δηαρείξηζε ζηνλ ηνπξηζκφ... 33 Κεθάιαην 3 ΔΠΙΠΣΩΔΙ ΣΟΤ ΣΟΤΡΙΜΟΤ ΣΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ... 38 3. 1. Σν εξκελεπηηθφ πιαίζην ησλ θνηλσληθψλ επηπηψζεσλ ηνπ ηνπξηζκνχ... 38 3. 2. Σν πιαίζην ηεο ζπλάληεζεο ηνπξηζηψλ θαη ληφπησλ... 40 3. 3. Βπηπηψζεηο ηεο ηνπξηζηηθήο αλάπηπμεο ζηελ θνηλσλία ππνδνρήο... 43 3. 4. Βπηπηψζεηο ηνπ ηνπξηζκνχ ζηελ εζηθή ζπκπεξηθνξά ησλ αηφκσλ... 48 Κεθάιαην 4 ΔΠΙΠΣΩΔΙ ΣΟΤ ΣΟΤΡΙΜΟΤ ΣΟΝ ΠΟΛΙΣΙΜΟ... 50 4. 1. Δ ζρέζε ηνπξηζκνχ θαη πνιηηηζκνχ... 50 4. 2. Βκπνξεπκαηνπνίεζε ηνπ πνιηηηζκνχ πξνο φθεινο ηνπ ηνπξηζκνχ... 52 4. 3. Ώιινίσζε ησλ εζψλ... 56 4. 4. Βπηπηψζεηο ηνπ ηνπξηζκνχ ζην δνκεκέλν πεξηβάιινλ... 58 Κεθάιαην 5 ΔΞΟΤΑΛΙΚΟ ΣΟΤΡΙΜΟ... 61 5. 1. Σνπξηζκφο θαη εμνπαιηθφηεηα... 61 5. 2. εμνπαιηθφο ηνπξηζκφο: πξνζπάζεηεο ελλνηνινγηθήο νξηνζέηεζεο... 64 5. 3. Οη παξάκεηξνη ηνπ ζεμνπαιηθνχ ηνπξηζκνχ... 66 5. 4. Δζηθή θαη ζεμνπαιηθφο ηνπξηζκφο... 69 5. 5. Μέηξα θαηά ηεο ζεμνπαιηθήο εκπνξίαο θαη εθκεηάιιεπζεο... 72 7

Κεθάιαην 6 ΚΩΓΙΚΔ ΗΘΙΚΗ ΣΟΝ ΣΟΤΡΙΜΟ... 76 πκπεξάζκαηα... 80 Βηβιηνγξαθία... 84 Παξαξηήκαηα... 93 Παξάξηεκα Ι ΠΑΓΚΟΜΙΟ ΚΩΓΙΚΑ ΗΘΙΚΩΝ ΑΡΥΩΝ ΓΙΑ ΣΟΝ ΣΟΤΡΙΜΟ (ΠΟΣ)... 94 Παξάξηεκα ΙΙ ΚΩΓΙΚΑ ΣΑΞΙΓΙΩΣΙΚΗ ΤΜΠΔΡΙΦΟΡΑ (PATA)... 110 Παξάξηεκα ΙΙΙ ΚΩΓΙΚΑ ΓΔΟΝΣΟΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΣΗΝ ΣΟΤΡΙΣΙΚΗ ΒΙΟΜΗΥΑΝΙΑ ΓΙΑ ΣΗΝ ΠΡΟΣΑΙΑ ΣΩΝ ΠΑΙΓΙΩΝ ΑΠΟ ΣΟΝ ΔΞΟΤΑΛΙΚΟ ΣΟΤΡΙΜΟ (ECPAT)...112 8

ΔΙΚΟΝΔ 1. Υειψλα Caretta-caretta...31 2. Κάηνηθνο ηεο Γθφα δηαδειψλεη ελάληηα ζηελ θαηαζθεπή γεπέδσλ γθνιθ...34 3. «Οη ηνπξίζηεο θνιινχλ ηηο θσηνγξαθηθέο ηνπο κεραλέο κπξνζηά ζηα πξφζσπά καο θαη ππφζρνληαη φηη ζα ζηείινπλ πίζσ ηηο θσηνγξαθίεο, αιιά δελ ην θάλνπλ πνηέ.»...41 4. Σν Βζληθφ Πάξθν ηνπ βνπλνχ Έιγθνλ...44 5. Μεηαθνξείο ζην Κηιηκάληδαξν, Σαλδαλία...46 6. Γπλαίθα-θακεινπάξδαιε...53 7. ρέδην κφιαο...55 8. Σν λεζί ηνπ Ώιθαηξάδ απνηειεί πιένλ ηνπξηζηηθή αηξαμηφλ πνπ δηαρεηξίδεηαη ην National Park Service...56 9. Σν ζπήιαην Ώιηζηξάηεο εξξψλ...58 ΥΑΡΣΗ 1. Υάξηεο ησλ θνηλσληθψλ, πνιηηηζηηθψλ, πεξηβαιινληηθψλ, νηθνλνκηθψλ επηπηψζεσλ ηνπ ηνπξηζκνχ...22 ΥΗΜΑ 1. Μνξθέο ηνπ ζεμνπαιηθνχ ηνπξηζκνχ...68 9

«Πξέπεη λα νξγαλψζνπκε ηνλ ηνπξηζκφ έηζη, ψζηε λα κελ απνηειεί κφλν κηα θαιή εκπνξηθή δνζνιεςία, αιιά θαη κηα επθαηξία γηα λα δεκηνπξγεζεί έλαο πεξηζζφηεξν θαιιηεξγεκέλνο θαη εηξεληθφο θφζκνο». Arthur Haulot π. Πξφεδξνο Παγθφζκηνπ Οξγαληζκνχ Σνπξηζκνχ 10

Δηζαγσγή Ο ηνπξηζκφο απνηειεί έλαλ ηδηφκνξθν θαη ηαρχηαηα αλαπηπζζφκελν ηνκέα ηεο παγθφζκηαο νηθνλνκίαο πνπ ζπλδέεηαη κε αιιαγέο ηφζν ζην θπζηθφ φζν θαη ζην αλζξσπνγελέο πεξηβάιινλ. Οη επηπηψζεηο ηνπ ζηε θχζε, ηελ θνηλσλία θαη ηα πνιηηηζηηθά ζπζηήκαηα είλαη κνλαδηθνχ εχξνπο θαη έληαζεο θαη θάζε πξνζπάζεηα αλάιπζεο ηνπ ηνπξηζηηθνχ θαηλνκέλνπ νθείιεη λα ιακβάλεη ππφςε ηεο ηνλ νιηζηηθφ ραξαθηήξα ηνπ, σο θνξέα ηφζν νηθνλνκηθψλ φζν θαη θνηλσληθψλ-πνιηηηζηηθψλ αιιαγψλ ζηνπο ηφπνπο ππνδνρήο. Δ θπξηαξρία ηνπ νξγαλσκέλνπ καδηθνχ ηνπξηζκνχ ζε παγθφζκην επίπεδν ηα ηειεπηαία 30 ρξφληα έρεη πξνθαιέζεη ζσξεία αξλεηηθψλ επηδξάζεσλ, νθεηιφκελσλ, ζε κεγάιν βαζκφ, ζηελ ππέξβαζε ησλ νξίσλ ηεο πιεζπζκηαθήο αληνρήο ησλ ηνπξηζηηθψλ πξννξηζκψλ. Δ θαηαζηξνθή ηνπ πεξηβάιινληνο θαη ε αιινίσζε ηεο θνηλσληθήο θαη πνιηηηζκηθήο πθήο ησλ ηφπσλ ππνδνρήο ηνπξηζηψλ, θαζψο θαη ε εθκεηάιιεπζε ησλ εξγαδνκέλσλ ζηελ ηνπξηζηηθή βηνκεραλία εθ κέξνπο ησλ εξγνδνηψλ ηνπο ή ε αλάπηπμε εηδψλ ηνπξηζκνχ κε ακθίβνιε εζηθή ππφζηαζε, φπσο είλαη ν ζεμν-ηνπξηζκφο, απνηεινχλ νξηζκέλα κφλν απφ ηα πξνβιήκαηα πνπ θαινχληαη λα αληηκεησπίζνπλ νη ζεκεξηλέο θνηλσλίεο. Βίλαη ζαθήο ε εζηθή δηάζηαζε απηψλ ησλ δεηεκάησλ, δεδνκέλνπ φηη απνηεινχλ ζηελ νπζία παξεθθιίζεηο απφ φ,ηη ζεσξείηαη εζηθφ, παξαδεθηφ ή λφκηκν. Ωζηφζν, εχινγα κπνξεί λα ζέζεη θαλείο ην εξψηεκα αλ ηειηθά ν καδηθφο ηνπξηζκφο θαη ε εζηθή κπνξνχλ λα ζπλππάξμνπλ σο έλλνηεο, ή κήπσο είλαη αζχκβαηεο, αθνχ ν καδηθφο ηνπξηζκφο θπξηαξρείηαη απφ ηε ινγηθή ηνπ θέξδνπο πνπ είλαη εληειψο μέλε απφ εθείλε ηεο εζηθήο. Μπνξεί, άξαγε, ε ηνπξηζηηθή βηνκεραλία λα αληαπνθξηζεί ζηελ πξφθιεζε ηνπ εζηθνχ ηνπξηζκνχ; Μπνξεί ε εζηθή λα γίλεη πξάμε; Βληνχηνηο, πιεζαίλνπλ νη θσλέο ππέξ ελφο πην ππεχζπλνπ ηνπξηζκνχ πνπ ζα ζέβεηαη ην πεξηβάιινλ, ηηο ηνπηθέο θνηλσλίεο, ηνλ ηνπηθφ πνιηηηζκφ θαη ζα αλαγλσξίδεη ηελ αμία ηεο αλζξψπηλεο χπαξμεο. Ώλαγλσξίδεηαη, άιισζηε, φηη ε ηνπξηζηηθή αλάπηπμε, φηαλ γίλεηαη ρσξίο ππεπζπλφηεηα, ρσξίο πξνγξακκαηηζκφ θαη κε απνθιεηζηηθφ γλψκνλα ην θέξδνο, θαηαζηξέθεη ηειηθά ην ίδην ην κέιινλ ηνπ ηνπξηζκνχ, δεδνκέλνπ φηη απηφ πνπ αξρηθά απνηεινχζε πφιν έιμεο γηα ηνπο ηνπξίζηεο (π.ρ. ην πεξηβάιινλ, ηα παξαδνζηαθά ήζε θαη έζηκα ή ηα κλεκεία ελφο ηφπνπ), θζείξεηαη θαη θαηαζηξέθεηαη θαη καδί κεηψλνληαη νη ηνπξηζηηθέο ξνέο. Σν δίιεκκα θέξδνο ή εζηθή κπνξεί λα ζεσξεζεί, 11

επνκέλσο, ςεπηνδίιεκκα. Γηαηί φπνπ δελ ππάξρεη εζηθή δελ κπνξνχλ λα ππάξμνπλ θέξδε, φρη καθξνπξφζεζκα ηνπιάρηζηνλ. Δ εζηθή κπνξεί θαη πξέπεη λα γίλεη πξάμε ζηνλ ηνπξηζκφ, κε ηελ πξνυπφζεζε βέβαηα φηη φινη νη ζπκκεηέρνληεο ζα αλαιάβνπλ ηηο επζχλεο ηνπο. 12

Κεθάιαην 1 Ο ΣΟΤΡΙΜΟ ΚΑΙ Η ΗΘΙΚΗ ΣΟΤ ΤΠΟΣΑΗ 1. 1. Β λ λ ν η ν ι ν γ η θ έ ο π ξ ν ζ ε γ γ ί ζ ε η ο Οη φξνη «ηνπξηζκφο» θαη «ηνπξίζηαο» ρξεζηκνπνηήζεθαλ γηα πξψηε θνξά επηζήκσο ην 1937 απφ ηελ Κνηλσλία ησλ Βζλψλ γηα λα νξηζηεί ην ζύλνιν ησλ αηόκσλ πνπ ηαμηδεύνπλ ζην εμσηεξηθό γηα δηάζηεκα κεγαιύηεξν ησλ 24 σξώλ 1. Νσξίηεξα, θαη δε ην 1910, ν απζηξηαθφο νηθνλνκνιφγνο Hermann Von Schullard είρε πεξηγξάςεη ηνλ ηνπξηζκφ σο ην ζύλνιν ησλ επηρεηξήζεσλ, νηθνλνκηθήο θπξίσο θύζεσο, πνπ ζρεηίδνληαη άκεζα κε ηελ είζνδν, ηε δηακνλή θαη ηε κεηαθίλεζε μέλσλ εληόο θαη εθηόο κηαο ρώξαο, πόιεο ή πεξηνρήο 2. Δ πξψηε φκσο ζπγθξνηεκέλε πξνζπάζεηα ελλνηνινγηθήο νξηνζέηεζεο ηνπ ηνπξηζηηθνχ θαηλνκέλνπ έγηλε ην 1942 απφ ηνπο Hunziker θαη Krapf, νη νπνίνη φξηζαλ ηνλ ηνπξηζκφ σο ην ζύλνιν ησλ ζρέζεσλ θαη ησλ θαηλνκέλσλ πνπ απνξξένπλ από ην ηαμίδη θαη ηελ παξακνλή πξνζώπσλ ζε έλαλ ηόπν δηαθνξεηηθό ηνπ ηόπνπ θύξηαο θαη δηαξθνύο δηακνλήο θαη εξγαζίαο ηνπο. Σν ηνπξηζηηθφ πξντφλ είλαη, ινηπφλ, έλα ζχλνιν δξαζηεξηνηήησλ, νη νπνίεο ιακβάλνπλ ρψξα απφ ηε ζηηγκή ηεο αλαρψξεζεο κέρξη ηε ζηηγκή ηεο επηζηξνθήο. Σα ζπζηαηηθά ηνπ ζηνηρεία είλαη ην πεξηβάιινλ, θπζηθφ, θνηλσληθφ θαη πνιηηηζηηθφ, νη δξαζηεξηφηεηεο, ε δηακνλή, ε κεηαθνξά, νη ππεξεζίεο θαη νη ππνδνκέο (Fleckenstein & Huebsch, 1999:137-138). Ο Kaspar (1975) πξνρψξεζε ηνλ νξηζκφ ησλ Hunziker θαη Krapf έλα βήκα παξαπέξα, επηρεηξψληαο λα νξίζεη ηα πεξηβάιινληα ζπζηήκαηα, ηα νπνία επεξεάδεη θαη απφ ηα νπνία επεξεάδεηαη ν ηνπξηζκφο. ΐαζηδφκελνο ζηε ζπζηεκηθή ζεσξία ππνζηήξημε φηη νη εκπιεθφκελνη ζην ηνπξηζηηθφ θχθισκα, δειαδή νη ηνπξίζηεο, νη ηνπξηζηηθέο επηρεηξήζεηο, ν ηνπξηζηηθφο ηφπνο θαη ε ηνπξηζηηθή νξγάλσζε, βξίζθνληαη ζε ζρέζεηο 1 Διεθηξνληθή Βγθπθινπαίδεηα Wikipedia, ιήκκα tourisme, εχξεζε ηελ 10/7/2007 ζηελ http://fr.wikipedia.org/wiki/tourisme 2 Διεθηξνληθή Βγθπθινπαίδεηα Wikipedia, ιήκκα tourism, εχξεζε ηελ 10/7/2007 ζηελ http://en.wikipedia.org/wiki/tourism 13

αιιειεμάξηεζεο κε ην νηθνλνκηθφ, θνηλσληθφ, ζεζκηθφ, πνιηηηθφ, ηερλνινγηθφ θαη νηθνινγηθφ πεξηβάιινλ ή ζχζηεκα. Ο δε νξηζκφο ηνπ ηνπξηζκνχ κπνξεί λα επηηεπρζεί κέζα απφ ηνπο νξηζκνχο πνπ δίλνπλ νη θνξείο θαη ηα ππνθείκελα πνπ δξνπλ ζην πιαίζην ησλ επηκέξνπο ζπζηεκάησλ (Γαραξάηνο, 2006:6). Πεξηζζφηεξν ξηδνζπαζηηθή ππήξμε ε πξνζέγγηζε ηνπ Γ. Γαραξάηνπ, ν νπνίνο, απνθεχγεη λα ρξεζηκνπνηήζεη φξνπο θνηλσληθνχο ή ςπρνινγηθνχο γηα λα εξκελεχζεη ην ηνπξηζηηθφ θαηλφκελν, δίλνληαο έκθαζε ζηελ νηθνλνκηθή δηάζηαζε ηνπ ηνπξηζκνχ θαη ζηνλ θαζνξηζκφ ησλ επηπηψζεσλ ηεο ηνπξηζηηθήο κεηαθίλεζεο ζε κηα νηθνλνκία ππνδνρήο. Θεσξεί αλαγθαίν ηνλ επαλαπξνζδηνξηζκφ ηνπ ηνπξηζκνχ σο ζπγθεθξηκέλεο αλαιπηηθήο θαηεγνξίαο ηεο νηθνλνκίαο, δειαδή σο ηδηαίηεξα δηακνξθνύκελεο ηδησηηθήο θαηαλάισζεο θαη ζπλαθόινπζα σο ηδηαίηεξεο θαηεγνξίαο ηεο ηειηθήο δήηεζεο (Γαραξάηνο, 2006:9-10). Τπνζηεξίδεη φηη κέζα απφ ηελ εζληθνινγηζηηθή πξνζέγγηζε ηνπ ηνπξηζκνχ είλαη δπλαηφο ν πξνζδηνξηζκφο ηνπ κεγέζνπο ηεο ηνπξηζηηθήο δαπάλεο, απφ ηελ άπνςε ηεο θιαδηθά πξνζδηνξηζκέλεο παξαγσγήο θαη δηάζεζεο, πνπ είλαη αλαγθαίνο γηα ηελ αμηφπηζηε κέηξεζε ηνπ εηήζηνπ ηνπξηζηηθά πξνθαινχκελνπ νηθνλνκηθνχ απνηειέζκαηνο ζην εηζφδεκα, ηελ απαζρφιεζε θαη ην ηζνδχγην πιεξσκψλ. Οη ζεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο ηνπ ηνπξηζηηθνχ θαηλνκέλνπ δελ εμαληινχληαη θπζηθά εδψ. Ώμηφινγεο πξνζπάζεηεο λα νξηζηεί ν ηνπξηζκφο έρνπλ γίλεη απφ ηνλ Παγθφζκην Οξγαληζκφ Σνπξηζκνχ (ΠΟΣ), ηνλ Οξγαληζκφ Δλσκέλσλ Βζλψλ (ΟΔΒ), ηνλ Οξγαληζκφ Οηθνλνκηθήο πλεξγαζίαο θαη Ώλάπηπμεο (ΟΟΏ), ηελ Βπηηξνπή ηαηηζηηθψλ Βκπεηξνγλσκφλσλ (Association Internationale d Experts Scientifiques du Tourisme, A.I.E.S.T.) θαη άιινπο θνξείο. Δ πνηθηιία ηνπο θαλεξψλεη κε ηνλ θαιχηεξν ηξφπν ηηο δπζθνιίεο πνπ ππάξρνπλ ζηελ ελλνηνινγηθή νξηνζέηεζε θαη ηαμηλφκεζε ησλ βαζηθψλ ζηνηρείσλ πνπ ζπλαξζξψλνπλ ηελ έλλνηα «ηνπξηζκφο». Δ ρξήζε ηνπ φξνπ ηειηθά πνηθίιιεη αλάινγα κε ηελ επηζηεκνληθή πξνέιεπζε ηνπ επηζηήκνλα πνπ ηε ρξεζηκνπνηεί, θαζψο θαη ηνλ ζθνπφ πνπ επηδηψθεη λα εμππεξεηήζεη. Δ επηδίσμε, πάλησο, πξέπεη λα είλαη λα ππάξμεη έλαο θαηά ην δπλαηφ θνηλφο επηζηεκνληθφο ιφγνο γχξσ απφ ηηο έλλνηεο πνπ απνδίδνπκε ζηα δηαθνξεηηθά ζηνηρεία πνπ απνηεινχλ ηνλ ηνπξηζκφ, πνπ ζα απνηειέζεη θαη ηε βάζε γηα ηελ πεξαηηέξσ κειέηε ηνπ ηνπξηζηηθνχ θαηλνκέλνπ. 14

1. 2. Ε ζ η ν ξ η θ ή α λ α δ ξ ν κ ή Οη ξίδεο ηνπ ζεκεξηλνχ ηνπξηζκνχ αλεπξίζθνληαη ζηνπο αξραίνπο ρξφλνπο θαη ε χπαξμή ηνπ δηαπηζηψλεηαη ζρεδφλ ζε φιεο ηηο ηζηνξηθέο πεξηφδνπο, γεγνλφο πνπ θαλεξψλεη ην δηαξθέο αλζξψπηλν ελδηαθέξνλ γηα ην άγλσζην θαη ηελ αλαθάιπςε λέσλ ηφπσλ θαη πνιηηηζκψλ. Δ αλάπηπμε ησλ ηαμηδηψλ ζηελ αξραηφηεηα ζπλδέεηαη κε ηελ εθεχξεζε ηνπ ρξήκαηνο απφ ηνπο νπκέξηνπο ην 4000 π.υ., ηελ ίδξπζε ησλ πξψησλ κεγάισλ πφιεσλ ζηε Μεζνπνηακία θαη ηελ αλάπηπμε ησλ κεηαθνξηθψλ αξηεξηψλ θαη κέζσλ. Οη ζπλζήθεο απηέο δεκηνχξγεζαλ ηελ αλάγθε επαθψλ γηα εκπνξηθνχο, πνιηηηθνχο ή κνξθσηηθνχο ιφγνπο. Σα πξψηα ηαμίδηα απνθιεηζηηθά γηα πεξηήγεζε θαη αλαςπρή εκθαλίζηεθαλ κεηά ην 1500 π.υ. (Δγνπκελάθεο & Κξαβαξίηεο & Λχηξαο, 1999:160). Πξφθεηηαη γηα ηαμίδηα πνπ γίλνληαλ νπζηαζηηθά γηα ζξεζθεπηηθνχο ζθνπνχο θαη θαηαγξάθνληαη θαηά θχξην ιφγν ζηελ Ώίγππην, φπνπ ππάξρνπλ ζεκάδηα ησλ πξψησλ ηνπξηζηψλ ραξαγκέλα ζε κλεκεία θαη λανχο. ηελ αξραία Βιιάδα ε πηνζέηεζε ελφο θνηλνχ λνκίζκαηνο, ε θαζηέξσζε κηαο θνηλήο γιψζζαο θαη ε δηνξγάλσζε ησλ Οιπκπηαθψλ Ώγψλσλ έδσζαλ ζεκαληηθή ψζεζε ζηνλ ηνπξηζκφ. Σελ πεξίνδν δε πνπ αθνινχζεζε ηηο θαηαθηήζεηο ηνπ Μ. Ώιεμάλδξνπ ε δηακφξθσζε ελφο θνηλνχ γεσγξαθηθνχ ρψξνπ κε θνηλνχο ζεζκνχο θαη ζπζηεκαηηθή νξγάλσζε νδήγεζε ζηελ εκπέδσζε ηεο αζθάιεηαο ζηνπο ηνπξίζηεο ηεο επνρήο θαη θαηά ζπλέπεηα ζε κηα εληππσζηαθή αχμεζε ησλ ηαμηδηψλ (Σζάξηαο, 1996: 12-13). Σε κεγαιχηεξε φκσο αλάπηπμε γλψξηζε ν ηνπξηζκφο θαηά ηε ξσκατθή επνρή ράξε θπξίσο ζηε δεκηνπξγία ελφο ηεξάζηηνπ νδηθνχ δηθηχνπ, θαηά κήθνο ηνπ νπνίνπ ππήξραλ παλδνρεία, ελψ γηα πξψηε θνξά ρξεζηκνπνηνχληαλ ηππνπνηεκέλεο πηλαθίδεο πνπ εμεγνχζαλ ζηνλ ηαμηδηψηε πνηεο ππεξεζίεο πξφζθεξε ην θάζε παλδνρείν. Παξάιιεια βειηηψζεθαλ νη ζαιάζζηεο ζπγθνηλσλίεο θαη ηα ηαμίδηα έγηλαλ αζθαιέζηεξα ράξε ζην λαπηηθφ ησλ Ρσκαίσλ πνπ πεξηφξηδε ηηο επηδξνκέο ησλ πεηξαηψλ. Αεκνθηιείο πξννξηζκνί ήηαλ ε Ώίγππηνο, ε Μηθξά Ώζία θαη ε Βιιάδα, θπξίσο ε επεηξσηηθή. Οη Ρσκαίνη πνιίηεο επηζθέπηνληαλ αξραίεο ειιεληθέο πφιεηο (Κφξηλζν, Ρφδν, Ώζήλα) νκαδηθά, κε εηδηθά λαπισκέλα πινία, γηα λα παξαθνινπζήζνπλ δηάθνξα ζεάκαηα ή ζξεζθεπηηθέο ενξηέο ή θαη γηα αλάπαπζε (Μνίξα, 2002:32). Μεγάιε αλάπηπμε γλψξηζαλ θαη ηα ηαμίδηα ηνπ ηνπξηζκνχ πγείαο, 15

θαζψο νη ζεξαπεπηηθέο ηδηφηεηεο ησλ ηακαηηθψλ πεγψλ άξρηζαλ λα γίλνληαη επξχηεξα γλσζηέο (Δγνπκελάθεο, Κξαβαξίηεο, Λχηξαο, 1999:166). ηελ πεξίνδν ηνπ Μεζαίσλα ηα αηνκηθά ηαμίδηα κεηψζεθαλ, εμαηηίαο ηεο αλαζθάιεηαο πνπ επηθξαηνχζε ζε μεξά θαη ζάιαζζα. Ωζηφζν, ζεκαληηθέο κεηαθηλήζεηο πιεζπζκψλ γίλνληαλ πεξηζηαζηαθά ιφγσ πνιέκσλ ή γηα ζξεζθεπηηθνχο ζθνπνχο. Σαμίδηα πξαγκαηνπνηνχζαλ επίζεο νη έκπνξνη θαη νη αμησκαηνχρνη, ηα παλεπηζηήκηα ελζάξξπλαλ ηηο επηζθέςεηο απφ θαζεγεηέο θαη θνηηεηέο, ελψ ξσκαηνθαζνιηθνί κνλαρνί φξγσλαλ ηε βξεηαληθή ελδνρψξα (Lickorish & Jenkins, 2004:27-28). Δ επνρή ηεο Ώλαγέλλεζεο ραξαθηεξίζηεθε απφ κηα λέα ψζεζε ζηα ηαμίδηα, ηφζν ηα εκπνξηθά φζν θαη ηα εθπαηδεπηηθά. Σα ηειεπηαία, πνπ πήξαλ ην φλνκα Grand Tour (Μεγάιε Πεξηήγεζε), πξαγκαηνπνηνχληαλ απφ γφλνπο αξηζηνθξαηηθψλ νηθνγελεηψλ ηεο Ώγγιίαο ζε πφιεηο ηεο Βπξψπεο κε πνιηηηζηηθφ θαη αηζζεηηθφ ελδηαθέξνλ, φπσο ε Ρψκε θαη ε Σνζθάλε, ζην πιαίζην ηεο επξχηεξεο κφξθσζήο ηνπο 3. Σελ ίδηα επνρή θνξπθψζεθαλ ηα ηαμίδηα ησλ εμεξεπλήζεσλ πνπ νδήγεζαλ ζηελ αλαθάιπςε λέσλ ρσξψλ θαη θαηά ζπλέπεηα ζηε γεσγξαθηθή εμάπισζε ηνπ ηνπξηζκνχ. Δ πεξίνδνο ελειηθίσζεο ηνπ ηνπξηζκνχ μεθίλεζε ηνλ 19 ν αηψλα. Σελ επνρή απηή δεκηνπξγήζεθαλ ηα ζχγρξνλα κέζα κεηαθνξάο (ζηδεξφδξνκνο, αηκφπινηα, απηνθίλεηα), ελψ έθαλαλ ηελ εκθάληζή ηνπο θαη ηα ηαμηδησηηθά πξαθηνξεία -κε πξψην ην πξαθηνξείν ηνπ Thomas Cook- νη αιπζίδεο μελνδνρείσλ θαη νη πξψηεο πεξηεγεηηθέο ιέζρεο (touring clubs): ε Cyclist Touring Club ηνπ Λνλδίλνπ (1878), ε πεξηεγεηηθή ιέζρε ηεο Γαιιίαο (1890), ε ηηαιηθή πεξηεγεηηθή ιέζρε (1894) θαη ε πεξηεγεηηθή ιέζρε ηνπ ΐειγίνπ (1895) 4. Οη ιέζρεο απηέο ηδξχνληαλ απφ πεξηεγεηέο κε ζθνπφ ηελ πξνζηαζία ηνπο σο θαηαλαισηψλ αιιά θαη ηε ζπκβνιή ηνπο ζηελ επίιπζε πξνβιεκάησλ πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ αλάπηπμε ηνπ ηνπξηζκνχ ησλ ρσξψλ ηνπο (Δγνπκελάθεο & Κξαβαξίηεο & Λχηξαο, 1999:180). Οη εμειίμεηο απηέο έδσζαλ ζηνλ ηνπξηζκφ ηνλ ραξαθηήξα αγαζνχ πνπ παχεη λα απνηειεί πξνλφκην ησλ ιίγσλ θαη γίλεηαη δηθαίσκα ησλ πνιιψλ, απνηέιεζαλ δε ηηο πξψηεο ελδείμεηο αλάπηπμεο ηνπ νξγαλσκέλνπ καδηθνχ ηνπξηζκνχ. Υαξαθηεξηζηηθή ππήξμε θαη ε δεκηνπξγία ηακαηηθψλ ζηαζκψλ θαη θέληξσλ παξαζεξηζκνχ ζε πνιιέο πεξηνρέο ηεο Βπξψπεο. 3 Διεθηξνληθή Βγθπθινπαίδεηα Wikipedia, ιήκκα tourisme, εχξεζε ηελ 18/7/2007 ζηελ http://fr.wikipedia.org/wiki/tourisme 4 Διεθηξνληθή Βγθπθινπαίδεηα Wikipedia, ιήκκα tourism, εχξεζε ηελ 20/7/2007 ζηελ http://en.wikipedia.org/wiki/tourism 16

Καηά ηνλ 20 ν αηψλα βειηηψζεθαλ ζεκαληηθά ηφζν νη κεηαθνξέο -κε ηελ εμάπισζε ηνπ ηδησηηθνχ απηνθηλήηνπ θαη ηελ εκθάληζε ηνπ αεξνπιάλνπ- φζν θαη νη ηνπξηζηηθέο ππεξεζίεο θαη ππνδνκέο. Δ ηαρεία απηή αλάπηπμε ηνπ ηνπξηζκνχ νδήγεζε ζηε ζεζκνπνίεζε ηνπ θιάδνπ κε ηε δεκηνπξγία ησλ πξψησλ εζληθψλ αιιά θαη δηεζλψλ νξγαληζκψλ ηνπξηζκνχ. Δ Βιιάδα ίδξπζε ην 1914 ηελ «Ώπηνηειή Τπεξεζία Ξέλσλ θαη Βθζέζεσλ» ζην Τπνπξγείν Βζληθήο Οηθνλνκίαο. Δ Γαιιία ίδξπζε ην «Βζληθφ Γξαθείν Σνπξηζκνχ», ην νπνίν κεηνλφκαζε αξγφηεξα ζε «Κνκηζαξηάην Σνπξηζκνχ». Δ Βιβεηία ην 1918 ίδξπζε ην δηθφ ηεο «Βζληθφ Γξαθείν Σνπξηζκνχ». Δ Εηαιία ίδξπζε ην 1919 ην «Βζληθφ Αίθηπν γηα ηηο Σνπξηζηηθέο ΐηνκεραλίεο». Δ Γεξκαλία ην 1921 ίδξπζε ηελ «Κεληξηθή Αηνίθεζε γηα ηνλ Γεξκαληθφ Σνπξηζκφ» θαη κεηαζρεκάηηζε ηνλ θνξέα απηφ ην 1933. Σα παξαδείγκαηα ησλ ρσξψλ πνπ αλαθέξζεθαλ αθνινχζεζαλ ε Εζπαλία, ε νβηεηηθή Έλσζε, ε Εαπσλία θαη άιιεο ρψξεο (Δγνπκελάθεο & Κξαβαξίηεο & Λχηξαο, 1999:180). ε δηεζλέο επίπεδν, ην 1919 ηδξχζεθε ε Alliance Internationale de Tourisme, θαη ελ ζπλερεία ην Conseil Central du Tourisme International (1925) θαη ε Union Internationale des Organes Officiels de Propagande Touristique πνπ ην 1975 έιαβε ην φλνκα «Παγθφζκηνο Οξγαληζκφο Σνπξηζκνχ» (Αηνλπζνπνχινπ, 2006:17). ηφρνο φισλ απηψλ ησλ θνξέσλ ήηαλ ε δηαρείξηζε ηνπ ηνπξηζηηθνχ ηαμηδηνχ θαη ε ξχζκηζε ηνπ ηνπξηζκνχ. Παξάιιεια δηακνξθψζεθε ην πξψην ζεζκηθφ πιαίζην γηα ηελ ελίζρπζε, αιιά θαη ηνλ έιεγρν απηήο ηεο ηαρχηαηα αλαπηπζζφκελεο βηνκεραλίαο. ηε κεηαπνιεκηθή πεξίνδν ν ηνπξηζκφο αλαδείρζεθε ζε έλαλ απφ ηνπο δπλακηθφηεξνπο θιάδνπο ηεο παγθφζκηαο νηθνλνκίαο. Σν 1950 ν Παγθφζκηνο Οξγαληζκφο Σνπξηζκνχ (ΠΟΣ) θαηέγξαςε 25,3 εθαηνκκχξηα δηεζλείο αθίμεηο πνπ απέθεξαλ πξφζνδν ηεο ηάμεο ησλ 2.100 δηο δνιαξίσλ (UNWTO, 2006a). Σν 2004 ηα αληίζηνηρα κεγέζε ήηαλ 766 εθαηνκκχξηα ηνπξίζηεο θαη 634,7 δηο δνιάξηα (508,8 δηο. επξψ) ζε έζνδα (UNWTO, 2006b:2 8). Με ιίγα ιφγηα ηα ηειεπηαία ρξφληα ν δηεζλήο ηνπξηζκφο παξνπζίαζε ζεακαηηθή αχμεζε ηνπξηζηηθψλ αθίμεσλ, ίζε πεξίπνπ κε 3.064% θαη ρξεκαηηθήο πξνζφδνπ, ίζεο κε 24.228%. Tα νηθνλνκηθά νθέιε πνπ πξνθχπηνπλ απφ απηή ηε δηαδηθαζία είλαη, ινηπφλ, αλακθηζβήηεηα. Μέλεη λα εθηηκεζνχλ νη επηπηψζεηο θαη ζηνπο ππφινηπνπο ηνκείο (πεξηβάιινλ, θνηλσλία, πνιηηηζκφο). Σν βέβαην είλαη φηη ε αλεμέιεγθηε αλάπηπμε ηνπ ηνπξηζκνχ εγθπκνλεί ζνβαξνχο θηλδχλνπο. Σν δήηεκα απηφ έρεη δεκηνπξγήζεη κηα νιφθιεξε πξνβιεκαηηθή γχξσ απφ ηελ εζηθή πιεπξά ησλ δηαθνπψλ θαη πιεζαίλνπλ νη θσλέο ππέξ κηαο πεξηζζφηεξν ππεχζπλεο δηαρείξηζεο ηνπ ηνπξηζκνχ κε ζεβαζκφ ζηνλ άλζξσπν θαη ην πεξηβάιινλ. 17

1. 3. Δ ζ η θ ή Ο φξνο «εζηθή» αλάγεη ηελ θαηαγσγή ηνπ ζηνλ Ώξηζηνηέιε, πνπ ρξεζηκνπνηεί ηηο εθθξάζεηο «εζηθή ζεσξία» (Ώλαι. Όζη. Ώ33, 8669), «εζηθή αξεηή» (Δζ. Νηθ. ΐ, Ε, 1103 α 19) θαη «εζηθνί ιφγνη» (Πνιηη. Δ, 13, 1332 α 22). ηηο λεψηεξεο γιψζζεο νη φξνη, πνπ πξνέξρνληαη απφ ηελ ειιεληθή ιέμε «εζηθή», ελαιιάζζνληαη κε ηνπο φξνπο πνπ πξνέξρνληαη απφ ηε ιαηηληθή ιέμε «moralis» (πξβι. γεξκ. Ethik, Moralwissenschalt αγγι. ethics, moral philosophy θηι.) 5. Δζηθή είλαη ν θιάδνο ηεο Φηινζνθίαο πνπ πξνζπαζεί λα βξεη ηη είλαη απνδεθηφ θαη νξζφ θαη ηη αλάξκνζην θαη ιαλζαζκέλν 6. Μειεηά ηελ εζηθή αμία ηεο αλζξψπηλεο ζπκπεξηθνξάο θαη ηνπο θαλφλεο θαη αξρέο πνπ πξέπεη λα ηε δηέπνπλ (Β.Β., 2004). Ώζρνιείηαη, φρη κφλν κε ηα άηνκα αιιά θαη κε ηηο θνηλσλίεο, πξνζπαζψληαο λα εμεηάζεη θαηά πφζν νη πξάμεηο ηνπο ραξαθηεξίδνληαη απφ αμία ή απαμία θαη λα δηαηππψζεη αξρέο θαη θαλφλεο, πξνο ηνπο νπνίνπο νθείιεη λα ζπκκνξθψλεη ηε δσή ηνπ ν άλζξσπνο. Βίλαη ινηπφλ θαλεξφ φηη ε εζηθή απφ ην έλα κέξνο δηαπηζηψλεη (θαη απφ ηελ άπνςε απηή είλαη πεξηγξαθηθόο θηινζνθηθφο θιάδνο) θαη απφ ην άιιν νξίδεη θαλφλεο (θαη απφ ηελ άπνςε απηή είλαη θαλνληζηηθόο θηινζνθηθφο θιάδνο) 7. Πξφδξνκνη ηεο εζηθήο, κε ηελ εκπεηξηθή ζεκαζία ηνπ φξνπ, ππήξμαλ νη αλαηνιηθνί ιανί: νη Κηλέδνη (Κνκθνχθηνο, 557-479 π.υ., Λάν-Σζε, 570-490 π.υ.), νη Ελδνί (ΐνχδαο 556-480 π.υ.), νη Πέξζεο, νη Ώηγχπηηνη θαη νη Ενπδαίνη. Ώιιά σο θηινζνθηθή κάζεζε, ε εζηθή αλαπηχρζεθε ζηελ Βιιάδα, φπνπ αξρηθά ν κεξνο (9νο π.υ. αηψλαο), ν Δζίνδνο (8νο-7νο αηψλαο) θαη νη Πξνζσθξαηηθνί θηιφζνθνη έδσζαλ ζηνπο ζχγρξνλνπο θαη ζηνπο κεηαγελέζηεξνχο ηνπο αζπζηεκαηνπνίεηα εζηθά δηδάγκαηα 8. Οη πξψηνη θηιφζνθνη πνπ αζρνιήζεθαλ ζπζηεκαηηθά κε ηα δεηήκαηα ηεο εζηθήο δσήο ησλ αλζξψπσλ ήηαλ νη ζνθηζηέο θαη ν σθξάηεο. Οη ζεσξίεο πνπ δηαηχπσζαλ ππαγνξεχζεθαλ απφ ηηο γλσζηνινγηθέο θαη ηηο νληνινγηθέο αληηιήςεηο ηνπο. Οη ζνθηζηέο εηζεγήζεθαλ ηε ζρεηηθφηεηα ησλ εζηθψλ αμηψλ, επεηδή είλαη πάληα ζρεηηθή ε αιήζεηα πνπ κπνξνχκε λα απνθηήζνπκε γηα ηα πξάγκαηα. Αηαηχπσζαλ ηελ άπνςε φηη νη λφκνη, πνπ ξπζκίδνπλ ηελ εζηθή ζπκπεξηθνξά ησλ αλζξψπσλ, δηαθέξνπλ απφ 5 Βγθπθινπαίδεηα Πάππξνο Λαξνχο Μπξηηάληθα (1996), ιήκκα Ηζηθή, ηφκνο 26 νο, Βθδνηηθφο Οξγαληζκφο Πάππξνο, Ώζήλα, ζ. 212. 6 Διεθηξνληθή Βγθπθινπαίδεηα Wikipedia, ιήκκα Ηζηθή, εχξεζε ηελ 12/7/2007 ζηελ http://el.wikipedia.org/wiki/ 7 Βγθπθινπαίδεηα Πάππξνο Λαξνχο Μπξηηάληθα (1996), ιήκκα Ηζηθή, ηφκνο 26 νο, Βθδνηηθφο Οξγαληζκφο Πάππξνο, Ώζήλα, ζ. 212. 8 νπ. π. 18

θνηλσλία ζε θνηλσλία θαη απφ επνρή ζε επνρή, γη απηφ θαη ζεσξνχζαλ αδχλαηε ηελ χπαξμε ελφο εληαίνπ θψδηθα εζηθήο ζπκπεξηθνξάο, θνηλνχ γηα φινπο ηνπο αλζξψπνπο. Σελ άπνςε απηή ακθηζβήηεζε ν σθξάηεο (470-399 π.υ.). Καη απηφλ, είλαη δπλαηφλ νη άλζξσπνη λα νδεγεζνχλ ζηε ζέζπηζε ελφο θνηλνχ ζε φινπο εζηθνχ ηξφπνπ δηαβίσζεο. Ο σθξάηεο πξνζπάζεζε λα ζεκειηψζεη ηελ εζηθφηεηα ζηνλ νξζφ ιφγν. Θεσξνχζε φηη ε αξεηή είλαη γλψζε θαη φηη ε άγλνηά καο είλαη ηειηθά ε αηηία ηνπ θαθνχ. ε αληίζεζε κε ηνπο ζνθηζηέο, πίζηεπε φηη ε αιήζεηα είλαη κία θαη κπνξνχλ φινη λα ηελ γλσξίζνπλ θαη επνκέλσο, θαζφζνλ ε αξεηή ηαπηίδεηαη κε ηε γλψζε θαη ηελ αιήζεηα, φινη νη άλζξσπνη κπνξνχλ λα ζπκθσλήζνπλ γηα ηνπο εζηθνχο θαλφλεο πνπ πξέπεη λα δηέπνπλ ηε δσή ηνπο. Δ εζηθή αθεξαηφηεηα απνηεινχζε γηα ηνλ σθξάηε ηνλ πςειφηεξν δείθηε ηεο αλζξψπηλεο αμηνπξέπεηαο. Γη απηφ δηαθήξπζζε φηη ζα έπξεπε λα ηε δηαθπιάζζνπκε πάζε ζπζία αθφκε θαη αλ καο αδηθνχλ θαη ζίγεηαη ην πξνζσπηθφ καο φθεινο (Πειεγξίλεο, 2004:74-76). Σα δηδάγκαηα ηνπ σθξάηε ηα εκβάζπλε θαη ηα ζεκειίσζε θηινζνθηθά ν Πιάησλ (427-348 π.υ.), ν νπνίνο ππνζηήξημε φηη ην ηη πξέπεη λα θάλνπκε είλαη ζπλπθαζκέλν κε ηελ ππέξηαηε γλψζε ησλ ηδεψλ ηνπ θαινχ, ηεο δηθαηνζχλεο θαη ησλ άιισλ εζηθψλ αμηψλ (Πειεγξίλεο, 2004:80). πζηεκαηηθφηεξα θαη επηζηεκνληθφηεξα εξεχλεζε ηα εζηθά θαηλφκελα ν Ώξηζηνηέιεο (384-322 π.υ.). Ο ηειεπηαίνο ζεσξνχζε ππέξηαην αγαζφ γηα ηνλ άλζξσπν ηελ επδαηκνλία πνπ ζεκειηψλεηαη φρη ζηηο απνιαχζεηο αιιά ζηελ αξεηή 9. Δ εζηθή ηνπ ρξηζηηαληζκνχ ζπλδέζεθε άκεζα κε ην δφγκα ηεο λέαο ζξεζθείαο. Όςηζην αγαζφ είλαη ν Θεφο, ηνπ νπνίνπ νη εληνιέο απνηεινχλ αλακθηζβήηεηνπο εζηθνχο θαλφλεο. Πξνζπάζεηα λα ρεηξαθεηεζεί ε εζηθή απφ ηε ρξηζηηαληθή δηδαζθαιία θαη λα απνηειέζεη απηνηειή θηινζνθηθφ θιάδν έγηλε θαηά ηελ πεξίνδν ηεο Ώλαγέλλεζεο. Σελ επνρή απηή αλαπηχρζεθε ν αλζξσπηζκφο πνπ πξνέβαιε σο ηδεψδεο βίνπ ηελ νιφπιεπξε αλάπηπμε ησλ ζσκαηηθψλ θαη ςπρηθψλ δπλαηνηήησλ ηνπ αλζξψπνπ. ηαζκφ ζηελ αλάπηπμε ηεο εζηθήο απνηέιεζε ε δηδαζθαιία ηνπ Καλη (1724-1804 κ.υ.). Καηά ηνλ Καλη, ν άλζξσπνο είλαη θνξέαο ηνπ ιφγνπ, απφ ηνλ νπνίν εθπεγάδεη ν εζηθφο λφκνο. Έθθξαζε ηνπ εζηθνχ λφκνπ απνηειεί ε θαηεγνξηθή 9 Βγθπθινπαίδεηα Πάππξνο Λαξνχο Μπξηηάληθα (1996), ιήκκα Ηζηθή, ηφκνο 26 νο, Βθδνηηθφο Οξγαληζκφο Πάππξνο, Ώζήλα, ζ. 213. 19

πξνζηαγή, ε νπνία ζεσξεί σο εζηθέο πξάμεηο κφλνλ εθείλεο πνπ επηηάζζνληαη απφ ην εζηθφ ρξένο 10. Καηά ηε δηάξθεηα ηνπ 19 νπ αηψλα δηαηππψζεθε ε ζεσξία ηνπ σθειηκηζκνχ κε θχξηνπο εηζεγεηέο ηνπο βξεηαλνχο θηινζφθνπο Σδ. Μπέλζακ (Jeremy Bentham, 1748-1832) θαη Σδνλ ηηνχαξη Μηι (John Stuart Mill, 1806-1873). ην πιαίζην ηεο ζεσξίαο απηήο ππνζηεξίρζεθε φηη ε εζηθή αμία ησλ αλζξσπίλσλ πξάμεσλ κπνξεί λα ππνινγηζηεί βάζεη ησλ απνηειεζκάησλ ηνπο. Σέινο, ν 20 νο αηψλαο ραξαθηεξίζηεθε απφ ηελ θπξηαξρία δχν θηινζνθηθψλ ξεπκάησλ, ηνπ ππαξμηζκνχ θαη ηεο γισζζναλάιπζεο, ζην πιαίζην ησλ νπνίσλ επηρεηξήζεθαλ λέεο πξνζεγγίζεηο θαη εξκελείεο ηεο εζηθήο ζπκπεξηθνξάο. Πξφθεηηαη γηα ηηο ζεσξίεο ηνπ ππαξμηζκνχ, κε θχξηνπο εθθξαζηέο ηνλ Νίηζε θαη ηνλ Γαλ Πσι αξηξ, θαη ηηο κεηαεζηθέο ζεσξίεο, θαη δε ηελ ελνξαηηθή ζεσξία ηνπ Σδ. Β. Μνπξ (G. E. Moore, 1873-1958), ηε ζπγθηλεζηαθή ζεσξία ησλ Ώ Σδ. Ώίεξ (A. J. Ayer, 1910-1989) θαη Σζαξιο ηήβελζνλ (Charls L. Stevenson, 1908- -) θαη ηελ επηηαθηηθνθξαηηθή ζεσξία ηνπ Ρ. Μ. Υεξ (R. M. Hare, 1919- -) (Πειεγξίλεο, 2004: 107-131). 10 Βγθπθινπαίδεηα Πάππξνο Λαξνχο Μπξηηάληθα (1996), ιήκκα Ηζηθή, ηφκνο 26 νο, Βθδνηηθφο Οξγαληζκφο Πάππξνο, Ώζήλα, ζ.213. 20

1. 4. Δ ζ η θ ή θ α η Σ ν π ξ η ζ κ φ ο Δ εμέηαζε δεηεκάησλ εζηθήο ζην πιαίζην ηνπ ηνπξηζκνχ κάο θέξλεη αλαπφθεπθηα αληηκέησπνπο κε ηηο αξλεηηθέο ζπλέπεηεο ηνπ ηνπξηζκνχ θαη γεληθφηεξα κε φ,ηη ζεσξείηαη αλήζηθν, παξάλνκν ή βιαβεξφ. Ώθνξά ζέκαηα θαηαζηξνθήο ηνπ πεξηβάιινληνο, αιινίσζεο ηεο θνηλσληθήο θαη πνιηηηζκηθήο πθήο ησλ ηφπσλ ππνδνρήο ηνπξηζηψλ, κεηαθίλεζεο πιεζπζκψλ απφ ηνλ ζψθν ηνπο, εθκεηάιιεπζεο ησλ εξγαδνκέλσλ ζηελ ηνπξηζηηθή βηνκεραλία εθ κέξνπο ησλ εξγνδνηψλ, αλάπηπμεο εηδψλ ηνπξηζκνχ κε ακθίβνιε εζηθή ππφζηαζε (π.ρ. ζεμν-ηνπξηζκφο, dark tourism) θ.ν.θ. Σα πξνβιήκαηα απηά νθείινληαη ελ πνιινίο ζηελ ππεξβνιηθή θαη απξνγξακκάηηζηε ηνπξηζηηθή αλάπηπμε θαη ζηελ θπξηαξρία ηνπ νξγαλσκέλνπ καδηθνχ ηνπξηζκνχ ζε παγθφζκην επίπεδν ηα ηειεπηαία 30 ρξφληα. Σα καδηθά θχκαηα ηνπξηζκνχ δεκηνπξγνχλ έληνλεο πηέζεηο ζηελ ηνπηθή θνηλσληθή, νηθνλνκηθή, πνιηηηζκηθή θαη πεξηβαιινληηθή δνκή ησλ ηνπξηζηηθψλ πεξηνρψλ, δηακνξθψλνληαο ζπλζήθεο ηνπξηζηηθήο αλάπηπμεο πνπ δελ αληαπνθξίλνληαη ζηελ θέξνπζα ηθαλφηεηα ηεο θάζε πεξηνρήο. Δ θέξνπζα ηθαλφηεηα απνηειεί βαζηθή έλλνηα ηνπ βηψζηκνπ ηνπξηζκνχ θαη αθνξά ηηο δπλαηφηεηεο ηεο θνηλσληθννηθνλνκηθήο δνκήο θαη ηνπ πεξηβάιινληνο κηαο ηνπξηζηηθήο πεξηνρήο λα απνξξνθήζνπλ ζπγθεθξηκέλν φγθν ππνδνκψλ θαη αξηζκφ ηνπξηζηψλ (Κνθθψζεο & Σζάξηαο, 2001: 34). Ώλ μεπεξαζηνχλ ηα φξηα πνπ νξίδεη ε θέξνπζα ηθαλφηεηα, ν ηνπξηζκφο κπνξεί λα νδεγήζεη ζε αξλεηηθέο ζπλέπεηεο. Ωζηφζν, είλαη δχζθνιν, αλ φρη αδχλαην, λα ππνινγηζζεί ε ζπλνιηθή ηνπξηζηηθή θέξνπζα ηθαλφηεηα κηαο πεξηνρήο, δεδνκέλνπ κάιηζηα φηη ε αληνρή δελ απνηειεί ζηαζεξφ κέγεζνο, αιιά κεηαβάιιεηαη αλάινγα κε ηελ επνρή, ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ρψξνπ θαη ηηο αιιειεπηδξάζεηο κεηαμχ ησλ ηνπξηζηψλ, ησλ θαηνίθσλ θαη ηνπ πεξηβάιινληνο (Middleton & Hawkins, 2004:458). ηαλ ινηπφλ, εμαηηίαο ησλ καδηθψλ δηαζηάζεσλ πνπ έρεη ιάβεη πιένλ ν ηνπξηζκφο, ε ηνπξηζηηθή αλάπηπμε ππεξβαίλεη ηα φξηα πνπ νξίδνληαη απφ ηε θέξνπζα ηθαλφηεηα ησλ πεξηνρψλ ππνδνρήο, επφκελν είλαη λα δεκηνπξγνχληαη νη ζπλζήθεο πνπ επλννχλ ηελ αιινίσζε ηεο πνιηηηζηηθήο ηαπηφηεηαο ησλ πεξηνρψλ απηψλ, ηε δεκηνπξγία θνηλσληθψλ εληάζεσλ, ηε κφιπλζε ησλ αμηψλ θαη ησλ εζψλ ηνπ ληφπηνπ πιεζπζκνχ, ηελ εθκεηάιιεπζε ζηηο εξγαζηαθέο θαη ζηηο αλζξψπηλεο ζρέζεηο γεληθφηεξα, ηελ ππνβάζκηζε ηνπ πεξηβάιινληνο θαη ηελ εμάληιεζε ησλ θπζηθψλ πφξσλ. Μηα καηηά 21

ζηνλ ράξηε, πνπ αθνινπζεί, αξθεί γηα λα θαηαιάβεη θαλείο ηελ έθηαζε ηνπ πξνβιήκαηνο. Υάξηεο 1: Υάξηεο ησλ θνηλσληθώλ, πνιηηηζηηθώλ, πεξηβαιινληηθώλ, νηθνλνκηθώλ επηπηώζεσλ ηνπ ηνπξηζκνύ (Πεγή: Tourism Concern, 2007). Δ εζηθή αληηκεηψπηζε απηψλ ησλ δπζκελψλ επηπηψζεσλ ηεο αλεμέιεγθηεο θαη αλεχζπλεο ηνπξηζηηθήο αλάπηπμεο έρεη άκεζε ζρέζε κε ηηο πξαθηηθέο θαη ηε ζηάζε πνπ ζα πηνζεηήζεη ηφζν ε πνιηηεία, φζν θαη νη επηρεηξεκαηίεο ηνπ ηνπξηζκνχ, νη ληφπηνη θάηνηθνη, αιιά θαη νη ίδηνη νη ηνπξίζηεο. Πξνθεηκέλνπ, ινηπφλ, λα ηεζεί έλα είδνο ειέγρνπ ζηε ζπκπεξηθνξά φισλ απηψλ, θξίζεθε αλαγθαία ε πηνζέηεζε θσδίθσλ εζηθήο θαη δενληνινγίαο, νη νπνίνη λα ζέζνπλ ην πιαίζην απνδεθηήο ζπκπεξηθνξάο. Κψδηθεο εζηθήο αλαπηχρζεθαλ πνιινί, ηφζν απφ δηεζλείο νξγαληζκνχο θαη ελψζεηο φζν θαη απφ ηελ ηνπξηζηηθή βηνκεραλία, θαη παξφηη δελ απνηεινχλ παξά δηαθεξχμεηο αξρψλ ρσξίο δεζκεπηηθή ηζρχ, ε αμία ηνπο είλαη αλακθηζβήηεηε. 22

Κεθάιαην 2 ΔΠΙΠΣΩΔΙ ΣΟΤ ΣΟΤΡΙΜΟΤ ΣΟ ΦΤΙΚΟ ΠΔΡΙΒΑΛΛΟΝ The supreme reality of our time is the vulnerability of our planet John F. Kennedy, 28 Ιουνίου 1963 11 2. 1. Δ ζ ρ έ ζ ε η ν π ξ η ζ κ ν χ θ α η π ε ξ η β ά ι ι ν λ η ν ο Σα ζέκαηα πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ νηθνινγία θαη ην πεξηβάιινλ έρνπλ επαηζζεηνπνηήζεη ηα ηειεπηαία ρξφληα ηνπο θαηνίθνπο ζε φια ηα κήθε θαη πιάηε ηνπ θφζκνπ θαη έρνπλ δξαζηεξηνπνηήζεη εζληθέο θπβεξλήζεηο, δηεζλείο δηαθξαηηθνχο νξγαληζκνχο θαη ηηο νξγαλψζεηο πξνζηαζίαο ηνπ πεξηβάιινληνο γηα ηε δηάζσζή ηνπ. Πξφθεηηαη γηα δεηήκαηα κε γεληθφ ραξαθηήξα, αθνχ αθνξνχλ ην ζηέξεν έδαθνο (έδαθνο θαη ππέδαθνο), ηνπο πδάηηλνπο πφξνπο (ζάιαζζεο, ιίκλεο, πνηακνχο) θαη ηνλ ελαέξην ρψξν, ζπλδένληαη δε άκεζα κε ηελ εθβηνκεράληζε, ηε ξαγδαία αλάπηπμε ηεο ηερλνινγίαο, ηα ρεκηθά θαη ππξεληθά απφβιεηα, θαη ηειηθά κε ηελ αλάπηπμε ζην ζχλνιφ ηεο (Λχηξαο, 1998:169). Δ ζρέζε ηνπξηζκνχ θαη πεξηβάιινληνο απνηειεί κία κφλν παξάκεηξν ηνπ φινπ δεηήκαηνο, κε ηδηαίηεξε φκσο ζεκαζία, εθφζνλ ε ηνπξηζηηθή αλάπηπμε κπνξεί λα έρεη ζνβαξέο παξελέξγεηεο γηα ην θπζηθφ πεξηβάιινλ (θπζηθνχο πφξνπο θαη νηθνζπζηήκαηα) θαη λα ζέζεη ζε θίλδπλν ηε θπζηθή ηζνξξνπία ηνπ πιαλήηε. Βηδηθφηεξα κπνξεί λα αζθήζεη ηεξάζηηα πίεζε ζε κηα πεξηνρή κε θπξηφηεξεο ζπλέπεηεο ηε ξχπαλζε ησλ ζαιαζζψλ, ησλ πνηακψλ θαη ησλ ιηκλψλ εμαηηίαο ησλ απνβιήησλ ησλ ηνπξηζηηθψλ κνλάδσλ θαη ηεο ζπλερψο απμαλφκελεο δηαθίλεζεο ηνπξηζηψλ, ηελ ελαέξηα κφιπλζε ιφγσ ηεο επέθηαζεο ηεο αεξνπνξηθήο δηαθίλεζεο, ηα ηειεπηαία θπξίσο ρξφληα, ηε δηάβξσζε ηνπ εδάθνπο, ηε θπζηθή απψιεηα βηνηφπσλ, ηελ απαίηεζε νινέλα θαη λέσλ ρψξσλ, ζπρλά δαζηθψλ, ιφγσ ηνπξηζηηθψλ εγθαηαζηάζεσλ, ηελ ππεξεθκεηάιιεπζε ησλ θπζηθψλ πφξσλ, ηελ πςειή επηθηλδπλφηεηα γηα δαζηθέο ππξθαγηέο θ.ν.θ. 11 Βχξεζε ηελ 26/8/2007 ζηελ http://www.betterworld.net/heroes/kennedy-john.htm 23

Σα αίηηα απηήο ηεο ππνβάζκηζεο ηνπ θπζηθνχ πεξηβάιινληνο αλάγνληαη αθελφο κελ ζηε θχζε ηνπ ηνπξηζηηθνχ θαηλνκέλνπ θαη αθεηέξνπ ζηελ πηνζεηνχκελε απφ ην θξάηνο ηνπξηζηηθή πνιηηηθή (Κνκίιεο & ΐαγηνλήο, 1999:134 θ.ε.). Δ ηνπξηζηηθή δξαζηεξηφηεηα ραξαθηεξίδεηαη απφ ρσξν-ρξνληθέο ζπγθεληξψζεηο. Ώπηφ ζεκαίλεη φηη νη δψλεο ππνδνρήο θηινμελνχλ ζπρλά κεγαιχηεξν αξηζκφ ηνπξηζηψλ θαη ππνδνκψλ απφ φ,ηη κπνξνχλ λα ζπληεξήζνπλ, κε θαηαζηξεπηηθέο ζπλέπεηεο γηα ην πεξηβάιινλ ηνπ ηφπνπ. Ώπφ ηελ άιιε κεξηά, ην θξάηνο επηδηψθεη ηε δηνρέηεπζε ησλ επελδχζεσλ ζε νξηζκέλεο πεξηνρέο, φπνπ παξαηεξείηαη ππεξεθκεηάιιεπζε ησλ ηνπξηζηηθψλ πφξσλ, ππνβάζκηζε ηνπ θπζηθνχ πεξηβάιινληνο, αλεπάξθεηα ησλ γεληθψλ ππνδνκψλ θαη θαθή ρξήζε ησλ εδαθψλ, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ ησλ παξάθηησλ δσλψλ, κε απνηέιεζκα ηε δηαηψληζε ησλ πξνβιεκάησλ. Σελ ίδηα ζηηγκή, ε έιιεηςε ηνπ θαηάιιεινπ λνκνζεηηθνχ πιαηζίνπ ξχζκηζεο ηεο ηνπξηζηηθήο αλάπηπμεο θαη ε πιεκκειήο άζθεζε ειέγρσλ απφ ην θξάηνο, ελζαξξχλνπλ ηελ παξαβαηηθή ζπκπεξηθνξά ησλ ηνπξηζηηθψλ επηρεηξήζεσλ, πνπ κε ηεξψληαο ηηο ζρεηηθέο λνκνζεηηθέο ξπζκίζεηο, πηνζεηνχλ πξαθηηθέο βιαβεξέο γηα ην πεξηβάιινλ. Σν δεηνχκελν ζηνλ ζχγρξνλν ηνπξηζκφ βξίζθεηαη ζηελ αλαδήηεζε κηαο ζπκβησηηθήο ζρέζεο κεηαμχ ηνπξηζκνχ θαη πεξηβάιινληνο, παξά ηελ αληηλνκία πνπ θαίλεηαη λα πεξηθιείεη απηή ε ζρέζε. Πξνο απηήλ ηελ θαηεχζπλζε θηλείηαη ηα ηειεπηαία ρξφληα ην ελδηαθέξνλ ηφζν ηεο επηζηήκεο θαη ηεο ηερλνινγίαο φζν θαη ησλ επηρεηξήζεσλ θαη ηνπ θξάηνπο, θαζφηη έρεη γίλεη πιένλ ζπλείδεζε φηη ε νηθνλνκηθή πγεία ηνπ ηνπξηζκνχ βαζίδεηαη θαηά θχξην ιφγν ζηελ νηθνινγηθή ηνπ πγεία πνπ πξέπεη λα απνηειεί θνηλφ ζηφρν φισλ ησλ πξνζπαζεηψλ γηα ηελ ηνπξηζηηθή αλάπηπμε παγθνζκίσο. 24

2. 2. Β π η π η ψ ζ ε η ο η ν π η ν π ξ η ζ κ ν χ ζ η ν π ο θ π ζ η θ ν χ ο π φ ξ ν π ο Δ ηνπξηζηηθή αλάπηπμε κπνξεί λα αζθήζεη πίεζε ζηνπο θπζηθνχο πφξνπο, φηαλ πξνθαιεί αχμεζε ηεο θαηαλάισζεο ζε πεξηνρέο φπνπ νη πφξνη είλαη ήδε ζπάληνη. Σηο αξλεηηθέο ζπλέπεηεο απφ ηηο ηνπξηζηηθέο δξαζηεξηφηεηεο πθίζηαληαη ηφζν ην λεξφ φζν θαη ην έδαθνο θαη ν αέξαο. α) Νεξό Σν λεξφ, θαη θπξίσο ην πφζηκν λεξφ, απνηειεί έλαλ απφ ηνπο θξηζηκφηεξνπο θπζηθνχο πφξνπο. Δ ηνπξηζηηθή αλάπηπμε δεκηνπξγεί πςειέο απαηηήζεηο ζε πνζφηεηεο λεξνχ ηφζν γηα πφζε θαη θαηαλάισζε απφ ηνπο ίδηνπο ηνπο ηνπξίζηεο φζν θαη γηα ηε ζπληήξεζε θήπσλ θαη άιιεο εμππεξεηήζεηο (π.ρ. θνιπκβεηηθέο δεμακελέο, πηζίλεο, εγθαηαζηάζεηο γθνιθ, θήπνπο, aqua parks). Δ ρξήζε λεξνχ θαηά κέζν φξν είλαη 450 ιίηξα αλά ηνπξίζηα ζηα μελνδνρεία πνιπηειείαο θαη πεξί ηα 280 ζηα πεξηζζφηεξα απφ ηα άιια (Κνθθψζεο & Σζάξηαο, 2001:149). Ώπηφ νδεγεί αλαπφθεπθηα ζε ειιείςεηο λεξνχ, θαζψο θαη ζε ππνβάζκηζε ησλ παξνρψλ λεξνχ. ηηο μεξφηεξεο πεξηνρέο, φπσο είλαη ε Μεζφγεηνο, ε έιιεηςε λεξνχ είλαη δήηεκα κείδνλνο ζεκαζίαο, εμαηηίαο ηνπ δεζηνχ θιίκαηνο θαη ηεο ηάζεο ησλ ηνπξηζηψλ λα θαηαλαιψλνπλ πεξηζζφηεξν λεξφ ζηηο δηαθνπέο ηνπο. Σν πνζφ πνπ κπνξεί λα ζπαηαιεζεί ηελ εκέξα (440 ιίηξα) είλαη ην κηζφ ζρεδφλ απφ απηφ πνπ θαηαλαιψλνπλ νη θάηνηθνη κηαο κέζεο ηζπαληθήο πφιεο (UNEP, 2002a). Δ κεγαιχηεξε φκσο ζπαηάιε λεξνχ γίλεηαη γηα ηε ζπληήξεζε ησλ γεπέδσλ γθνιθ. Γηα λα θαηαιάβεη θαλείο ην κέγεζνο ηνπ πξνβιήκαηνο, αξθεί λα αλαινγηζηεί φηη ε εηήζηα θαηαλάισζε λεξνχ γηα γθνιθ είλαη ίδηα κε απηήλ κηαο πφιεο 12 ρηιηάδσλ θαηνίθσλ (Tourism Concern, 2006a). Οη ρξήζεηο λεξνχ απφ ηελ ηνπξηζηηθή βηνκεραλία έξρνληαη ζπρλά ζε ζχγθξνπζε κε ηηο αλάγθεο γηα άιιεο ρξήζεηο, π.ρ. ηα θπζηθά νηθνζπζηήκαηα κε θπζηθή βιάζηεζε, ηε γεσξγία, ηελ θηελνηξνθία, ηηο αλάγθεο δηαβίσζεο θ.ιπ. Αεδνκέλνπ φκσο φηη νη πδάηηλνη πφξνη είλαη πεξηνξηζκέλνη, ζπρλά δεκηνπξγείηαη αληαγσληζκφο αλάκεζα ζηνλ ηνπξηζκφ θαη ηνπο ηνπηθνχο πιεζπζκνχο γηα ηε ρξήζε ηνπο. Υαξαθηεξηζηηθά, νη θάηνηθνη ηνπ ρσξηνχ Κεληνχα ζην Γαλδηκπάξ ηεο Σαλδαλίαο αλαγθάδνληαη λα ζεθψλνληαη απφ ηηο 4.00 ηα ραξάκαηα γηα λα ηξαβήμνπλ λεξφ απφ έλα πνιχ βαζχ πεγάδη, ην νπνίν ζηεξεχεη φηαλ νη πειάηεο ελφο θνληηλνχ πνιπηεινχο μελνδνρείνπ θάλνπλ ην πξσηλφ ηνπο κπάλην. 25

Σν 2002 ην ρσξηφ δελ είρε πξφβιεκα κε ην λεξφ, αιιά ε έλαξμε ηεο ιεηηνπξγίαο ηνπ μελνδνρείνπ La Gemma dell Este, ην νπνίν ρξεζηκνπνηείηαη απφ βξεηαληθνχο ηνπξνπεξέηηνξ, ζήκαηλε φηη ηξία ρξφληα κεηά νη θάηνηθνη ζα έπξεπε λα κεηαθέξνπλ λεξφ κε θνξηεγά (Tourism Concern, 2006a). Οη αλάγθεο γηα λεξφ μεπεξλνχλ, ινηπφλ, ηα ππάξρνληα απνζέκαηα. Γηα ηνλ ιφγν απηφ, ζπρλά αλαδεηνχληαη νη ππφγεηνη πδάηηλνη πφξνη κε γεσηξήζεηο. Με απηφλ ηνλ ηξφπν φκσο απνδπλακψλεηαη ν πδξνθφξνο νξίδνληαο, θάηη πνπ ηειηθά επεξεάδεη ζπλνιηθά ηελ αλάπηπμε ηεο πεξηνρήο. β) Γε / Έδαθνο εκαληηθνί πφξνη ηνπ εδάθνπο είλαη ηα κεηαιιεχκαηα, ηα νξπθηά θαχζηκα, ε θαιιηεξγήζηκε γε, ηα δάζε, νη πγξφηνπνη θαη ε άγξηα θχζε. Δ θαηαζθεπή ππνδνκψλ (δξφκσλ, ιηκαληψλ, πξνβιεηψλ, νρεηψλ), ηα έξγα ππνζηήξημεο ησλ αθηψλ, ε δεκηνπξγία κηαο πιεζψξαο ηνπξηζηηθψλ εγθαηαζηάζεσλ, νη ηνπξηζηηθέο αλζξσπνγελείο δξαζηεξηφηεηεο θαη ε ςπραγσγία ζηελ αθηή αζθνχλ πίεζε ζε απηνχο ηνπο πφξνπο ηνπ εδάθνπο θαη αιινηψλνπλ ην θπζηθφ ηνπίo. Οη παξαιίεο ηνπ Λαλγθληφθ θηλδπλεχνπλ λα ράζνπλ κέξνο ηεο έθηαζήο ηνπο, ιφγσ ηεο ζπλδπαζκέλεο δξάζεο ησλ ρσξηθψλ δηεπζεηήζεσλ ηνπ Κάησ Ρνδαλνχ θαη ηεο απνθιεηζηηθήο ρξήζεο ηνπ ρψξνπ απφ ηνλ ηνπξηζκφ. Βπίζεο, ε αχμεζε ηνπ αξηζκνχ ησλ ζηαζκψλ ρεηκεξηλψλ αζιεκάησλ, ηδηαίηεξα ζηηο γαιιηθέο Άιπεηο, έρεη ζέζεη πξνβιήκαηα νηθνινγηθήο θχζεσο πνπ έρνπλ άκεζε ζρέζε κε ηελ απνςίισζε ή ηελ εμαθάληζε βνζθνηφπσλ, γηα λα θαηαζηεί εθηθηή ε δηέιεπζε ησλ κεραληθψλ αλαβαηήξσλ, ηελ αιινίσζε ηνπ ηνπίνπ θαη ηελ ππνβάζκηζε ησλ θπζηθψλ ηνπνζεζηψλ ιφγσ επέθηαζεο ηνπ δνκεκέλνπ ρψξνπ. Βμάιινπ κεξηθέο θνξέο ε εληππσζηαθή αλάπηπμε ηνπ νξγαλσκέλνπ ή κε ηνπξηζκνχ κε ζθελέο ή ηξνρφζπηηα επηηάρπλε ηε δηάβξσζε ηνπ εδάθνπο (επί παξαδείγκαηη, ε ππεξβνιηθή ρξήζε ησλ ακκφινθσλ ζηηο αθηέο ηεο ΐφξεηαο Θάιαζζαο θαη ηε ΐξεηάλε), ηε ξχπαλζε ησλ ηνπνζεζηψλ, ησλ πδάησλ θαη ηελ ππνβάζκηζε ηεο ρισξίδαο (Lozato-Giotart, 1996:214-215). Σα δάζε πθίζηαληαη ζπρλά ηηο αξλεηηθέο επηπηψζεηο ηνπ ηνπξηζκνχ κε ηε κνξθή ηεο απνςίισζεο πνπ πξνθαιείηαη απφ ηε ζπγθέληξσζε μχισλ γηα θαχζηκα θαη ηε δηάλνημε κνλνπαηηψλ. Υαξαθηεξηζηηθά, έλαο ηνπξίζηαο πνπ επηζθέπηεηαη γηα νδνηπνξία ην Νεπάι, κηα πεξηνρή πνπ ήδε πθίζηαηαη ηηο αξλεηηθέο επηπηψζεηο ηεο απνςίισζεο, ρξεζηκνπνηεί εκεξεζίσο ηέζζεξα κε πέληε ρηιηφγξακκα μχινπ (UNEP, 2002a). 26

Αελ είλαη κάιηζηα ιίγεο νη θνξέο πνπ αλαθχπηνπλ αληηπαξαζέζεηο ζρεηηθέο κε ηηο παξαδνζηαθέο ρξήζεηο γεο, ηδίσο ζε παξάθηηεο πεξηνρέο, φηαλ ε θαηαζθεπή μελνδνρείσλ θαη ηνπξηζηηθψλ ππνδνκψλ ζηελ αθηνγξακκή απνθφπηεη ηελ πξφζβαζε ησλ ληφπησλ ζε κέξε φπνπ επηηξέπεηαη ην παξαδνζηαθφ ςάξεκα, θαη εκπνδίδεη ηελ νπνηαδήπνηε αλαςπρηθή ή άιιε ρξήζε ησλ πεξηνρψλ. γ) Αέξαο Δ εθηεηακέλε ρξήζε νρεκάησλ εζσηεξηθήο θαχζεο γηα ηε κεηαθίλεζε ησλ ηνπξηζηψλ, αιιά θαη ε αχμεζε ηεο θαχζεο νξπθηψλ θαπζίκσλ γηα ηελ παξαγσγή ελέξγεηαο, ηθαλήο λα αληηκεησπίζεη ηελ απμεκέλε δήηεζε, πξνθαινχλ εθπνκπέο αεξηψλ πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ φμηλε βξνρή, ηελ ππεξζέξκαλζε ηνπ πιαλήηε θαη ηε θσηνρεκηθή ξχπαλζε. Βθηηκάηαη φηη νη κεηαθνξέο πνπ ζπλδένληαη κε ηνλ ηνπξηζκφ (νδηθέο, ζαιάζζηεο, ελαέξηεο) θαηαλαιψλνπλ ην 3% ηεο ζπλνιηθήο θαηαλαιηζθφκελεο ελέξγεηαο ζηελ Βπξψπε, επζχλνληαη δε γηα θαη ην 50% ησλ εθπνκπψλ νμεηδίνπ ηνπ αδψηνπ, ην νπνίν ζπκβάιιεη ζηε δεκηνπξγία θσηνρεκηθνχ λέθνπο, θαη ην 70% ησλ ζπλνιηθψλ εθπνκπψλ δηνμεηδίνπ ηνπ άλζξαθα, πξνθαιψληαο πξνβιήκαηα ζηελ πγεία, θπξίσο ζην αλαπλεπζηηθφ ζχζηεκα θαη ηελ θαξδηά (Κνθθψζεο & Σζάξηαο, 2001:151). χκθσλα κε ηελ εηήζηα ζπλεδξίαζε ηνπ Travel Foundation 12, πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ζην Λνλδίλν ζηηο 16 Ενπλίνπ 2006, ε πιένλ ξππνγφλα κνξθή κεηαθίλεζεο είλαη ε κεηαθίλεζε κε αεξνπιάλν, ιφγσ ησλ εθπνκπψλ, φρη κφλν δηνμεηδίνπ ηνπ άλζξαθα, αιιά θαη αεξίσλ πνπ πξνθαινχλ ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη πξνμελνχλ κεγάιεο δηαηαξαρέο ζηελ ελεξγεηαθή ηζνξξνπία ηνπ πιαλήηε. Ο ηνπξηζκφο επζχλεηαη γηα πεξηζζφηεξν απφ ην 60% ησλ αεξνπνξηθψλ κεηαθηλήζεσλ θαη, θαηά ζπλέπεηα, γηα έλα ζεκαληηθφ κέξνο ησλ εθπνκπψλ απηψλ. Βθηηκάηαη φηη κηα ππεξαηιαληηθή πηήζε πξνθαιεί ην 50% πεξίπνπ ησλ εθπνκπψλ δηνμεηδίνπ ηνπ άλζξαθα πνπ παξάγνληαη απφ φιεο ηηο άιιεο πεγέο γηα ηελ εηήζηα θαηαλάισζε ελφο αηφκνπ (π.ρ. γηα θσηηζκφ, ζέξκαλζε, ρξήζε απηνθηλήηνπ θ.ιπ.) (UNEP, 2002a). Σν γεγνλφο απηφ, ζε ζπλδπαζκφ κε κία αχμεζε ηεο δήηεζεο ηα ηειεπηαία ρξφληα γηα αεξνπνξηθά ηαμίδηα, ηδίσο απφ ηελ Ελδία θαη ηελ Κίλα, έρεη δεκηνπξγήζεη έλαλ νιφθιεξν πξνβιεκαηηζκφ γχξσ απφ ην ζέκα. Δ κείσζε ησλ εθπνκπψλ πνπ πξνέξρνληαη απφ ηνλ ηνκέα ησλ ελαέξησλ 12 Σν Travel Foundation είλαη θνηλσθειήο νξγαληζκφο ηνπ Δλσκέλνπ ΐαζηιείνπ πνπ ζθνπφ έρεη ηελ πξνψζεζε ηνπ ππεχζπλνπ ηνπξηζκνχ κε ζεβαζκφ ζην πεξηβάιινλ, ηελ θνηλσλία θαη ηνλ πνιηηηζκφ ησλ ηνπηθψλ θνηλνηήησλ. 27

κεηαθνξψλ απνηειεί πιένλ επηηαθηηθή αλάγθε θαη δελ είλαη ιίγνη νη αθηηβηζηέο γηα ην πεξηβάιινλ πνπ ήδε πξνηείλνπλ λα ηεζεί θξέλν ζηα ηαμίδηα αλαςπρήο, ηδίσο δε ζηα ηαμίδηα καθξηλψλ απνζηάζεσλ. δ) Δλέξγεηα Ώλ θαη ε ίδηα ε ελέξγεηα δελ απνηειεί θπζηθφ πφξν, ε παξαγσγή ηεο απαηηεί ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο ηελ θαηαλάισζε θάπνηνπ κε αλαλεψζηκνπ θπζηθνχ πφξνπ, φπσο είλαη νη πδξνγνλάλζξαθεο. Δ ηνπξηζηηθή αλάπηπμε έρεη σο επαθφινπζν ηελ αχμεζε θαηαλάισζεο ελέξγεηαο, ε νπνία κε ηε ζεηξά ηεο απαηηεί ηελ αχμεζε παξαγσγήο ελέξγεηαο, κε ηηο γλσζηέο αξλεηηθέο επηπηψζεηο γηα ην πεξηβάιινλ. Υαξαθηεξηζηηθφ είλαη ην παξάδεηγκα ηνπ Νηνπκπάη, ελφο απφ ηα πιένλ αθηιφμελα κέξε ηνπ πιαλήηε κε ζεξκνθξαζία λα μεπεξλά ηνπο 45 C, ην νπνίν ράξε ζηνλ νξζνινγηθφ ζρεδηαζκφ, θαηάθεξε κέζα ζηα ηειεπηαία 15 ρξφληα λα αλαδεηρζεί ζε έλαλ απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο ηνπξηζηηθνχο πξννξηζκνχο ηνπ θφζκνπ, παξνπζηάδνληαο άλνδν ησλ ηνπξηζηηθψλ αθίμεσλ ηεο ηάμεσο ηνπ 228%. Σν Νηνπκπάη βίσζε θαη βηψλεη ηνλ κεγαιχηεξν θαηαζθεπαζηηθφ νξγαζκφ ζηελ αλζξψπηλε ηζηνξία. Οη απαηηήζεηο, φκσο, ζε ειεθηξηθφ ξεχκα γηα ηελ θαηαζθεπή θαη ιεηηνπξγία ησλ ηεξάζηησλ ζπγθξνηεκάησλ (μελνδνρείσλ, πάξθσλ αλαςπρήο θ.ιπ.), θαζψο θαη ηα εθαηνκκχξηα θιηκαηηζηηθά πνπ ιεηηνπξγνχλ ζην κάμηκνπκ λπρζεκεξφλ, ζηξαγγίδνπλ θπξηνιεθηηθά ηνλ πιαλήηε, αθνχ νη θπζηθέο πεγέο πνπ δηαζέηεη ην εκηξάην είλαη αδχλαην λα αληαπνθξηζνχλ, νπφηε εθ ησλ πξαγκάησλ ηηο αλαδεηά έμσ απφ ηα φξηά ηνπ. Γηα ην ιφγν απηφ, ην εκηξάην θέξδηζε πξφζθαηα κηα ζιηβεξή πξσηηά: ηεο πεξηνρήο κε ην κεγαιχηεξν ecological footprint 13, πνπ αθήλεη δεχηεξεο αθφκε θαη ηηο ΔΠΏ (ηεθαλίδεο 2007:130). ηελ Βιιάδα, ν επξχηεξνο μελνδνρεηαθφο ηνκέαο επζχλεηαη γηα ην 10% πεξίπνπ ηεο ζπλνιηθήο ελεξγεηαθήο θαηαλάισζεο. Υαξαθηεξηζηηθφ είλαη φηη έλα μελνδνρείν θαηαλαιψλεη 28 θνξέο πεξηζζφηεξν ειεθηξηθφ ξεχκα απφ φ,ηη έλαο κφλν θάηνηθνο ηεο πεξηνρήο (Μνίξα, 2002:40). Σν γεγνλφο κάιηζηα φηη ε ζεξηλή πεξίνδνο αηρκήο γηα ηα 13 Ο φξνο ecological footprint απνηειεί κηα κνλάδα κέηξεζεο πνπ ππνινγίδεη ην θαηά θεθαιήλ «θφζηνο» γηα ην πεξηβάιινλ. Πξαθηηθά ζεκαίλεη φηη γηα θάζε καο θαζεκεξηλή δξαζηεξηφηεηα, απφ ηνλ πξσηλφ θαθέ, ηε κεηαθίλεζε πξνο θαη απφ ην γξαθείν, κέρξη ηελ εξγαζία ζηνλ ππνινγηζηή, ηελ αθξφαζε ηνπ ξαδηνθψλνπ θ.ιπ., θάλνπκε ρξήζε θάπνηαο θπζηθήο πεγήο ελέξγεηαο, ηελ νπνία κνηξαδφκαζηε κε φινπο ηνπο θαηνίθνπο ηεο γεο. Ο κέζνο θάηνηθνο ηνπ Νηνπκπάη, κηαο πεξηνρήο κε έθηαζε φζε ε Κάξπαζνο, αληιεί θαζεκεξηλά ην κεγαιχηεξν πνζνζηφ παγθνζκίσο απφ ηηο δηαζέζηκεο ελεξγεηαθέο πεγέο ηνπ πιαλήηε. 28

μελνδνρεία ζπκπίπηεη ρξνληθά κε ην «δελίζ» ηεο δήηεζεο ειεθηξηζκνχ (θαη ιφγσ ησλ θιηκαηηζηηθψλ), δπζθνιεχεη ηα πξάγκαηα. Οη εηδηθνί, σζηφζν, επηζεκαίλνπλ φηη ππάξρεη ηεξάζηην δπλακηθφ γηα εμνξζνινγηζκφ ηεο ελεξγεηαθήο ζπκπεξηθνξάο ελφο θηηξίνπ μελνδνρείνπ κέζα απφ παξεκβάζεηο ζην θέιπθνο ηνπ θηηξίνπ (π.ρ. κνλψζεηο ζηελ ηνηρνπνηία θαη ηελ νξνθή), ζηνλ θσηηζκφ θαη ηελ ςχμε ζέξκαλζε (φπσο ιακπηήξεο ρακειήο θαηαλάισζεο, «αηζζεηήξεο» απνπζίαο ηνπ επηζθέπηε γηα λα ζβήλεη απηφκαηα ν θιηκαηηζκφο, «πξάζηλεο» νξνθέο), θαζψο θαη ζηνλ πεξηβάιινληα ρψξν ηνπ μελνδνρείνπ (απηφκαηνο θσηηζκφο αλάινγα κε ηε θσηεηλφηεηα) (Eurocharity 2007). 29

2. 3. Β π η π η ψ ζ ε η ο η ν π η ν π ξ η ζ κ ν χ ζ η α ν η θ ν ζ π ζ η ή κ α η α ΐαζηθή αξρή ηεο νηθνινγίαο είλαη φηη θάζε δσληαλφο νξγαληζκφο έρεη κηα πξννδεπηηθή θαη ζπλερφκελε ζρέζε κε θάζε άιιν ζηνηρείν πνπ απαξηίδεη ην πεξηβάιινλ ηνπ. Ωο νηθνζχζηεκα κπνξεί λα νξηζηεί θάζε ηνπνζεζία ζηελ νπνία ππάξρνπλ αιιειεπηδξάζεηο κεηαμχ ησλ νξγαληζκψλ θαη ηνπ πεξηβάιινληνο 14. Έλα νηθνζχζηεκα απνηειείηαη απφ δχν θχξηα ηκήκαηα: ην δσληαλφ, δειαδή ηε βηνθνηλφηεηα, θαη ην κε δσληαλφ, ην αβηνηηθφ (βηφηνπν). Σν αβηνηηθφ πεξηβάιινλ απνηειείηαη απφ ζηνηρεία, φπσο ην έδαθνο, ην λεξφ, ε αηκφζθαηξα. Σε βηνθνηλφηεηα απνηεινχλ φινη νη δσληαλνί νξγαληζκνί πνπ δέρνληαη ηηο επηδξάζεηο ηνπ αβηνηηθνχ πεξηβάιινληνο 15. Ώλάινγα κε ηελ νηθνινγηθή ηνπο επζηάζεηα, ηελ ηθαλφηεηα απηνξξχζκηζεο, ηελ εμάξηεζή ηνπο απφ ηελ ηξνθή ή ηελ ελέξγεηα, αιιά ηδίσο απφ ηνλ βαζκφ θαη ην εχξνο ησλ αλζξψπηλσλ επεκβάζεσλ, ηα νηθνζπζηήκαηα δηαηξνχληαη ζε ζηαζεξά (αλαιινίσηα), ζε επεξεαδφκελα (απφ αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηεο), ζε ππνβαζκηζκέλα (κε ζπλερείο δηαηαξαρέο νηθνινγηθήο ηζνξξνπίαο), ζε ηερλεηά (φπσο, ι.ρ., νη κνλνθαιιηέξγεηεο) θαη ηέινο ζε αζζελή (αλνηθηά νηθνζπζηήκαηα αζηηθψλ θαη βηνκεραληθψλ πεξηνρψλ ζε πιήξε νηθνινγηθή απνδηνξγάλσζε) (Λχηξαο, 1998:173). Οη νηθνδνκηθέο δξαζηεξηφηεηεο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ θαηαζθεπή θαη ιεηηνπξγία ηνπξηζηηθψλ κνλάδσλ, ιηκαληψλ, καξίλσλ θαη εγθαηαζηάζεσλ κεηαθνξψλ (αεξνδξφκηα, δξφκνη), θαζψο θαη ε ρσξνζέηεζε ησλ έξγσλ απηψλ (ζε κηθξή απφζηαζε απφ ηελ αθηή) έρνπλ επηπηψζεηο ζηε ιεηηνπξγία ησλ θπζηθψλ νηθνζπζηεκάησλ θαη ζηε δηαθίλεζε θαη επηθνηλσλία ησλ εηδψλ, πεξηνξίδνληαο ην θπζηθφ ηνπο ρψξν ηφζν κε θπζηθή δηαθνπή (ιφγσ απνςίισζεο ησλ δαζψλ) φζν θαη κε ιεηηνπξγηθέο δηαηαξαρέο ιφγσ ζνξχβνπ, δηαθίλεζεο νρεκάησλ, παξνπζίαο αλζξψπσλ θι.π. Σν γεγνλφο απηφ θαη καδί ε αχμεζε ησλ απνβιήησλ πξνθαινχλ κε ηε ζεηξά ηνπο αιιαγέο ζηε ζχλζεζε ηεο βηνθνηλφηεηαο ηφζν ζηα ρεξζαία φζν θαη ζηα ζαιάζζηα νηθνζπζηήκαηα, κε ραξαθηεξηζηηθφ ην θαηλφκελν ηνπ επηξνθηζκνχ πνπ ζπλίζηαηαη ζηε κείσζε ηεο δηαθάλεηαο ηνπ ζαιαζζηλνχ λεξνχ απφ ηελ παξνπζία νξγαληθνχ θνξηίνπ πξνεξρφκελνπ απφ νξγαληθά απφβιεηα, θαη ζπκβάιιεη ζηελ επηβίσζε εηεξφηξνθσλ βαθηεξίσλ, πνιιά απφ ηα νπνία είλαη παζνγφλα. ηελ Καξατβηθή νη ηνπξηζηηθέο δξαζηεξηφηεηεο (νηθνδνκηθέο, 14 Διεθηξνληθή Βγθπθινπαίδεηα Wikipedia, ιήκκα Οηθνινγία, εχξεζε ηελ 20/9/2007 ζηελ http://el.wikipedia.org/wiki 15 Βχξεζε ηελ 20/9/2007 ζηελ http://www.prasino.gr/environment/ecosystem.htm 30

αλαςπρηθέο θ.ν.θ.), ε ππεξαιίεπζε θαη ε κφιπλζε ησλ πδάησλ απφ ηελ αχμεζε ησλ απνβιήησλ έρνπλ βιάςεη ηνπο εχζξαπζηνπο θνξαιιηνγελείο πθάινπο, νδεγψληαο ζε κείσζε ηεο ζαιάζζηαο παλίδαο, πνπ εθηφο ησλ άιισλ απνηειεί έλαλ απφ ηνπο ζπνπδαηφηεξνπο πφινπο έιμεο ηνπξηζηψλ ζηελ πεξηνρή θαη, σο εθ ηνχηνπ, ζεκαληηθή πεγή εηζνδήκαηνο γηα ηνπο ληφπηνπο θαηνίθνπο (UNEP, 2002b). Βπηπιένλ, δξαζηεξηφηεηεο αλαςπρήο ησλ ηνπξηζηψλ πνπ πεξηιακβάλνπλ ζαθάξη θαη παξαηήξεζε ηεο άγξηαο δσήο ζην θπζηθφ ηεο πεξηβάιινλ επεξεάδνπλ ηηο ζπλήζεηεο ησλ δψσλ θαη πξνθαινχλ αιιαγέο ζηε ζπκπεξηθνξά ηνπο. ε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο, φπσο ζπκβαίλεη ζηελ Κέλπα, ε παξνπζία ησλ ηνπξηζηψλ θαη ν ζφξπβνο, πνπ δεκηνπξγνχλ, ελνριεί ηα δψα ζε ηέηνην βαζκφ ψζηε λα παξακεινχλ ηα κηθξά ηνπο ή λα κελ θαηαθέξλνπλ λα δεπγαξψζνπλ (UNEP 2002a). Άιιεο δξαζηεξηφηεηεο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηνλ ηνπξηζκφ, φπσο ηα ζαιάζζηα κεραλνθίλεηα ζπνξ, δηαηαξάζζνπλ ηηο δηαδηθαζίεο αλαπαξαγσγήο ησλ δψσλ θαη ζπκβάιινπλ ζηε κείσζε ηνπ πιεζπζκνχ ζπάλησλ εηδψλ. Υαξαθηεξηζηηθά παξαδείγκαηα είλαη ε ρειψλα Caretta-caretta θαη ε θψθηα Monachusmonachus πνπ θηλδπλεχνπλ λα αθαληζηνχλ απφ ηα καδηθά θχκαηα ηνπξηζηψλ πνπ εηζξένπλ θάζε ρξφλν ζηελ πεξηνρή, φπνπ δνπλ θαη αλαπαξάγνληαη. Δηθόλα 1: Υειώλα Caretta-caretta (Πεγή: WWF, 1999). Μεηά ηελ αληίδξαζε ησλ νηθνιφγσλ, πνπ πξνθιήζεθε εμαηηίαο ηεο αλέγεξζεο θηηξίσλ θαη κεραληθψλ αλαβαηήξσλ ζην θπζηθφ πάξθν ηεο ΐαλνπάδ ζηηο αξρέο ηνπ 60, πηνζεηνχληαη φιν θαη πεξηζζφηεξεο δηαηάμεηο πξνζηαζίαο ησλ δαζψλ, ησλ βνπλψλ, ησλ ξεφλησλ πδάησλ θαη ησλ δψσλ. ηηο ρψξεο φπνπ ν ηνπξηζκφο αλαπηχζζεηαη θπξίσο κε 31

ηε κνξθή νξγαλσκέλεο αλαςπρήο ζε θπζηθφ πεξηβάιινλ, φπσο ζηελ Ώπζηξαιία, ηε Νέα Γειαλδία θαη ηε Νφηην Ώθξηθή, ε έγλνηα γηα πξνζηαζία ηεο θχζεο ηείλεη λα ππεξηζρχζεη ηεο επηζπκίαο γηα ηνπξηζηηθή δηεπζέηεζε. Ώλάινγε είλαη θαη ε πεξίπησζε ηεο ΐφξεηαο Ώκεξηθήο, ηα θπζηθά απνζέκαηα ηεο νπνίαο ρξεζηκεχνπλ ζπρλά σο ρψξνη νξγαλσκέλεο αλαςπρήο θνληά ζε αζηηθά θέληξα, φπσο ζηελ νξνζεηξά δαξθο ζηηο Δλσκέλεο Πνιηηείεο (Lozato-Giotart, 1996:214-215). 32

2. 4. Π ε ξ η β α ι ι ν λ η η θ ή ε ζ η θ ή θ α η δ η α ρ ε ί ξ η ζ ε ζ η ν λ η ν π ξ η ζ κ φ Δ θαηαζηξνθή ηνπ πεξηβάιινληνο, πνπ έρεη ελεξγνπνηήζεη ε άθημε ηνπ καδηθνχ ηνπξηζκνχ θαη ε άλαξρε ηνπξηζηηθή αλάπηπμε ησλ πεξηνρψλ ππνδνρήο εγείξεη αλεζπρίεο φρη κφλν γηα ην κέιινλ ηνπ πιαλήηε, αιιά θαη γηα ην κέιινλ ηνπ ίδηνπ ηνπ ηνπξηζκνχ, σο δξαζηεξηφηεηαο κε ζεκαληηθά νηθνλνκηθά νθέιε ζε άηνκα, επηρεηξήζεηο, θπβεξλήζεηο. Ο καδηθφο ηνπξηζκφο νδεγεί ζηελ ππνβάζκηζε θαη αιινίσζε ηνπ πεξηβάιινληνο (θνξεζκέλεο ηνπξηζηηθέο δψλεο, θζνξά ηνπξηζηηθψλ εγθαηαζηάζεσλ, ξχπαλζε, ζφξπβνη θιπ) θαη θαη επέθηαζε ζηε κείσζε ησλ ηνπξηζηηθψλ ξνψλ. Υαξαθηεξηζηηθή είλαη ε πεξίπησζε ηεο Εζπαλίαο, φπνπ ε εθαξκνγή ηνπ εζληθνχ ζρεδίνπ γηα «αλάπηπμε κε θάζε θφζηνο» ( crecimiento al cualquier precio ) θαηά ηε δεθαεηία ηνπ 50 είρε σο ζπλέπεηα ηε κείσζε ηεο ηνπξηζηηθήο δήηεζεο ζε νξηζκέλεο πεξηνρέο ηεο ρψξαο, φπνπ ε άλαξρε δφκεζε είρε πξνθαιέζεη αιινηψζεηο ζηελ πνηφηεηα ηνπ πεξηβάιινληνο. Δ ζπλεηδεηνπνίεζε ησλ βιαβεξψλ επηδξάζεσλ ηνπ ηνπξηζκνχ ζην θπζηθφ πεξηβάιινλ θαη ηειηθά ζηνλ ίδην ηνλ ηνπξηζκφ έρεη νδεγήζεη ζε έλαλ ζπλερή πξνβιεκαηηζκφ θαη ζηελ επαλαμηνιφγεζε ησλ ζηάζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ ηνπ ηνπξηζκνχ απέλαληη ζηε θχζε ζην πιαίζην ηεο πεξηβαιινληηθήο εζηθήο. Με ηνλ φξν «πεξηβαιινληηθή εζηθή» ελλννχκε ηνλ θιάδν ηεο εζηθήο πνπ αθνξά ηελ αιιειεπίδξαζε αλζξψπσλ θαη θχζεο θαη ηηο ζπλζήθεο, θάησ απφ ηηο νπνίεο νη πξψηνη πξαγκαηνπνηνχλ ηηο δηάθνξεο δξαζηεξηφηεηέο ηνπο. Βλδηαθέξεηαη γηα ηνλ επαλαπξνζδηνξηζκφ ησλ νξίσλ ησλ δξαζηεξηνηήησλ πνπ εληάζζνληαη ζην πεξηβάιινλ θαη ηελ αμηνιφγεζε ηεο αλζξψπηλεο ζέζεο ζε απηφ. ηε δηεζλή βηβιηνγξαθία γίλεηαη αλαθνξά ζε ηέζζεξηο πεξηβαιινληηθέο εζηθέο πνπ αλαγλσξίδνπλ ή αληηθξνχνπλ ηα δηθαηψκαηα ηεο θχζεο θαη ησλ αηφκσλ ζε δηαθνξεηηθφ βαζκφ. Μέζα ζε έλα αλζξσπνθεληξηθφ πιαίζην, φπνπ ε θχζε έρεη πεξηνξηζκέλε αμία θαη ν άλζξσπνο αληηκεησπίδεηαη σο εζηθά αλψηεξνο απφ ηα κε αλζξψπηλα κέξε ηεο θχζεο, ππάξρεη ε εζηθή ηεο «ρξήζεο ηνπ πεξηβάιινληνο» θαη ε εζηθή ηεο «ζπληήξεζεο». Ώληίζεηα ε αλαγλψξηζε ηεο εγγελνχο αμίαο φισλ ησλ νληνηήησλ, έκςπρσλ θαη άςπρσλ, κπνξεί λα εθθξαζηεί κέζσ ηεο εζηθήο ηεο «ειεπζεξηάδνπζαο επέθηαζεο». Δ εζηθή ηεο «νηθνινγηθήο επέθηαζεο», ηέινο, δίλεη πξνηεξαηφηεηα κάιινλ ζηα δηθαηψκαηα ησλ εηδψλ θαη ηελ αιιεινζπζρέηηζε φισλ ησλ νληνηήησλ παξά ζηα δηθαηψκαηα ησλ κεκνλσκέλσλ νληνηήησλ (Holden, 2003:100-101). 33

Δ εζηθή πνπ δηέπεη ζήκεξα ην πλεχκα ηεο πεξηβαιινληηθήο πνιηηηθήο είλαη ε εζηθή ηεο ζπληήξεζεο πνπ δίλεη έκθαζε ζηελ νηθνινγηθή ζπληήξεζε πξνο φθεινο ηεο αλζξσπφηεηαο, παξά ζηελ εγγελή αμία νπνηαζδήπνηε άιιεο νληφηεηαο. Ώπηή είλαη ε πην θνηλή επηηαγή ηεο ζχγρξνλεο πνιηηηθήο γηα ην πεξηβάιινλ. Μέζα ζηελ έλλνηα ηεο βηψζηκεο αλάπηπμεο, ε εζηθή επζχλε ζηεξίδεηαη ζηελ εμαζθάιηζε φηη νη κειινληηθέο γεληέο ζα θιεξνλνκήζνπλ κηα αζηείξεπηε ηξάπεδα θπζηθψλ πφξσλ θαη φρη ζηελ αλαγλψξηζε ησλ «δηθαησκάησλ» ηεο θχζεο (Holden, 2003:100). Σν ίδην πλεχκα δηέπεη θαη ηηο πξαθηηθέο φισλ ζρεδφλ ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηνλ ηνπξηζκφ. Οη θαηαζηξεπηηθέο γηα ην πεξηβάιινλ ζπλέπεηεο ησλ πνιηηηθψλ, πνπ ππαγνξεχζεθαλ απφ ηε ινγηθή ηνπ θέξδνπο, θαηέζηεζαλ απφ λσξίο εκθαλή γηα ηνπο ηνπξηζηηθνχο πξννξηζκνχο ηελ αλάγθε ζπληήξεζεο, πφζν κάιινλ εθφζνλ ελδερφκελε πεξηβαιινληηθή θαηαζηξνθή ζα ζήκαηλε νινθιεξσηηθή θαηαζηξνθή ησλ ηνπηθψλ Δηθόλα 2: Κάηνηθνο ηεο Γθόα δηαδειώλεη ελάληηα ζηελ θαηαζθεπή γεπέδσλ γθνιθ (Πεγή: Caldicott, 2006). θνηλνηήησλ πνπ εμαξηψληαη νηθνλνκηθά απφ ηνλ ηνπξηζκφ. Βλδεηθηηθφ είλαη ην παξάδεηγκα ηεο Καξατβηθήο, φπνπ ε ππεξβνιηθή ηνπξηζηηθή αλάπηπμε θαηά ηε δεθαεηία ηνπ 80 έζεζε ζε θίλδπλν ηφζν ηελ νηθνινγηθή φζν θαη ηελ νηθνλνκηθή πγεία ησλ ηνπηθψλ θνηλνηήησλ. Παξφκνηα πξνβιήκαηα δεκηνχξγεζε ηελ ίδηα επνρή ε ππξεηψδεο αλέγεξζε πεληάζηεξσλ μελνδνρείσλ ζηελ αθηνγξακκή ηεο Γθφα ζηελ Ελδία, γεγνλφο πνπ πξνθάιεζε έλα νιφθιεξν θχκα νξγαλσκέλνπ αθηηβηζκνχ εθ κέξνπο ληφπησλ πνιηηψλ πνπ κάρνληαλ ελάληηα ζηελ ηνπξηζηηθή αλάπηπμε ηεο πεξηνρήο. Σελ αξρή έθαλε νκάδα λεαξψλ αθηηβηζηψλ, απνηεινχκελε απφ ληφπηνπο εξγάηεο, θνηηεηέο, επαγγεικαηίεο, κε ην φλνκα Jagrut Goencaranchi Fauz (JGF) (Lea, 1993:708). Ώπφ ηελ ηνπξηζηηθή βηνκεραλία, έλα κεγάιν κέξνο θαίλεηαη λα ππνζηεξίδεη κηα νπζηαζηηθφηεξε θαη έμσ απφ ηε ινγηθή ηνπ θέξδνπο εζηθή ζπληήξεζεο. Βλδεηθηηθή ηεο ζηάζεο απηήο είλαη ε αλάπηπμε θσδίθσλ δενληνινγίαο γηα ηε ξχζκηζε ησλ δηαδηθαζηψλ ηεο. Δ πιεηνςεθία απηψλ ησλ θσδίθσλ έρεη πξνέιζεη απφ ηηο ελψζεηο ηνπξηζηηθψλ επηρεηξήζεσλ, φπσο ην Παγθφζκην πκβνχιην Σαμηδηνχ θαη Σνπξηζκνχ ή ηελ Ώκεξηθαληθή Κνηλσλία ησλ Σαμηδησηηθψλ Πξαθηφξσλ. Ώθνινπζψληαο κηα 34

ηερλνθξαηηθή πξνζέγγηζε, ε ηνπξηζηηθή βηνκεραλία ζεσξεί φηη ε ιχζε ησλ πεξηβαιινληηθψλ πξνβιεκάησλ ζα επέιζεη κέζα απφ ηε βειηησκέλε πεξηβαιινληηθή δηαρείξηζε θαη ηνπο ηερλνινγηθνχο ειέγρνπο θαη φρη απφ κηα επαλαμηνιφγεζε ηεο αλζξψπηλεο αιιειεπίδξαζεο κε ην πεξηβάιινλ. Δ θεληξηθή ζέζε πνπ έρεη ην ηερληθφ πεξηβάιινλ ζηε ζηξαηεγηθή ηεο βηνκεραλίαο γηα ηε ζπληήξεζε είλαη εκθαλήο φρη κφλν ζηνπο θψδηθεο δενληνινγίαο αιιά θαη ζηελ πεξηβαιινληηθή πνιηηηθή πνπ αθνινπζνχλ αξθεηέο αιπζίδεο μελνδνρείσλ θαη ηνπξ-νπεξέηηνξ, φπσο ι.ρ. ν ηαμηδησηηθφο φκηινο Thomson (Holden, 2003:103). Οη πεξηζζφηεξνη, ηέινο, δηεζλείο νξγαληζκνί θαη κε θπβεξλεηηθέο νξγαλψζεηο, δξαζηεξηνπνηνχκελνη ζηνλ ηνκέα ηεο πξνζηαζίαο ηνπ πεξηβάιινληνο, πηνζεηνχλ ηελ εζηθή ζπληήξεζεο σο θπξίαξρν ζέκα ζηηο πνιηηηθέο ηνπο θαη ηνπο θψδηθεο δενληνινγίαο ηνπο. Υαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα είλαη νη δέθα αξρέο γηα ηνλ αεηθφξν ηνπξηζκφ, πνπ δηαηχπσζε ε WWF ζε ζπλεξγαζία κε ηελ Tourism Concern 16 ην 1992 ζηε ζχλνδν θνξπθήο ηνπ Ρίν, φπνπ δίλεηαη έκθαζε ζε κηα εζηθή ζπληήξεζεο βαζηζκέλεο ζηελ έλλνηα ηεο βηψζηκεο αλάπηπμεο (Tourism Concern, 2002). Δ ίδηα ινγηθή ζπλαληάηαη θαη ζηνλ Παγθφζκην Κψδηθα Δζηθψλ Ώξρψλ γηα ηνλ Σνπξηζκφ ηνπ ΠΟΣ, θαη ζπγθεθξηκέλα ζην άξζξν 3 «Σνπξηζκφο, έλαο παξάγνληαο γηα βηψζηκε αλάπηπμε». Θα ήηαλ ιάζνο, σζηφζν, λα ζεσξήζνπκε φηη φινη νη εκπιεθφκελνη ζηνλ ηνπξηζκφ έρνπλ επηιέμεη λα πηνζεηήζνπλ κηα εζηθή ζπληήξεζεο ζηελ αιιειεπίδξαζή ηνπο κε ην πεξηβάιινλ. ην πιαίζην ηεο αλάπηπμεο ησλ λέσλ κνξθψλ ηνπξηζκνχ (νηθνηνπξηζκφο, ηνπξηζκφο ππαίζξνπ) ζπρλά πξνζθέξνληαη δξαζηεξηφηεηεο θάζε άιιν παξά ζχκθσλεο πξνο ηελ ηδέα ηεο ζπληήξεζεο θαη ηνπ ζεβαζκνχ ησλ δηθαησκάησλ ηεο θχζεο. Υαξαθηεξηζηηθή είλαη ε πεξίπησζε ελφο ακεξηθαληθνχ ηαμηδησηηθνχ πξαθηνξείνπ πνπ πξνζέθεξε παθέηα δηαθνπψλ κε ζέκα «θνηψζηε έλα κηθξφ θψθηαο» (Evans 1993). Οη ηνπξίζηεο είραλ νπζηαζηηθά ηελ επθαηξία λα ρηππήζνπλ κέρξη ζαλάηνπ κηθξά θψθηαο επάλσ ζηνλ πάγν. Σν εθπιεθηηθφ πάλησο είλαη φηη ρηιηάδεο πειάηεο αληαπνθξίζεθαλ ζηελ πξνζθνξά. Έλα αθφκε παξάδεηγκα, πνπ είδε ην θσο ηεο δεκνζηφηεηαο ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 90, ήηαλ ε πεξίπησζε ελφο ηδηνθηήηε μελνδνρείνπ ζηηο Δλσκέλεο Πνιηηείεο, ν νπνίνο επηρείξεζε λα αλαηηλάμεη κέξνο ηνπ νηθνινγηθά εχζξαπζηνπ θνξαιιηνγελνχο πθάινπ, νχησο ψζηε ην μελνδνρείν ηνπ λα γίλεη πξνζβάζηκν απφ κεγαιχηεξεο βάξθεο (Mowforth & Munt 1998). 16 Με θπβεξλεηηθή νξγάλσζε πνπ δξαζηεξηνπνηείηαη ζην Δλσκέλν ΐαζίιεην ελάληηα ζηελ εθκεηάιιεπζε ζηνλ ηνκέα ηνπ ηνπξηζκνχ. ΐι. www.tourismconcern.org.uk 35

Παξαδφμσο, ηελ ίδηα ινγηθή πηνζεηνχλ θάπνηεο θνξέο θαη νη ίδηεο νη ηνπηθέο θνηλφηεηεο. Σα θίλεηξα ζε απηέο ηηο πεξηπηψζεηο είλαη ζπλήζσο νηθνλνκηθά. Βπί παξαδείγκαηη, έλα κεγάιν κέξνο ηεο ηνπηθήο θνηλφηεηαο ηνπ Aviemore ζηε θσηία αληηηίζεην ζηηο δξαζηεξηφηεηεο ηεο WWF θαη ηεο ΐαζηιηθήο Βηαηξείαο γηα ηελ Πξνζηαζία ησλ Πνπιηψλ πνπ κε δηθαζηηθά κέζα πξνζπαζνχζαλ λα ζηακαηήζνπλ ηελ θαηαζθεπή ελφο ηειεθεξίθ, ην νπνίν απεηινχζε ηελ νηθνινγηθή ηζνξξνπία ηεο πεξηνρήο (Holden, 2000:254). Ο ιφγνο ήηαλ φηη ην ηειεθεξίθ ζα επλννχζε ηε ρξνληθή επέθηαζε ηεο ηνπξηζηηθήο δήηεζεο ζηελ πεξηνρή θαη ζα δεκηνπξγνχζε επθαηξίεο απαζρφιεζεο. Σα παξαδείγκαηα απηά δελ απνηεινχλ, σζηφζν, παξά ιίγεο εμαηξέζεηο. Δ ηάζε πνπ θπξηαξρεί ζηηο πνιηηηθέο δηαρείξηζεο απφ ηε δεθαεηία ηνπ 80 είλαη απηή ηεο εζηθήο ηεο ζπληήξεζεο ηεο θχζεο γηα ηελ εθκεηάιιεπζή ηεο σο ηνπξηζηηθφ πφξν. Δ κεηαηφπηζε ηνπ θέληξνπ βάξνπο απφ ηελ εθκεηάιιεπζε ηεο θχζεο, πνπ πξφηεηλε ε εζηθή ηεο «ρξήζεο ηνπ πεξηβάιινληνο», ζηε ζπληήξεζή ηεο απνηειεί ζαθέζηαηα έλα βήκα κπξνζηά. Βληνχηνηο δελ παχεη λα είλαη ξηδσκέλε ζε έλα αλζξσπνθεληξηθφ πιαίζην πνπ βαζίδεηαη ζηελ νηθνλνκηθή θαη θνηλσληθή επεκεξία ησλ θνηλνηήησλ, παξά ζηελ αλαγλψξηζε ησλ δηθαησκάησλ ηεο θχζεο. Δ θαζηέξσζε ησλ δηθαησκάησλ ηεο θχζεο σο ίζσλ κε απηά ησλ αλζξψπσλ απαηηεί ηελ πεξαηηέξσ κεηαηφπηζε απφ ηελ εζηθή ηεο ζπληήξεζεο ζηε λέα πεξηβαιινληηθή εζηθή πνπ εθθξάδεηαη κέζσ ηεο εζηθήο ηεο «ειεπζεξηάδνπζαο επέθηαζεο» θαη ηεο «νηθνινγηθήο επέθηαζεο». ην πιαίζην απηήο ηεο λέαο εζηθήο δίλεηαη απφιπηε έκθαζε ζηελ επηβίσζε ησλ εηδψλ θαη ησλ νηθνζπζηεκάησλ, ελψ ηελ ίδηα ζηηγκή επηζεκαίλνληαη νη επζχλεο ησλ αλζξψπσλ απέλαληη ζηε θχζε θαη επαλαπξνζδηνξίδεηαη ν ξφινο θαη ε ζέζε ηνπο κέζα ζηνλ θφζκν. Δ κέρξη ηψξα πξαθηηθή δελ αθήλεη πνιιά πεξηζψξηα γηα λα ππνζέζνπκε φηη ε λέα πεξηβαιινληηθή εζηθή επηδηψθεηαη απφ ηνπο ζπκκεηέρνληεο ηνπ ηνπξηζκνχ. Ώπηή ε έιιεηςε επηζπκίαο γίλεηαη θαηαλνεηή αλ αλαινγηζηνχκε πνηεο ζα ήηαλ νη πηζαλέο ζπλέπεηεο ηεο πξαθηηθήο εθαξκνγήο ηεο λέαο εζηθήο ζηελ ηνπξηζηηθή πνιηηηθή: άξλεζε ή θαη θαζπζηέξεζε ηεο αλάπηπμεο ηνπ ηνπξηζκνχ, απμαλφκελε πξνζθπγή ζηα δηθαζηήξηα γηα πεξηπηψζεηο ζθαλδαιψδνπο εθκεηάιιεπζεο θαη θαηαζηξνθήο ηεο θχζεο, εθηελέζηεξε θαη απζηεξφηεξε πεξηβαιινληηθή λνκνζεζία, άξλεζε ηεο πξφζβαζεο ζε νξηζκέλνπο ηνκείο ηεο θχζεο γηα ηνλ ηνπξηζκφ θ.ν.θ. ια απηά ζα ζήκαηλαλ ιηγφηεξν φθεινο αιιά θαη ιηγφηεξα θίλεηξα γηα ηελ πιεηνςεθία ησλ ζπκκεηφρσλ ηνπ ηνπξηζκνχ, ζπκπεξηιακβαλνκέλεο ηεο θπβέξλεζεο, ηεο βηνκεραλίαο θαη ησλ ηνπηθψλ θνηλνηήησλ. Δ απνδνρή κηαο κε αλζξσπνθεληξηθήο εζηθήο πξνυπνζέηεη κηα ξηδηθή αιιαγή ζηελ αλζξψπηλε ινγηθή πνπ ζα πξνθαινχζε ηα 36

ζεζκνπνηεκέλα ζπκθέξνληα ησλ εκπιεθνκέλσλ ζηνλ ηνπξηζκφ. Κάηη ηέηνην φκσο θαίλεηαη απίζαλν λα ζπκβεί ζην άκεζν κέιινλ ηνπιάρηζηνλ. 37

Κεθάιαην 3 ΔΠΙΠΣΩΔΙ ΣΟΤ ΣΟΤΡΙΜΟΤ ΣΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ 3. 1. Σ ν ε ξ κ ε λ ε π η η θ φ π ι α ί ζ η ν η σ λ θ ν η λ σ λ η θ ψ λ ε π η π η ψ ζ ε σ λ η ν π η ν π ξ η ζ κ ν χ Οη θνηλσληθέο επηπηψζεηο ηνπ ηνπξηζκνχ, ήηνη ην ζχλνιν ησλ θνηλσληθψλ αιιαγψλ πνπ άκεζα ή έκκεζα επηθέξεη ν ηνπξηζκφο ζηελ ηνπηθή θνηλσληθή δνκή, απνηέιεζαλ αληηθείκελν έξεπλαο θαη κειέηεο ήδε απφ ηε δεθαεηία ηνπ 60 ζε αλαπηπζζφκελεο ρψξεο ηνπ Βηξεληθνχ θαη ηεο Ώκεξηθήο θαη ζπλερίζηεθαλ ζηε Μεζφγεην θαη ζε άιιεο πεξηνρέο ηνπ θφζκνπ, αλαπηπζζφκελεο θαη κε, θαζ φιε ηε δηάξθεηα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 70. ΐάζε γηα ηελ εξκελεία ηνπο απνηέιεζε ε ζπζρέηηζε ησλ θνηλσληθψλ αιιαγψλ κε ην είδνο θαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ηνπξηζκνχ, φπσο απηά δηακνξθψλνληαη θαηά ην πέξαζκα απφ ηε θάζε ππαλάπηπμεο κέρξη ηελ ηνπξηζηηθή αλάπηπμε θαη ηε κεηαηξνπή ελφο ηφπνπ ζε ηνπξηζηηθφ πξννξηζκφ (Σζάξηαο, 1996:262). Καηά ηε δηάξθεηα ησλ επηκέξνπο ζηαδίσλ ηνπξηζηηθήο αλάπηπμεο αλαθχπηνπλ θνηλσληθέο αιιαγέο, αξλεηηθέο θαη ζεηηθέο, φπσο είλαη ε έληνλε εξγαζηαθή θαη επαγγεικαηηθή θηλεηηθφηεηα, ε δηαθνξνπνίεζε ηεο νξγαλσηηθήο δηνηθεηηθήο δνκήο ζπλεπεία ηεο ζπζπείξσζεο ησλ ληφπησλ θαη ηεο αλάπηπμεο ηνπηθψλ πξσηνβνπιηψλ γηα ηε δηαρείξηζε ηεο ηνπξηζηηθήο αλάπηπμεο θαη ησλ ζπλεπεηψλ ηεο, ε δεκηνπξγία λέσλ νηθνλνκηθψλ ηάμεσλ θ.ν.θ. Οη αξλεηηθέο επηπηψζεηο ηεο ηνπξηζηηθήο αλάπηπμεο ζηελ θνηλσλία αθνξνχλ σο επί ην πιείζηνλ αιιαγέο ζηα ζπζηήκαηα αμηψλ θαη ζπκπεξηθνξάο θαη, γηα ην ιφγν απηφ, απεηινχλ ηελ ίδηα ηελ ηαπηφηεηα ησλ γεγελψλ πιεζπζκψλ. Οη αιιαγέο απηέο ζπκβαίλνπλ ζπρλά ζηε δνκή ηεο θνηλσλίαο, ζηηο νηθνγελεηαθέο ζρέζεηο, ζηνπο παξαδνζηαθνχο ηξφπνπο δσήο θαη θαηαλάισζεο θαη ζηνλ ηνκέα ηεο εζηθήο. Βπηπιένλ, ζπληείλνπλ ζηελ αχμεζε ηνπ θνηλσληθνχ άγρνπο θαη ζηε δεκηνπξγία εληάζεσλ θαη αληηπαξαζέζεσλ. Ο θαηεμνρήλ ηχπνο αλάπηπμεο, ζηνλ νπνίν δηακνξθψλνληαη νη ζπλζήθεο εκθάληζεο δπζκελψλ θνηλσληθψλ επηπηψζεσλ ζηελ ηνπηθή θνηλσληθή δνκή, είλαη ν νξγαλσκέλνο 38

καδηθφο ηνπξηζκφο. Δ εκθάληζή ηνπ ζπκπίπηεη κε ηελ ηειεπηαία θάζε ηεο ηνπξηζηηθήο αλάπηπμεο, θαηά ηελ νπνία ν ηνπξηζκφο ζεζκνπνηείηαη θαη ε πεξηνρή απνθηά ραξαθηεξηζηηθά ηνπξηζηηθνχ ζεξέηξνπ. Ώπηφ είλαη άιισζηε θαη ην είδνο ηνπξηζκνχ πνπ θπξηαξρεί ζηηο αλαπηπζζφκελεο ρψξεο κε ηνπξηζηηθή αλάπηπμε, νη νπνίεο, ιφγσ θαη ηεο ππαλάπηπμεο ησλ άιισλ θιάδσλ ηεο ηνπηθήο νηθνλνκίαο θαη ζπλεπψο ηεο νηθνλνκηθήο ηνπο εμάξηεζεο απφ ηνλ ηνπξηζκφ, έρνπλ πνιχ πεξηζζφηεξεο πηζαλφηεηεο λα αληηκεησπίζνπλ θαηαιπηηθέο θνηλσληθέο επηπηψζεηο απφ ηελ ηνπξηζηηθή αλάπηπμε. ε παξφκνηα κνίξα βξίζθνληαη θαη νξηζκέλεο πεξηνρέο αλαπηπγκέλσλ ρσξψλ. Πξφθεηηαη γηα πεξηνρέο ηεο ππαίζξνπ, κε αγξνηηθή θνηλσληθή δνκή, νη νπνίεο δηαζέηνπλ πινχζηνπο ηνπξηζηηθνχο πφξνπο (πεξηβάιινλ, πνιηηηζκφ, ππνδνκέο θ.ιπ.). Ώλάινγα κε ην επίπεδν αλάπηπμεο ηεο ρψξαο, ην θπξίαξρν πξφηππν ηνπξηζηηθήο αλάπηπμεο, ηελ χπαξμε ή κε ζεζκψλ ειέγρνπ θαη ηε ζεκαζία ηνπ ηνπξηζκνχ γηα ηελ ηνπηθή παξαγσγηθή δνκή, νη θνηλσληθέο επηπηψζεηο κπνξνχλ λα είλαη πεξηζζφηεξν ή ιηγφηεξν έληνλεο (Σζάξηαο, 1996:261-262). Γεγνλφο πάλησο είλαη φηη ε ηνπξηζηηθή δξαζηεξηφηεηα ζε κηα πεξηνρή πξνθαιεί νχησο ή άιισο ζεκαληηθέο αιιαγέο ζηα ππάξρνληα θνηλσληθά δεδνκέλα. Μφλν κέζα απφ ηνλ νξζνινγηθφ ζρεδηαζκφ ηεο ηνπξηζηηθήο αλάπηπμεο, ηε δηακφξθσζε ηνπ θαηάιιεινπ λνκνζεηηθνχ πιαηζίνπ θαη ηε ζσζηή άζθεζε ειέγρσλ εθ κέξνπο ηεο πνιηηείαο είλαη δπλαηφο ν πεξηνξηζκφο ησλ αξλεηηθψλ θαη ε αχμεζε ησλ ζεηηθψλ επηπηψζεσλ ζηελ φιε θνηλσληθή αιιαγή πνπ ζπληειείηαη ζηνπο ζεζκνχο θαη ηηο δνκέο ηεο ζπγθεθξηκέλεο θνηλσλίαο. 39

3. 2. Σ ν π ι α ί ζ η ν η ε ο ζ π λ ά λ η ε ζ ε ο η ν π ξ η ζ η ψ λ θ α η λ η φ π η σ λ Ο ηνπξηζκφο απνηειεί έλαλ απφ ηνπο δπλακηθφηεξνπο δηαχινπο αλζξψπηλεο επηθνηλσλίαο, δεκηνπξγψληαο ην πιαίζην ηεο αιιειεπίδξαζεο αλζξψπσλ θαη πνιηηηζκψλ δηαθνξεηηθψλ κεηαμχ ηνπο. Ωζηφζν, ηα ραξαθηεξηζηηθά θαη νη πνηφηεηεο ηεο αιιειεπίδξαζεο απηήο νπδεκία ζρέζε δελ θαίλεηαη λα έρνπλ κε ηα ραξαθηεξηζηηθά πνπ ζπλζέηνπλ ηελ έλλνηα ηεο νπζηαζηηθήο επηθνηλσλίαο θαη αλζξψπηλεο επαθήο. Ώπελαληίαο, έρεη δηαπηζησζεί φηη νη ζρέζεηο πνπ αλαπηχζζνπλ κεηαμχ ηνπο ηνπξίζηεο θαη ληφπηνη είλαη ζπλήζσο επηθαλεηαθέο, πεξηνξίδνληαη δε ζε έλα κέξνο ηνπ ηνπηθνχ πιεζπζκνχ, ηνπο εξγαδφκελνπο ζηνλ ηνπξηζηηθφ ηνκέα, νη νπνίνη θαη ζπλαιιάζζνληαη κε ηνπο ηνπξίζηεο. Σελ θαηάζηαζε απηή εληζρχεη θαη ε έιιεηςε δηάζεζεο γηα επηθνηλσλία, θαζψο επίζεο ε θαιιηέξγεηα θιίκαηνο θαρππνςίαο πνπ εθδειψλεηαη θαη απφ ηηο δχν πιεπξέο. Οη ληφπηνη ζπρλά ελνρινχληαη απφ ηελ παξνπζία ηνπξηζηψλ ζηελ πεξηνρή ηνπο θαη πηνζεηνχλ απέλαληί ηνπο ζηάζε, φρη κφλν αδηάθνξε, αιιά θαη αξλεηηθή. Οξηζκέλα ζπλζήκαηα ζηνπο ηνίρνπο, φπσο «tourists go home» ή «ηέξκα ζηελ ηνπξηζηηθή απνηθηνπνίεζε» πνπ θάλνπλ ηελ εκθάληζή ηνπο ζηνπο δξφκνπο ηνπ Λάλγθληνθ ή ηεο Κνξζηθήο, απνηεινχλ ελ κέξεη έθθξαζε ηνπ θαηλνκέλνπ απφξξηςεο ηνπ ηνπξηζκνχ (Lozato-Giotart, 1996:217). ε απηφ ζπληειεί θαη ε ίδηα ε ζπκπεξηθνξά ησλ ηνπξηζηψλ πνπ, είηε απφ άγλνηα είηε απφ απξνζεμία, δελ δείρλνπλ επαηζζεζία απέλαληη ζηα ηνπηθά έζηκα, ζηηο παξαδφζεηο θαη ζηνλ ηξφπν δσήο. Παξάδεηγκα απνηειεί ε πεξίπησζε ηεο Καηαινλίαο. Δ Καηαινλία απνηεινχζε αλέθαζελ κηα παγθφζκηα δχλακε ζηελ ηνπξηζηηθή βηνκεραλία. Βληνχηνηο, πξνψζεζε έλα είδνο ηνπξηζκνχ βαζηζκέλν ζηνλ ήιην, ηε δηαζθέδαζε θαη ηα πνηά. Σν είδνο ησλ αλζξψπσλ πνπ επηζθέπηνληαη ηε ρψξα απνδεηνχλ κφλν απηά ηα ζηεξεφηππα θαη δελ ελδηαθέξνληαη γηα ηηο ηνπηθέο αμίεο. Ώπηνί είλαη άλζξσπνη νη νπνίνη ζηε ρψξα ηνπο δελ ζα θψλαδαλ πνηέ κέζα ζην δξφκν, δελ ζα έπηλαλ αιθνφι φιε κέξα ή δελ ζα έζπαγαλ φιεο ηηο βηηξίλεο θαηαζηεκάησλ πνπ ζα έβξηζθαλ ζην δξφκν ηεο επηζηξνθήο πξνο ην "ζπίηη". ηελ πφιε Lloret de Mar ηεο Costa Brava ζηελ Καηαινλία, ε ησξηλή θαηάζηαζε είλαη κε αληηζηξεπηή (CoastLearn, 2007). Κάπνηεο θνξέο ε ζηάζε ησλ ληφπησλ γίλεηαη αθφκα θαη επηζεηηθή. Έηζη παξαηεξνχληαη θαηλφκελα θνηλσληθήο αλνκίαο (ιεζηείεο, βηαηνπξαγίεο θ.ν.θ.) ή θαη πην αθξαίεο αληηδξάζεηο (επηζέζεηο εζληθηζηηθψλ θηλεκάησλ) πνπ έρνπλ ζηφρν ηνπο 40

ηνπξίζηεο. Οη απηνλνκηζηέο θαη νη αγσληδφκελνη γηα ηελ αλεμαξηεζία ηεο Κνξζηθήο έρνπλ θαηαζηήζεη ηελ «ηνπξηζηηθή απναπνηθηνπνίεζε» απφ ηα ζεκαληηθφηεξα αηηήκαηά ηνπο (Lozato-Giotart, 1996:217). Οη ηνπξίζηεο δπζαλαζρεηνχλ, φπσο είλαη θπζηθφ, απφ ηε ζπκπεξηθνξά ησλ ληφπησλ απέλαληί ηνπο, γίλνληαη επηθπιαθηηθνί θαη ηειηθά θφβνπλ θάζε γέθπξα επηθνηλσλίαο καδί ηνπο. Άιιεο θνξέο αληηκεησπίδνπλ ηνπο ληφπηνπο ζαλ αμηνζέαηα. Σνπο θσηνγξαθίδνπλ θαη ηνπο παξαηεξνχλ ζηηο θαζεκεξηλέο ηνπο αζρνιίεο, γεγνλφο πνπ κάιινλ απνκαθξχλεη παξά εληζρχεη ηελ επηθνηλσλία κεηαμχ ησλ δχν πιεπξψλ. Δηθόλα 3: «Οη ηνπξίζηεο θνιινύλ ηηο θσηνγξαθηθέο ηνπο κεραλέο κπξνζηά ζηα πξόζσπά καο θαη ππόζρνληαη όηη ζα ζηείινπλ πίζσ ηηο θσηνγξαθίεο, αιιά δελ ην θάλνπλ πνηέ.» (Πεγή: Lynas, 2003). Αελ ήηαλ φκσο αλέθαζελ έηζη νη ζρέζεηο κεηαμχ ησλ ηνπξηζηψλ θαη ησλ ληφπησλ. Ώπηή ε έιιεηςε επηθνηλσλίαο ζπλδέεηαη άκεζα κε ηελ αλάπηπμε ηνπ καδηθνχ νξγαλσκέλνπ ηνπξηζκνχ πνπ κεηά ηε δεθαεηία ηνπ 70 έγηλε ν θπξίαξρνο ηχπνο ηνπξηζηηθήο αλάπηπμεο γηα πνιιέο πεξηνρέο ηνπ θφζκνπ, θαη σο ηέηνηνο παξακέλεη γηα ηηο πεξηνρέο ησλ αλαπηπζζφκελσλ ρσξψλ. Μέζα ζην ρξνληθά θαη ρσξηθά πεξηνξηζκέλν πιαίζην δηαθνπψλ πνπ δεκηνπξγεί ε ηππνπνηεκέλε νξγάλσζε ησλ δηαθνπψλ, νη θνηλσληθέο επαθέο θαη ζρέζεηο ησλ ηνπξηζηψλ κε ηνπο ληφπηνπο πεξηνξίδνληαη ζην ειάρηζην. Υαξαθηεξηζηηθή είλαη ε πεξίπησζε ησλ θέληξσλ δηαθνπψλ, πνπ παξέρνπλ ζηέγε θαη πιήξε δηαηξνθή ζηνπο ηνπξίζηεο. Σα θέληξα απηά είλαη ζπλήζσο ελνριεηηθά 41