6η Διεθνής Συνάντηση για την Aποκατάσταση των Μνημείων Ακροπόλεως ΠΡΑΚΤΙΚΑ

ISBN: 978-618-81618-0-1 6th International Meeting for the Restoration of the Acropolis Monuments - PROCEEDINGS 6η Διεθνής Συνάντηση για την Aποκατάσταση των Μνημείων Ακροπόλεως - ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ 6η Διεθνής Συνάντηση για την Aποκατάσταση των Μνημείων Ακροπόλεως ΠΡΑΚΤΙΚΑ Αθήνα, 4-5 Οκτωβρίου 2013 6th International Meeting for the Restoration of the Acropolis Monuments PROCEEDINGS Athens, 4-5 October 2013

6η Διεθνής Συνάντηση για την Aποκατάσταση των Μνημείων Ακροπόλεως 6th International Meeting for the Restoration of the Acropolis Monuments Αθήνα 2015

Γενική εποπτεία έκδοσης: Ε. Λεμπιδάκη Μετάφραση Περιλήψεων και Πινάκων (Posters): Σ. Βαλάνη Μετάφραση Ερωτηματολογίου: Κ. Κουτσαδέλης, Ε. Πετροπούλου Απομαγνητοφώνηση κειμένων: Ε. Μιμίδου Φωτογραφία εξωφύλλου: Σ. Γεσαφίδης, Κ. Ξενικάκης Επεξεργασία εικόνων: Τ. Σουβλάκης Προέλευση εικονογραφικού υλικού: Αρχείο ΥΣΜΑ-ΕΣΜΑ Καλλιτεχνική επιμέλεια-εκτύπωση-βιβλιοδεσία: Twelve Design Σχεδιασμός & Δημιουργία ψηφιακού δίσκου τεκμηρίωσης: Twelve Design Η επιμέλεια των αγγλικών μεταφράσεων, του ερωτηματολογίου και των πινάκων έγινε με ευθύνη των συγγραφέων. Επίσης, κατά τη μεταγραφή των συζητήσεων και των ανακοινώσεων διατηρήθηκαν, κατά περίπτωση, οι γλωσσικές προτιμήσεις των ομιλητών. ISBN: 978-618-81618-0-1 2015, Υπηρεσία Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης (ΥΣΜΑ)

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΣΥΝΤΗΡΗΣΕΩΣ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΑΚΡΟΠΟΛΕΩΣ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΑΚΡΟΠΟΛΗΣ ΕΙΔΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΤΟΜΕΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 6η Διεθνής Συνάντηση για την Aποκατάσταση των Μνημείων Ακροπόλεως ΠΡΑΚΤΙΚΑ Αθήνα, 4-5 Οκτωβρίου 2013 Επιστημονική επιμέλεια: Χ. Μπούρας, Β. Ελευθερίου Επιμέλεια έκδοσης Α. Σοφού Χορηγοί της Συνάντησης ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΚΡΟΠΟΛΗΣ ΕΝΩΣΗ ΦΙΛΩΝ ΑΚΡΟΠΟΛΕΩΣ ΓΕΩΑΝΑΛΥΣΗ Α.Ε. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΩΤΟΓΡΑΜΜΕΤΡΙΚΗ Ε.Π.Ε. (ELPHO) ΦΩΤΟΠΟ Α.Ε. GEOSYSTEMS HELLAS Α.Ε. & METRICA Α.Ε.

Επιτροπή Συντηρήσεως Μνημείων Ακροπόλεως (2013) Πρόεδρος: Χ. Μπούρας Αρχιτέκτων Μηχανικός. Ομότιμος Καθηγητής ΕΜΠ Αντιπρόεδρος: Π. Θέμελης Αρχαιολόγος. Ομότιμος Καθηγητής Πανεπιστημίου Κρήτης Μέλη: Ν. Διβάρη-Βαλάκου Αρχαιολόγος. Προϊσταμένη Διεύθυνσης Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Υπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων Β. Κασελούρη-Ρηγοπούλου Χημικός Μηχανικός. Ομότιμη Καθηγήτρια ΕΜΠ Μ. Κορρές Αρχιτέκτων Μηχανικός. Καθηγητής ΕΜΠ Ε. Κουρίνου Β. Λαμπρινουδάκης Δρ. Αρχαιολόγος. Προϊσταμένη Α Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Υπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων Αρχαιολόγος. Ομότιμος Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών Φ. Μαλλούχου-Tufano Αρχαιολόγος. Καθηγήτρια Πολυτεχνείου Κρήτης Ν. Μίνως Δ. Σβολόπουλος Συντηρητής. Προϊστάμενος Διεύθυνσης Συντήρησης Αρχαίων και Νεωτέρων Μνημείων, Υπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων Αρχιτέκτων Μηχανικός. Προϊστάμενος Διεύθυνσης Αναστήλωσης Αρχαίων Μνημείων, Υπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων Μ. Χρονόπουλος Πολιτικός Μηχανικός. Επιστημονικός Συνεργάτης ΕΜΠ Α. Χωρέμη Δρ. Αρχαιολόγος. Επίτιμη Έφορος Αρχαιοτήτων, Υπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων

Οργανωτική Επιτροπή Β. Ελευθερίου Μ. Ιωαννίδου Ε. Λεμπιδάκη Φ. Μαλλούχου-Tufano Κ. Χατζηασλάνη Aρχιτέκτων Μηχανικός ΕΜΠ, MSc Προστασία Μνημείων. Διευθύντρια της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης (ΥΣΜΑ) Πολιτικός Μηχανικός ΕΜΠ. Επίτιμη Διευθύντρια Υπηρεσίας Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης (ΥΣΜΑ), Ειδικός Εμπειρογνώμονας αναστηλώσεων Δρ. Αρχαιολόγος. Προϊσταμένη Γραφείου Τεκμηρίωσης ΥΣΜΑ Αρχαιολόγος. Καθηγήτρια Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Πολυτεχνείο Κρήτης. Mέλος της Επιτροπής Συντήρησης Μνημείων Ακροπόλεως Αρχιτέκτων-Αρχαιολόγος. T. Προϊσταμένη Τομέα Ενημέρωσης και Εκπαίδευσης ΥΣΜΑ Ομάδα Εργασίας Β. Ελευθερίου Ε. Καρακίτσου Ε. Λεμπιδάκη Ε. Σιουμπάρα Ε. Πετροπούλου Α. Χατζηπαππά Aρχιτέκτων Μηχανικός ΕΜΠ, MSc Προστασία Μνημείων. Διευθύντρια της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης (ΥΣΜΑ) Αρχαιολόγος. Γραφείο Τεκμηρίωσης ΥΣΜΑ Δρ. Αρχαιολόγος. Προϊσταμένη Γραφείου Τεκμηρίωσης ΥΣΜΑ Δρ. Αρχαιολόγος. Υπεύθυνη Έργου Διασπάρτων Αρχιτεκτονικών Μελών Ακρόπολης ΥΣΜΑ Αρχαιολόγος, MPhil. Γραφείο Τεκμηρίωσης ΥΣΜΑ Αρχιτέκτων Μηχανικός ΕΜΠ. Τεχνικό Γραφείο και Εργαστήριο Συντήρησης της Επιφάνειας ΥΣΜΑ Οργανωτική Γραμματεία Χ. Παπανικολάου Α. Σοφού Διοικητικός. Υπεύθυνη Γραμματείας ΥΣΜΑ Δρ. Αρχαιολόγος. Γραφείο Τεκμηρίωσης ΥΣΜΑ

Πίνακας περιεχομένων Πρόγραμμα συνεδρίου 12 Χαιρετισμοί - Εναρκτήριες ομιλίες Χ. Μπούρας 23 Β. Ελευθερίου 25 Μ. Βλαζάκη 28 Ε. Γατοπούλου 29 Παρουσίαση του αναστηλωτικού έργου 2000-2013 Μ. Ιωαννίδου, Τα αναστηλωτικά έργα στην Ακρόπολη 2000-2010 33 Β. Ελευθερίου, Τα αναστηλωτικά έργα στην Ακρόπολη κατά την τρέχουσα περίοδο 61 Χ. Βλασσοπούλου, Από τo έργο της Α Εφορείας για τα μνημεία της Ακρόπολης 2003-2011 91 Δ. Παντερμαλής, Τα αρχιτεκτονικά γλυπτά της Ακρόπολης στο Νέο Μουσείο 105 Τρέχοντα και νέα αναστηλωτικά προγράμματα - Ειδικά θέματα X. Μπούρας, Τα νέα προγράμματα έργων στην Ακρόπολη 115 Ρ. Χριστοδουλοπούλου, Θέματα αποκατάστασης στα αναστηλωτικά προγράμματα του Παρθενώνα 129 Δ. Μιχαλοπούλου, Το αναστηλωτικό έργο στα Προπύλαια 149 Ε. Αγγελακοπούλου, Επεμβάσεις συντήρησης της επιφάνειας στα μνημεία της Ακρόπολης Ερευνητικά θέματα συντήρησης Μ. Κορρές, Τα τείχη της Ακροπόλεως. Παρούσα κατάσταση και προτάσεις αντιμετώπισης αυτής 167 179 Τεκμηρίωση Ανάδειξη αρχαιολογικού υλικού - Εκπαίδευση Ε. Λεμπιδάκη, Η τεκμηρίωση των αναστηλωτικών έργων στην Ακρόπολη και η ψηφιακή διαχείρισή της Δ. Μαυρομάτη, Τοπογραφικές και φωτογραμμετρικές αποτυπώσεις στην Ακρόπολη των Αθηνών Ε. Σιουμπάρα, Η αρχαϊκή Ακρόπολη με βάση τα πώρινα αρχιτεκτονικά μέλη. Προτάσεις για την ανάδειξη του υλικού Ε. Καϊμάρα, Η αναστήλωση της Ακρόπολης για παιδιά στον Βράχο και στο διαδίκτυο 217 233 249 271 Συζήτηση - Συμπεράσματα 285 8

Κείμενα των πινάκων (posters) της έκθεσης «Τα αναστηλωτικά έργα στην Ακρόπολη»* A. Μελέτες αποκατάστασης στον Παρθενώνα και τα Προπύλαια 1. Μελέτη αποκατάστασης της δυτικής πλευράς του Παρθενώνα 322 2. Μελέτη αποκατάστασης δυτικού τοίχου σηκού Παρθενώνα 324 3. Μελέτη αποκατάστασης της βορειοδυτικής γωνίας και της δυτικής πρόσοψης των Προπυλαίων 326 Β. Προγραμματιζόμενα αναστηλωτικά έργα προς συζήτηση 1. Αποκατάσταση του τυμπάνου του δυτικού αετώματος του Παρθενώνα 330 2. Προτάσεις αναστήλωσης του βόρειου τοίχου του σηκού του Παρθενώνα 332 3. Αποκατάσταση της φατνωματικής οροφής στο δυτικό πτερό του Παρθενώνα 334 Γ. Εφαρμογές και ερευνητικά προγράμματα 1. Μελέτη αναστήλωσης της νότιας πτέρυγας των Προπυλαίων 338 2. Αποκατάσταση του αντιθηματικού τοίχου του τυμπάνου της δυτικής πλευράς του Παρθενώνα 340 3. Αποκατάσταση του δεύτερου από βορρά κιονοκράνου της δυτικής πλευράς του Παρθενώνα 342 4. Aποκατάσταση των επιστυλίων στις γωνίες της δυτικής πλευράς του Παρθενώνα 344 5. Αποκατάσταση του ορθοστάτη του βόρειου τοίχου του σηκού του Παρθενώνα 346 6. Επεμβάσεις στον υπόγειο χώρο του ναού της Αθηνάς Νίκης 348 7. Προστασία των καταλοίπων του Αρρηφορίου 350 8. Τα τείχη της Ακροπόλεως 352 9. Ταυτίσεις και συγκολλήσεις διασπάρτων, πώρινων αρχιτεκτονικών μελών 354 10. Υδραυλικά κονιάματα με νανο-τιτανία για τη συγκόλληση πώρινων 356 αρχιτεκτονικών μελών των μνημείων της Ακρόπολης 11. Σχεδιασμός και αποτίμηση κονιαμάτων αποκατάστασης για τα μνημεία της Ακρόπολης 12. Κατάσταση διατήρησης και επεμβάσεις συντήρησης στο βόρειο κίονα της δυτικής πρόσοψης των Προπυλαίων 13. Τεχνική διερεύνηση ζωγραφικού διακόσμου της βορειοδυτικής επαετίδας σίμης του Παρθενώνα 14. Τεκμηρίωση της κατάστασης διατήρησης και μεταλλογραφική μελέτη μικροδομής αρχαίων συνδετηρίων του Παρθενώνα 358 360 364 366 Δ. Θέματα τεκμηρίωσης και ενημέρωσης 1. Ψηφιακή διαχείριση τεκμηρίων στα έργα αποκατάστασης των μνημείων της Ακρόπολης 370 την περίοδο 2000-2013 2. Ψηφιακές δράσεις προβολής των αναστηλωτικών έργων της Ακρόπολης 372 Ε. Τοπογραφικές και φωτογραμμετρικές αποτυπώσεις στην Ακρόπολη των Αθηνών 2007-2012 Κατάλογος Ορθοφωτομωσαϊκών 376 * Ο παρών τόμος περιέχει τα κείμενα των πινάκων (posters). Στην πλήρη μορφή τους, με το εικονογραφικό υλικό, οι πίνακες περιλαμβάνονται στον συνοδευτικό ψηφιακό δίσκο. 9

Παράρτημα Α: Ερωτηματολόγιο Ερωτηματολόγιο για τα αναστηλωτικά έργα Ακροπόλεως 385 Απαντήσεις συνέδρων Benvenuti, A. 394 Conforto, M.L. Filetici, M.G. 395 Coulton, A.A. 397 Giovanetti, F. 399 Hellner, N. 400 Holtzmann, B. 401 Hufschmidt, Th. Terrapon, N. 402 Jenkins, I. Fitton, J.L. 404 Kienast, H. 405 Pedersen, P. 406 Schmid, M. 409 Seki Takashi, Em. 410 Zivkov, St. 412 Ασλανίδης, Κλ. 414 Βογιατζής, Σ. 416 Δροσογιάννη, Φ. 418 Θεοχαράκη, Α. 422 Καλλιγάς, Π. 423 Καράγιωργα, Θ. 424 Κουφόπουλος, Π. 425 Κυριάκη, Η. 427 Μαχαίρα, Β. 431 Μεντζίνη, Μ. 432 Μπίρης, Μ. 434 Μπολέτης, Κ. 435 Nακάσης, Αθ. 439 Νινής, Ν. 440 Παπαγιαννάκος, Ν. - Χαίρη-Παπαγιαννάκου, Ε. 441 Παπαδημητρίου, Β. 442 Παπαντωνόπουλος, Κ. 442 Πινάτση, Χ. 443 Σαμαρά, Α. 445 Τουλούπα, Ε. 447 Φύτος, Μ. 447 Χαραλάμπους, Δ. 455 Χλέπα, Ε.-Α. 456 10

Απαντήσεις συνέδρων - μελών των τεχνικών γραφείων της ΥΣΜΑ Βρούβα, Α. 460 Ελευθερίου Β. 463 Ιωαννίδου, Μ. 466 Καϊμάρα, Ε. Λεοντή, Α. Παράσχου, Χ. Χατζηασλάνη, Κ. 470 Καρανάσος, Κ. 472 Κοκκινάκης, Π. 475 Κοντέας, Ζ. 476 Κουτσαδέλης, Κ. 479 Μαμαλούγκας, Κ. 487 Μανιδάκη, Β. 488 Μιμίδου, Ε. 494 Οικονομόπουλος, Σ. 495 Παλαιολόγος, Λ. 496 Παπανδρόπουλος, Α. 498 Πετροπούλου, Ε. 499 Σκαρής, Κ. 504 Σουρτζή, Στ. 506 Ταβουκτσή, Ε. 507 Τανούλας, Τ. 508 Χριστοδουλοπούλου, Ρ. 510 Απαντήσεις - Παρεμβάσεις που άπτονται ευρύτερων αναστηλωτικών θεμάτων Δεληνικόλας, Ν. Δεληνικόλα, Ε. 516 Μωραΐτου, Γ. 523 Τανούλας, Τ. 528 Παράρτημα Β: Κατάλογος συνέδρων 532 11

Τεκμηρίωση Ανάδειξη αρχαιολογικού υλικού Εκπαίδευση

Η ΑΝΑΣΤΗΛΩΣΗ ΤΗΣ ΑΚΡΟΠΟΛΗΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΣΤΟΝ ΒΡΑΧΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ Ε. Καϊμάρα, Αρχαιολόγος. Προϊσταμένη του Τομέα Ενημέρωσης και Εκπαίδευσης, ΥΣΜΑ Κατά τη διάρκεια της σχολικής τους ζωής, σχεδόν όλοι οι μαθητές της Ελλάδας επισκέπτονται με το σχολείο τους τουλάχιστον μία φορά την Ακρόπολη και το μουσείο της. Στόχος όλων των εκπαιδευτικών δράσεων που οργανώνονται από τον Τομέα Ενημέρωσης & Εκπαίδευσης της ΥΣΜΑ είναι η γνωστική, αισθητική και συναισθηματική εξοικείωση των μαθητών με τα μνημεία της Ακρόπολης και η ανάπτυξη μιας βιωματικής σχέσης με αυτά. Επιδίωξή μας είναι να ενεργοποιηθεί, στον μεγαλύτερο δυνατό βαθμό, η εκπαιδευτική δυναμική των θεμάτων που επιλέγουμε ν αναπτύξουμε, ώστε η επίσκεψη των μαθητών να είναι μια δημιουργική κι ευχάριστη εμπειρία. Για τον λόγο αυτό, το κάθε θέμα με το οποίο ασχολούμαστε προσεγγίζεται με πολλούς διαφορετικούς τρόπους, όπως η διεξαγωγή εκπαιδευτικού προγράμματος, η έκδοση συνοδευτικού εντύπου, η δημιουργία εκπαιδευτικής μουσειοσκευής, η επιμόρφωση των εκπαιδευτικών μέσα από τη διεξαγωγή σεμιναρίων και, τέλος, η ανάπτυξη ψηφιακών εφαρμογών για το διαδίκτυο. Ιδιαίτερη επίσης βαρύτητα δίνεται στην αξιολόγηση όλων αυτών των δράσεων, κυρίως με τη χρήση ερωτηματολογίων που συμπληρώνονται από τους εκπαιδευτικούς και τους μαθητές. Πριν αναφερθώ σε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιας συνολικής προσέγγισης και πολυτροπικού σχεδιασμού με θέμα την αναστήλωση των μνημείων της Ακρόπολης, θα ήθελα να σας παρουσιάσω την ομάδα μας. Τον Τομέα Ενημέρωσης και Εκπαίδευσης στελεχώνουν οι αρχαιολόγοι Α. Λεοντή και Σ. Παράσχου καθώς και η αρχιτέκτων-αρχαιολόγος Κ. Χατζηασλάνη, Προϊσταμένη του τομέα έως το 2011, η οποία συνεχίζει να συμμετέχει καθημερινά σ όλες τις δράσεις μας, να μας εμπνέει και να μας προσφέρει τις πολύτιμες συμβουλές της. Eπίσης, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε το Μουσείο Ακρόπολης και την Α Εφορεία Προϊστορικών & Κλασικών Αρχαιοτήτων για την εξαιρετική συνεργασία τους. Ας ξεκινήσουμε λοιπόν από το διήμερο εκπαιδευτικό πρόγραμμα με τίτλο «Μία μέρα στην Ακρόπολη: Αναστηλώνοντας τα μνημεία της», που πραγματοποιήθηκε τον Μάρτιο του 2012 και απευθυνόταν σε μαθητές της Γ Γυμνασίου. Στόχος του ήταν να γνωρίσουν οι μαθητές τα μνημεία και το μεγάλο σύγχρονο τεχνικό έργο που συντελείται στην Ακρόπολη, μέσα από τη συμμετοχή τους σε δέκα βιωματικά εργαστήρια. Συμμετείχαν συνολικά 600 μαθητές και 38 εκπαιδευτικοί από 21 σχολεία της Αττικής. Απαραίτητη προϋπόθεση για τη συμμετοχή του σχολείου στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα ήταν η παρακολούθηση από τους καθηγητές ενός σεμιναρίου, που πραγματοποιήθηκε στο Μουσείο Ακρόπολης ένα μήνα πριν από το πρόγραμμα (εικ. 1). Κατά τη διάρκειά του οι εκπαιδευτικοί ενημερώθηκαν αρχικά για τα προβλήματα των μνημείων και τις αναστηλωτικές επεμβάσεις που γίνονται σε αυτά, παρακολούθησαν αποσπάσμα- 271

Εικ. 1. Σεμινάριο εκπαιδευτικών στο πλαίσιο του προγράμματος «Μία μέρα στην Ακρόπολη: Αναστηλώνοντας τα μνημεία της». Εικ. 2. Τα έντυπα του εκπαιδευτικού φακέλου «Ακρόπολη και Αναστήλωση».

τα από ταινίες σχετικές με τα έργα αναστήλωσης και ξεναγήθηκαν στο μουσείο, όπου είχαν τη δυνατότητα να κατανοήσουν τον γλυπτικό διάκοσμο του κάθε μνημείου. Καθώς δίνεται πάντα ιδιαίτερη έμφαση στη δημιουργία και παροχή εκπαιδευτικού υλικού για την καλύτερη προετοιμασία των μαθητών και την ουσιαστικότερη επεξεργασία των διαφόρων θεμάτων, προσφέρθηκε σε κάθε σχολείο ο εκπαιδευτικός φάκελος «Ακρόπολη και Αναστήλωση» (εικ. 2) μαζί με βιβλία και αφίσες για τη βιβλιοθήκη του. Ο φάκελος αυτός περιλαμβάνει δέκα εκπαιδευτικά έντυπα χωρισμένα σε δύο ενότητες. Στην πρώτη ενότητα παρουσιάζονται θεωρητικά θέματα που σχετίζονται με την αναστήλωση των αρχαίων μνημείων και ειδικά εκείνων της Ακρόπολης, ενώ στη δεύτερη παρουσιάζονται αναλυτικά τα αναστηλωτικά προγράμματα που πραγματοποιούνται σε κάθε ένα μνημείο του Ιερού Βράχου. Ο εκπαιδευτικός φάκελος περιλαμβάνει επίσης την ταινία «Τα έργα στην Αθηναϊκή Ακρόπολη». Την ημέρα του εκπαιδευτικού προγράμματος μοιράστηκε σε όλους τους συμμετέχοντες ένας ειδικά σχεδιασμένος χάρτης του χώρου με τις θέσεις των εργαστηρίων (εικ. 3), προκειμένου να γνωρίζουν πώς θα κινηθούν από το ένα εργαστήριο στο άλλο και τι θα παρακολουθήσουν στο κάθε ένα απ αυτά. Στο πρώτο εργαστήριο, βλέποντας το ναό της Αθηνάς Νίκης, οι μαθητές είχαν τη δυνατότητα να γνωρίσουν ένα ολοκληρωμένο αναστηλωτικό πρόγραμμα, καθώς όλα τα μέλη του ναού αποσυναρμολογήθηκαν, εξυγιάνθηκαν και στη συνέχεια ανατοποθετήθηκαν στις θέσεις τους. Στα Προπύλαια, μέσα στο μνημείο, οι μαθητές θαύμασαν την εντυπωσιακή οροφή με τα δύο νέα ιωνικά κιονόκρανα, τις τεράστιες δοκούς και τα φατνώματα που προέκυψαν από την έρευνα και τις νέες συγκολλήσεις θραυσμάτων. Επίσης, είδαν από κοντά τα εργαλεία των λιθοξόων, έμαθαν για τις τεχνικές λάξευσης του μαρμάρου και είχαν τη δυνατότητα να δοκιμάσουν και οι ίδιοι τις ικανότητές τους στη λάξευση ενός λίθου. Στην επόμενη θέση, στην περιοχή των διάσπαρτων αρχιτεκτονικών μελών, κατανόησαν τον τρόπο αναγνώρισης των θραυσμάτων και την απόδοσή τους στα αντίστοιχα μνημεία. Στο Ερέχθειο, οι μαθητές είδαν ένα ακόμη μνημείο που η αναστήλωσή του έχει ολοκληρωθεί και έμαθαν για τη μεταφορά των Καρυατίδων στο μουσείο αλλά και τον καθαρισμό τους με τεχνολογία ακτίνων λέιζερ. Στον Παρθενώνα, μέσα στο μεγαλύτερο μνημείο του Ιερού Βράχου, οι μαθητές είδαν τα ολοκληρωμένα έργα της ανατολικής όψης του ναού, του προνάου και της βόρειας κιονοστοιχίας. Επίσης, είδαν από κοντά τη μέθοδο λάξευσης των ραβδώσεων των κιόνων και παρακολούθησαν με έντονο ενδιαφέρον τις εργασίες συγκόλλησης των τμημάτων ενός αρχαίου αρχιτεκτονικού μέλους, επάνω σε ειδική πλατφόρμα συγκόλλησης. Είχαν ακόμη την ευκαιρία να ενημερωθούν για τις μεθόδους (εικ. 4) και τα εργαλεία συντήρησης της επιφάνειας, καθώς και για τον τρόπο αντιγραφής ενός εκμαγείου σε μάρμαρο με τη βοήθεια σημειοθέτη ή αυτόματα με μηχανή γλυπτικής αντιγραφής, τον παντογράφο. 273

Εικ. 3. Ειδικά σχεδιασμένος χάρτης του χώρου της Ακρόπολης με πληροφορίες για το εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Μία μέρα στην Ακρόπολη: Αναστηλώνοντας τα μνημεία της». Στη δυτική πλευρά του ναού, ενημερώθηκαν για τις αναστηλωτικές εργασίες που ήταν σε εξέλιξη και έμαθαν για το πρόγραμμα του οπισθονάου. Ειδικότερα, είδαν τα αντίγραφα της δυτικής ζωφόρου που τοποθετήθηκαν στο μνημείο μετά τη μετακίνηση των πρωτότυπων λίθων στο Μουσείο Ακρόπολης. Η οργάνωση και παρουσίαση στους μαθητές των θεμάτων του κάθε εργαστηρίου έγινε από το έμπειρο προσωπικό της Υπηρεσίας μας, αρχιτέκτονες, αρχαιολόγους, πολιτικούς μηχανικούς, συντηρητές και λιθοξόους, τους οποίους και ευχαριστούμε πολύ. Μετά την ολοκλήρωση του προγράμματος, σχεδιάστηκαν δύο ερωτηματολόγια αξιολόγησής του, ένα για τους μαθητές και ένα για τους εκπαιδευτικούς που συμμετείχαν. Σκοπός της αξιολόγησης ήταν η διερεύνηση της επίτευξης των στόχων του προγράμματος, η αποτύπωση της συνολικής εμπειρίας των μαθητικών ομάδων και η 274

Εικ. 4. Εκπαιδευτικό πρόγραμμα: «Μία μέρα στην Ακρόπολη: Αναστηλώνοντας τα μνημεία της». Μαθητές παρακολουθούν τις μεθόδους και τα εργαλεία συντήρησης της επιφάνειας ενός αρχιτεκτονικού μέλους. καταγραφή προτάσεων για μελλοντικά παρεμφερή προγράμματα. Η ανταπόκριση των μαθητών στην αξιολόγηση αποτέλεσε ανέλπιστο γεγονός, καθώς συμμετείχε το 75% των μαθητών. Συγκεντρώθηκαν 446 ερωτηματολόγια από τους μαθητές και 34 από τους εκπαιδευτικούς-συνοδούς. Στο ερωτηματολόγιο των μαθητών διερευνήθηκε αρχικά το προφίλ όσων συμμετείχαν στην αξιολόγηση, καθώς και οι παλαιότερες εμπειρίες επίσκεψης αλλά και οι προηγούμενες γνώσεις των μαθητών σχετικά με την Ακρόπολη και τα αναστηλωτικά προγράμματα. Το ποσοστό των μαθητών που είχε επισκεφθεί ξανά τον Βράχο ανερχόταν στο 85%. Τα 3/4 των μαθητών γνώριζαν αρκετά (81%) για την Ακρόπολη, ενώ σχεδόν αντίθετη ήταν η εικόνα για τα έργα αναστήλωσης (26%). Στη συνέχεια, εξετάστηκε η εμπειρία των μαθητών κατά τη διάρκεια του προγράμματος. Οι μαθητές τοποθετήθηκαν σε προκαθορισμένες προτάσεις σχετικά με αυτά που τους άρεσαν στο πρόγραμμα, με ΝΑΙ, ΟΧΙ και ΙΣΩΣ (εικ. 5). Ελέγχθηκε η γνωστική διάσταση της επίσκεψης (έμαθα για την Ακρόπολη και τα επαγγέλματα της αναστήλωσης), η βιωματική της διάσταση (συμμετείχα σε εργαστήρια) και η κοινωνικοσυναισθηματική διάσταση της επίσκεψης (ένιωσα συγκίνηση, ήταν μια διαφορετική επίσκεψη, μπήκα στο εσωτερικό των μνημείων, ήμουν με τους συμμαθητές μου σ ένα χώρο εκτός σχολείου). Όπως φαίνεται και στο γράφημα, τα ποσοστά των μαθητών που απάντησαν θετικά ανέρχονται πάνω από το 70%. Οι μαθητές είχαν επίσης τη δυνατότητα να προσθέσουν, εάν ήθελαν, και δικά τους σχόλια τόσο για τα έργα αναστήλωσης όσο και γενικά για την εμπειρία της επίσκεψης. Μολονότι η ερώτηση δεν ήταν υποχρεωτική, ήταν εντυπωσιακό ότι περίπου οι μισοί από τους μαθητές (200) θέλησαν να σχολιάσουν κάτι συμπληρωματικά. Τα σχόλια τους ήταν σε μεγάλο βαθμό ικανοποιητικά και ενθαρρυντικά. Αφορούσαν το 275

προσωπικό και τη διαδικασία της αναστήλωσης, την αρχιτεκτονική και το μέγεθος των μνημείων, την επίσκεψη στο εσωτερικό του Παρθενώνα, τα υλικά/εργαλεία της αναστήλωσης, ακόμα και τη θέα από την Ακρόπολη. Τέλος, διερευνήθηκαν οι τάσεις των μαθητών μετά τις δραστηριότητες του προγράμματος και οι προτάσεις τους. Απάντησαν ότι, με αφορμή το πρόγραμμα, παρακινήθηκαν να αναζητήσουν πληροφορίες: το 46% για τα μνημεία της Ακρόπολης, ενώ το 39% για τα αναστηλωτικά έργα. Όσον αφορά το ερωτηματολόγιο των εκπαιδευτικών, οι πρώτες ερωτήσεις αφορούσαν την προετοιμασία των μαθητών τους καθώς και το σεμινάριο επιμόρφωσης που παρακολούθησαν. Αρχικά, διερευνήθηκε ο τρόπος με τον οποίο οι εκπαιδευτικοί αξιοποίησαν το εκπαιδευτικό υλικό που τους δόθηκε, το οποίο χρησιμοποιήθηκε σχεδόν στο σύνολό του. Πρόκειται για τον εκπαιδευτικό φάκελο «Ακρόπολη και Αναστήλωση», την ιστοσελίδα της ΥΣΜΑ, την ταινία για τα αναστηλωτικά έργα και τα έντυπά μας. Επίσης, οι εκπαιδευτικοί αξιολόγησαν το σεμινάριο και απάντησαν σχεδόν ομόφωνα ότι η συμβολή του στην προετοιμασία τους ήταν πολύ μεγάλη. Οι επόμενες ερωτήσεις αφορούσαν την υλοποίηση του ίδιου του προγράμματος στην Ακρόπολη. Οι εκπαιδευτικοί έκριναν σχεδόν στο σύνολο τους ότι το πρόγραμμα ανταποκρίθηκε στις προσδοκίες των μαθητών. Βαθμολογώντας προεπιλεγμένα χαρακτηριστικά του προγράμματος, απάντησαν ότι, όπως οι μαθητές έτσι και οι ίδιοι, βίωσαν μια πρωτόγνωρη και διαφορετική εμπειρία και εντυπωσιάστηκαν κυρίως από την παρουσίαση των εργασιών μέσω των εργαστηρίων, την επίσκεψη στο εσωτερικό των μνημείων και την επαφή με τα διαφορετικά επαγγέλματα των ανθρώπων που δουλεύουν στα έργα (εικ. 6). Εικ. 5. Γράφημα: Αξιολόγηση του εκπαιδευτικού προγράμματος από τους μαθητές. 276

Εικ. 6. Γράφημα: Αξιολόγηση των χαρακτηριστικών του προγράμματος από τους εκπαιδευτικούς. Προκειμένου να αξιολογήσουν οι εκπαιδευτικοί την εμπειρία που βίωσαν οι μαθητές τους τοποθετήθηκαν επίσης σε προκαθορισμένες προτάσεις. Τα αποτελέσματα ήταν πολύ ικανοποιητικά και, σε συνδυασμό με τις απαντήσεις των μαθητών που παρουσιάστηκαν ήδη, δείχνουν ότι η εμπειρία τους ήταν πολυδιάστατη. Αν και ο προφανής στόχος του προγράμματος ήταν η κατανόηση του θέματος των αναστηλωτικών επεμβάσεων, παρατηρούμε ότι επιτεύχθηκε επίσης ο εμπλουτισμός των γνώσεων, η καλλιέργεια αξιών και συναισθημάτων και η ανάπτυξη ικανοτήτων και δεξιοτήτων των μαθητών. Η τελευταία ερώτηση προέτρεπε τους εκπαιδευτικούς να σημειώσουν οποιοδήποτε σχόλιο δικό τους ή των μαθητών. Ενδεικτικά, σας αναφέρω τα ακόλουθα: Από τα σχόλια των εκπαιδευτικών: «Ήταν η εμπειρία που αλλάζει την οπτική του ανθρώπου, μαθητή και εκπαιδευτικού, για τη ζωή και τη χώρα μας». «Μια εξαιρετικά ωφέλιμη, πρωτότυπη και διαφορετική εμπειρία. Μας βοήθησε να δούμε με άλλο μάτι τα μνημεία της Ακρόπολης και να βιώσουμε την ιστορική συνέχεια του πολιτισμού, παρατηρώντας πώς η σύγχρονη τεχνολογία υποστηρίζει, προστατεύει και αναδεικνύει την αρχαία τέχνη. Συγχαρητήρια». Από τα σχόλια των παιδιών: «Μ εντυπωσίασε το πάθος και ο σεβασμός που είχε ο κάθε άνθρωπος που δούλευε και έκανε επεμβάσεις στα μνημεία», «η συνεργασία και η αλληλοσυμπλήρωση των ειδικοτήτων. Δεν το περίμενα!». 277

278 «Μου άρεσαν όλα. Απορώ με την υπομονή, την αφοσίωση και την εργατικότητα αυτών των ανθρώπων». Αναλυτική παρουσίαση της αξιολόγησης του προγράμματος θα μπορείτε να βρείτε σύντομα στην ιστοσελίδα της Υπηρεσίας μας. Αξιοποιώντας τα συμπεράσματα από την αξιολόγηση των δύο ερωτηματολογίων, προχωρήσαμε στο επόμενο βήμα, δηλαδή στη δημιουργία μιας διαδραστικής εφαρμογής για το διαδίκτυο (εικ. 7), που επιτρέπει την προσέγγιση του θέματος από πολύ περισσότερα παιδιά αλλά και από το ευρύτερο κοινό. Πρόκειται για το «Πρόγραμμα Γλαύκα», ένα διαδικτυακό παιχνίδι για την αποκατάσταση των μνημείων της Ακρόπολης, στην ελληνική και αγγλική γλώσσα. Το θέμα παρουσιάζεται με τη βοήθεια μιας γλαύκας-ρομπότ και βασίζεται σε ένα σενάριο που συνδυάζει χαρακτήρες, ρόλους, αποστολές και επιβράβευση των παιδιών, μέσα από πέντε θεματικές ενότητες. Κάθε ενότητα περιλαμβάνει την προετοιμασία, δηλαδή τη συνοπτική παρουσίαση του θέματος, και τη δοκιμασία, δηλαδή το παιχνίδι στο οποίο ανακεφαλαιώνονται οι γνώσεις όλης της ενότητας. Η πρώτη ενότητα με τίτλο «Το Ταξίδι», έχει ως θέμα τις φθορές και τα αίτια των επεμβάσεων. Στο παιχνίδι τα παιδιά καλούνται να οδηγήσουν την Ακρόπολη στο ταξίδι της και να αποφύγουν τα εμπόδια που προκαλούν τη φθορά, αξιοποιώντας τις γνώσεις τους μέσω ενός κουίζ με ερωτήσεις. Στη δεύτερη ενότητα με τίτλο «Η Βοήθεια», το θέμα είναι τα είδη των επεμβάσεων, η δομική αποκατάσταση και η συντήρηση της επιφάνειας του μνημείου. Στο παιχνίδι της ενότητας τα παιδιά πρέπει να βάλουν στη σωστή σειρά τα βήματα της μεθόδου δομικής αποκατάστασης (εικ. 8). Στην τρίτη ενότητα που τιτλοφορείται «Το Πλήρωμα», παρουσιάζεται η ομάδα της αποκατάστασης, οι άνθρωποι δηλαδή που πραγματοποιούν τα αναστηλωτικά έργα, οι ειδικότητες τους, το αντικείμενό τους, οι επιστήμες και οι τέχνες τους, ο κοινός σκοπός, οι αξίες και οι αρχές που διέπουν το έργο τους. Στο παιχνίδι το παιδί αναγνωρίζει τα επαγγέλματα της αναστηλωτικής ομάδας. Στην τέταρτη ενότητα με τίτλο «Η Δράση», παρουσιάζονται τα έργα αποκατάστασης που έχουν γίνει σε κάθε ένα από τα μνημεία ξεχωριστά, με τη βοήθεια πολλών φωτογραφιών. Eδώ, το παιχνίδι είναι μια προσομοίωση συναρμολόγησης του ναού της Αθηνάς Νίκης (εικ. 9). Στην τελευταία ενότητα με τίτλο «Στο Μέλλον», το θέμα είναι τα μηχανήματα και οι νέες τεχνολογίες που χρησιμοποιούνται για την αναστήλωση της Ακρόπολης. Στο παιχνίδι τα παιδιά καλούνται να βρουν πού και πώς χρησιμοποιούνται οι νέες τεχνολογίες στην αποκατάσταση. Όταν το παιδί ξεπεράσει και τις πέντε δοκιμασίες, έχει ολοκληρώσει την αποστολή του και μπορεί να προχωρήσει στο τελευταίο στάδιο: να σχεδιάσει το ρομπότ, να το χρωματίσει και, φυσικά, να πάρει το βραβείο του. Η εφαρμογή ολοκληρώνεται με την ενότητα «Μάθε περισσότερα» που περιλαμβάνει τη «Βιβλιοθήκη της Γλαύκας», με επιπλέον ενημερωτικό υλικό και συνδέσμους προς σχετικό περιεχόμενο εκτός της εφαρμογής.

Εικ. 7. Το «Πρόγραμμα Γλαύκα», ένα διαδικτυακό παιχνίδι για την αποκατάσταση των μνημείων της Ακρόπολης http://www.ysma.gr/theglafkaproject/. Εικ. 8. «Πρόγραμμα Γλαύκα» - παιχνίδι για τη μέθοδο της δομικής αποκατάστασης. Εικ. 9. «Πρόγραμμα Γλαύκα» - παιχνίδι συναρμολόγησης του ναού της Αθηνάς Νίκης. Εικ. 10. Αποθετήριο εκπαιδευτικού περιεχομένου για την Ακρόπολη http://repository.acropolis-education.gr/. 279

280 Στο πλαίσιο αξιολόγησης της εφαρμογής πραγματοποιείται στατιστική ανάλυση των ποσοτικών στοιχείων της, ενώ σχεδιάζεται κατά την προσεχή σχολική χρονιά και ποιοτική ανάλυση με τη χρήση ερωτηματολογίων. Κλείνοντας, θα ήθελα να τονίσω ότι σας παρουσιάσαμε την πιο πρόσφατη διαδραστική εφαρμογή του Τομέα μας για το διαδίκτυο. Επειδή όμως εδώ και χρόνια μας ενδιαφέρει η εξακτίνωση των εκπαιδευτικών μας δράσεων, η μεγιστοποίηση του αριθμού των αποδεκτών τους και ο εμπλουτισμός του μαθήματος για τα μνημεία της Aκρόπολης, έχουμε ήδη δημιουργήσει τις διαδικτυακές εφαρμογές, «Η Ζωφόρος του Παρθενώνα» και «Αθηνά η θεά της Ακρόπολης», που σημειώνουν περίπου 100.000 επισκέψεις τον χρόνο. Επίσης, πρόσφατα, σε συνεργασία με το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης, προχωρήσαμε και στην ψηφιοποίηση του συνόλου του εκπαιδευτικού μας υλικού και την ένταξή του σ ένα διαδικτυακό σύστημα ηλεκτρονικού αποθετηρίου (εικ.10). Oι χρήστες του αποθετηρίου έχουν πολλαπλές δυνατότητες πλοήγησης (ανά τίτλο, τύπο περιεχομένου, μάθημα, εκπαιδευτικό επίπεδο, θέμα, μνημείο), μπορούν να εντοπίσουν αποτελεσματικά και γρήγορα αυτό που τους ενδιαφέρει, να κινηθούν σε προεπιλεγμένες διόδους αλλά και να κάνουν χρήση της σύνθετης αναζήτησης. Παράλληλα, το υλικό μας μπορεί να οργανωθεί και να ανανεωθεί εύκολα και άμεσα, καθώς και να είναι ευρέσιμο από μηχανές αναζήτησης και εργαλεία συσσώρευσης δεδομένων, χάρη στην αρχειοθέτησή του με βάση τα διεθνή πρότυπα μεταδεδομένων. Τέλος, είναι προσβάσιμο όχι μόνο τοπικά αλλά και από τον παγκόσμιο ιστό των δεδομένων και είναι συμβατό με διεθνή αποθετήρια. Πρόκειται λοιπόν για ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο, που βοηθάει την εκπαιδευτική κοινότητα αλλά και το ευρύτερο κοινό να ενημερωθούν και να προετοιμαστούν όσο γίνεται καλύτερα για την επίσκεψή τους στον αρχαιολογικό χώρο και στο Μουσείο Ακρόπολης. Κυρίες και κύριοι, μέσα από το σύνολο όλων των εκπαιδευτικών δράσεων που σας παρουσίασα, επιδιώκουμε τη βαθμιαία διαμόρφωση μιας νέας γενιάς εκπαιδευτικών, που θα μπορέσει να κατανοήσει και να μεταδώσει το μήνυμα της αρχαίας τέχνης έχοντας άμεση βιωματική εμπειρία του μεγαλείου της. Κυρίως όμως, επιδιώκουμε τη διαπαιδαγώγηση μιας νέας γενιάς παιδιών: αυτών που ως πολίτες θα πάρουν στο μέλλον την ευθύνη της πολιτισμικής μας κληρονομιάς, έχοντας περισσότερες γνώσεις, οξυμένη ευαισθησία και συναίσθηση συμμετοχής στην ανθρωπιστική παιδεία.

ACROPOLIS RESTORATION FOR KIDS...ON SITE AND ONLINE! I. Kaimara, Archaeologist. Head of the Information and Education Department, YSMA The educational activities of the Department of Information and Education aim at the cognitive, aesthetic, and emotional involvement and familiarization of pupils with the Acropolis monuments in a manner that is engaging and enchanting. For this reason, each subject is approached in many different ways, i.e. by carrying out a particular educational programme, by the publication of an accompanying booklet, the creation of an educational museum kit, and the development of web applications. Particular emphasis is also given to the evaluation of all these activities, primarily through the use of questionnaires both for teachers and for pupils. A representative case of such a holistic approach to the restoration of the Acropolis monuments as well as its thorough evaluation is presented below. In 2012, the educational programme A Day at the Acropolis: Restoring its Monuments was carried out for pupils of the third grade of secondary school. The aim was to familiarize students with the monuments and the great contemporary technical project carried out at the Acropolis through their participation in 10 workshops presented by the personnel of our Service. Special resources prepared by the Department, in combination with an analytical seminar, helped teachers delve into the subject. The number of participants amounted to a total of 600 pupils and 38 teachers from 21 schools in Attica. After the completion of the programme, two evaluation questionnaires were designed, one for the pupils and one for the teachers, and they were sent to the schools that had participated in the programme. Analysis of the questionnaires showed that pupils really enjoyed having participated in the programme, they comprehended the importance of the interventions, and showed keen interest in both the technology and the methods of restoration, as well as in the professions of the experts working towards the implementation of the restoration project. An online application made the approach to the subject possible for many more children as well as the general public. The application, the GLAFKA project (www. ysma.gr/theglafkaproject), is an online game about the restoration of the Acropolis monuments. The subject is presented with the help of a glafka (an owl)-robot, and combines characters, roles, missions, and a certificate of participation for the children. 281