Αθήνα, Noέμβριος 2009 ΚΛΑΔΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΕΛΑΙΟΛΑΔΟ - ΠΥΡΗΝΕΛΑΙΟ Απαγορεύεται η με κάθε μηχανικό, ηλεκτρονικό ή άλλο μέσο αντιγραφή, αναπαραγωγή ή ανατύπωση του παρόντος, η μετάφραση, διασκευή ή τροποποίηση αυτού, η θέση σε κυκλοφορία του πρωτοτύπου ή αντιτύπων του και γενικά η με οποιαδήποτε τρόπο δημοσίευσή του, ολόκληρου ή τμημάτων του, χωρίς την άδεια των δημιουργών του (Ν. 2121/1993 περί πνευματικής ιδιοκτησίας).
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Σύνοψη...i Ζήτηση...i Προσφορά...i Αγορά... ii Διεθνής Αγορά... ii 1. Εισαγωγή Γενικά Χαρακτηριστικά του Κλάδου...1 1.1 Εισαγωγή...1 1.2 Περιγραφή των Προϊόντων του Κλάδου...1 1.3 Επιλεγμένα Προϊόντα Π.Ο.Π / Π.Γ.Ε...3 1.4 Βιολογικά Προϊόντα...4 1.5 Παραγωγική Διαδικασία Χαρακτηριστικά και Παράγοντες που Επηρεάζουν την Ποιότητα του Ελαιολάδου...6 1.6 Το Καθεστώς Ενίσχυσης του Ελαιολάδου...7 2. Η Ζήτηση Ελαιολάδου και Πυρηνελαίου...9 2.1 Παράγοντες που Επηρεάζουν τη Ζήτηση Ελαιολάδου και Πυρηνελαίου...9 2.2 Αποτελέσματα Έρευνας Οικογενειακών Προϋπολογισμών 2004/2005... 10 3. Η Προσφορά Ελαιολάδου και Πυρηνελαίου... 12 3.1 Δομή και Διάρθρωση του Κλάδου... 12 3.2 Διαφημιστική Δαπάνη... 12 3.3 Παρουσίαση Επιχειρήσεων Παραγωγής Πυρηνελαίου... 13 3.4 Πωλήσεις Επιχειρήσεων Παραγωγής Πυρηνελαίου... 16 3.5 Χρηματοοικονομική Ανάλυση Επιχειρήσεων Παραγωγής Πυρηνελαίου... 17 Κερδοφορία... 18 Αποδοτικότητα... 18 Ρευστότητα... 19 Χρηματοοικονομική Διάρθρωση... 20 Δραστηριότητα... 20 Ομαδοποιημένος ισολογισμός... 21 3.6 Παρουσίαση Επιχειρήσεων Επεξεργασίας και Τυποποίησης Ελαιολάδου και Πυρηνελαίου... 22 3.7 Πωλήσεις Επιχειρήσεων Επεξεργασίας Τυποποίησης Ελαιολάδου και Πυρηνελαίου. 28 3.8 Χρηματοοικονομική Ανάλυση Επιχειρήσεων Επεξεργασίας Τυποποίησης Ελαιολάδου και Πυρηνελαίου... 29 Κερδοφορία... 30 Αποδοτικότητα... 30 Ρευστότητα... 31 Χρηματοοικονομική Διάρθρωση... 32 Δραστηριότητα... 33 Ομαδοποιημένος ισολογισμός... 33 3.9 Παρουσίαση Ενώσεων Αγροτικών Συνεταιρισμών Ελαιολάδου και Πυρηνελαίου... 34 Παράρτημα Κεφαλαίου 3... 40 4. Η Αγορά Ελαιολάδου και Πυρηνελαίου... 70 4.1 Μέγεθος Εγχώριας Παραγωγής Ελαιολάδου - Πυρηνελαίου... 70 4.2 Εξωτερικό Εμπόριο... 72 4.2.1 Εισαγωγές... 72 4.2.2 Εξαγωγές... 73 4.3 Εγχώρια Αγορά Ελαιολάδου και Πυρηνελαίου... 74 4.3.1 Μέγεθος Εγχώριας Αγοράς Ελαιολάδου... 74 4.3.2 Η Συγκέντρωση στον Κλάδο Μερίδια Αγοράς... 76 4.3.3 Μέγεθος Εγχώριας Αγοράς Πυρηνελαίου Μερίδια Αγοράς... 77 Παράρτημα Κεφαλαίου 4... 78 5. Διεθνής Αγορά Ελαιολάδου... 82 5.1 Παγκόσμια Αγορά Ελαιολάδου... 82 5.2 Η Αγορά Ελαιολάδου στην Ε.Ε... 83
6. Συμπεράσματα Προοπτικές του Κλάδου... 84 Γενικά... 84 Ανάλυση Ανταγωνιστικού Περιβάλλοντος... 85 Είσοδος Νέων Ανταγωνιστών... 85 Κίνδυνοι από Υποκατάστατα Προϊόντα... 86 Διαπραγματευτική Δύναμη Προμηθευτών... 86 Διαπραγματευτική Δύναμη Αγοραστών... 86 Ανταγωνισμός μεταξύ Επιχειρήσεων του Κλάδου... 86 Ανάλυση SWOT... 87 Δυνατά Σημεία... 87 Αδύνατα Σημεία... 87 Ευκαιρίες... 87 Απειλές... 87 Οικονομικά Αποτελέσματα... 88 Προοπτικές... 88 Παράρτημα Ι: Ισολογισμοί Εταιρειών του Κλάδου... 89 Παράρτημα ΙΙ: Κατάλογος Κλαδικών Μελετών που έχουν εκπονηθεί από τη Διεύθυνση Οικονομικών Μελετών της ICAP Group A.E.... 184 Benchmarking Επιχειρήσεων Παραγωγής Πυρηνελαίου (σε ηλεκτρονική μορφή) Benchmarking Επιχειρήσεων Επεξεργασίας και Τυποποίησης Πυρηνελαίου και Ελαιολάδου (σε ηλεκτρονική μορφή)
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1.1 Εξέλιξη της καλλιέργειας βιολογικής ελιάς (1994-2007)...5 Πίνακας 1.2 Μέγεθος εγχώριας αγοράς βιολογικού ελαιολάδου (1999-2008)...5 Πίνακας 2.1 Υπολογιζόμενος πληθυσμός της Ελλάδας κατά φύλο και ομάδες ηλικιών (2008)...9 Πίνακας 2.2 Μέσος ετήσιος δείκτης τιμών καταναλωτή για το ελαιόλαδο (2003-2008)...9 Πίνακας 2.3 Μέσος ετήσιος δείκτης τιμών εκροών ελαιολάδου (2003-2008)... 10 Πίνακας 2.4 Μέσος όρος μηνιαίων αγορών ελαιολάδου κατά αστικές, ημιαστικές και αγροτικές περιοχές... 10 Πίνακας 2.5 Μέσος όρος μηνιαίων ποσοτήτων ελαιολάδου που αποκτήθηκαν από τα νοικοκυριά κατά αστικές, ημιαστικές και αγροτικές περιοχές... 11 Πίνακας 3.1 Συνοπτική παρουσίαση επιχειρήσεων παραγωγής πυρηνελαίου... 14 Πίνακας 3.2 Πωλήσεις επιχειρήσεων παραγωγής πυρηνελαίου (2004-2008)... 16 Πίνακας 3.3 Επωνυμίες επιχειρήσεων παραγωγής πυρηνελαίου για την ανάγνωση των διαγραμμάτων... 17 Πίνακας 3.4 Συνοπτική παρουσίαση επιχειρήσεων επεξεργασίας - τυποποίησης ελαιολάδου και πυρηνελαίου... 22 Πίνακας 3.5 Πωλήσεις επιχειρήσεων επεξεργασίας τυποποίησης ελαιολάδου και πυρηνελαίου (2004-2008)... 28 Πίνακας 3.6 Επωνυμίες επιχειρήσεων επεξεργασίας τυποποίησης ελαιολάδου και πυρηνελαίου για την ανάγνωση των διαγραμμάτων... 30 Πίνακας 3.7 Συνοπτική παρουσίαση ενώσεων αγροτικών συνεταιρισμών ελαιολάδου και πυρηνελαίου... 35 Π3.2 Διαφημιστική δαπάνη ελαιόλαδου ανά μέσο ενημέρωσης (2004-2008)... 40 Π3.3 Διαφημιστική δαπάνη ελαίων και φυτικών λιπών ανά κατηγορία (2007-2008)... 41 Π3.4 Διαφημιστική δαπάνη ελαιολάδου ανά εμπορικό σήμα (2007-2008)... 41 Π3.5 Ορισμοί χρηματοοικονομικών δεικτών... 43 Π3.6 Δείκτες κερδοφορίας επιχειρήσεων παραγωγής πυρηνελαίου (2004-2008)... 45 Π3.7 Δείκτες αποδοτικότητας επιχειρήσεων παραγωγής πυρηνελαίου (2004-2008)... 47 Π3.8 Δείκτες ρευστότητας επιχειρήσεων παραγωγής πυρηνελαίου (2004-2008)... 48 Π3.9 Δείκτες χρηματοοικονομικής διάρθρωσης επιχειρήσεων παραγωγής πυρηνελαίου (2004-2008)... 50 Π3.10 Δείκτες δραστηριότητας επιχειρήσεων παραγωγής πυρηνελαίου (2004-2008)... 51 Π3.11 Ομαδοποιημένος ισολογισμός επιχειρήσεων παραγωγής πυρηνελαίου (2007-2008)... 53 Π3.12 Ομαδοποιημένος ισολογισμός κερδοφόρων επιχειρήσεων παραγωγής πυρηνελαίου (2007-2008)... 55 Π3.13 Ομαδοποιημένος ισολογισμός ζημιογόνων επιχειρήσεων παραγωγής πυρηνελαίου (2007-2008)... 57 Π3.14 Δείκτες κερδοφορίας επιχειρήσεων επεξεργασίας τυποποίησης ελαιολάδου και πυρηνελαίου (2004-2008)... 59 Π3.15 Δείκτες αποδοτικότητας επιχειρήσεων επεξεργασίας τυποποίησης ελαιολάδου και πυρηνελαίου (2004-2008)... 60 Π3.16 Δείκτες ρευστότητας επιχειρήσεων επεξεργασίας τυποποίησης ελαιολάδου και πυρηνελαίου (2004-2008)... 61 Π3.17 Δείκτες χρηματοοικονομικής διάρθρωσης επιχειρήσεων επεξεργασίας τυποποίησης ελαιολάδου και πυρηνελαίου (2004-2008)... 62 Π3.18 Δείκτες δραστηριότητας επιχειρήσεων επεξεργασίας τυποποίησης ελαιολάδου και πυρηνελαίου (2004-2008)... 63 Π3.19 Ομαδοποιημένος ισολογισμός επιχειρήσεων επεξεργασίας τυποποίησης ελαιολάδου και πυρηνελαίου (2007-2008)... 64 Π3.20 Ομαδοποιημένος ισολογισμός κερδοφόρων επιχειρήσεων επεξεργασίας τυποποίησης ελαιολάδου και πυρηνελαίου (2007-2008)... 66 Π3.21 Ομαδοποιημένος ισολογισμός ζημιογόνων επιχειρήσεων επεξεργασίας τυποποίησης ελαιολάδου και πυρηνελαίου (2007-2008)... 68 Πίνακας 4.1 Εγχώρια παραγωγή ελαιολάδου βάσει Δ.Σ.Ε. (2001/02-2008/09)... 70 Πίνακας 4.2 Εκτιμώμενη εγχώρια παραγωγή ελαιολάδου (2001/02-2008/09)... 71
Πίνακας 4.3 Εγχώρια παραγωγή πυρηνελαίου (2001/02-2008/09)... 71 Πίνακας 4.4 Εισαγωγές ελαιολάδου (2004-2008)... 72 Πίνακας 4.5 Εισαγωγές πυρηνελαίου (2004-2008)... 73 Πίνακας 4.6 Εξαγωγές ελαιολάδου (2004-2008)... 73 Πίνακας 4.7 Εξαγωγές πυρηνελαίου (2004-2008)... 74 Πίνακας 4.8 Εγχώρια κατανάλωση ελαιολάδου βάσει Δ.Σ.Ε (2001/02-2008/09)... 74 Πίνακας 4.9 Εκτιμώμενη εγχώρια κατανάλωση ελαιολάδου (2001/02-2008/09)... 75 Πίνακας 4.10 Μερίδια επιχειρήσεων στην αγορά τυποποιημένου ελαιολάδου (2008/09)... 76 Πίνακας 4.11 Εγχώρια αγορά ραφιναρισμένου πυρηνελαίου (2001/02-2008/09)... 77 Πίνακας 4.12 Μερίδια επιχειρήσεων στην αγορά ραφιναρισμένου πυρηνελαίου (2008/09)... 77 Π4.1 Εξαγωγές ελαιολάδου ανά κύριο προϊόν (2004-2008)... 78 Π4.2 Κυριότερες χώρες προορισμού παρθένου ελαιολάδου λαμπάντε (2006-2008)... 78 Π4.3 Κυριότερες χώρες προορισμού παρθένου βρώσιμου ελαιολάδου (2006-2008)... 79 Π4.4 Κυριότερες χώρες προορισμού άλλου μη παρθένου ελαιολάδου (2006-2008)... 80 Π4.5 Εξαγωγές πυρηνελαίου ανά κύριο προϊόν (2004-2008)... 80 Π4.6 Κυριότερες χώρες προορισμού πυρηνελαίου (2006-2008)... 81 Πίνακας 5.1 Παγκόσμια παραγωγή ελαιολάδου (2003/04-2008/09)... 82 Πίνακας 5.2 Παγκόσμια κατανάλωση ελαιολάδου (2003/04-2008/09)... 82 Πίνακας 5.3 Παραγωγή ελαιολάδου στην Ε.Ε. (2003/04-2008/09)... 83 Πίνακας 5.4 Κατανάλωση ελαιολάδου στην Ε.Ε. (2003/04-2008/09)... 83
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ Διάγραμμα 3.1 Διαφημιστική δαπάνη ελαιολάδου (2004-2008)... 13 Διάγραμμα 3.2 Εξέλιξη δεικτών κερδοφορίας επιχειρήσεων παραγωγής πυρηνελαίου (2004-2008)... 18 Διάγραμμα 3.3 Εξέλιξη δεικτών αποδοτικότητας επιχειρήσεων παραγωγής πυρηνελαίου (2004-2008)... 19 Διάγραμμα 3.4 Εξέλιξη δεικτών ρευστότητας επιχειρήσεων παραγωγής πυρηνελαίου (2004-2008)... 19 Διάγραμμα 3.5 Εξέλιξη δεικτών χρηματοοικονομικής διάρθρωσης επιχειρήσεων παραγωγής πυρηνελαίου (2004-2008)... 20 Διάγραμμα 3.6 Εξέλιξη δεικτών δραστηριότητας επιχειρήσεων παραγωγής πυρηνελαίου (2004-2008)... 21 Διάγραμμα 3.7 Εξέλιξη δεικτών κερδοφορίας επιχειρήσεων επεξεργασίας τυποποίησης ελαιολάδου και πυρηνελαίου (2004-2008)... 30 Διάγραμμα 3.8 Εξέλιξη δεικτών αποδοτικότητας επιχειρήσεων επεξεργασίας τυποποίησης ελαιολάδου και πυρηνελαίου (2004-2008)... 31 Διάγραμμα 3.9 Εξέλιξη δεικτών ρευστότητας επιχειρήσεων επεξεργασίας τυποποίησης ελαιολάδου και πυρηνελαίου (2004-2008)... 32 Διάγραμμα 3.10 Εξέλιξη δεικτών χρηματοοικονομικής διάρθρωσης επιχειρήσεων επεξεργασίας τυποποίησης ελαιολάδου και πυρηνελαίου (2004-2008)... 33 Διάγραμμα 3.11 Εξέλιξη δεικτών δραστηριότητας επιχειρήσεων επεξεργασίας τυποποίησης ελαιολάδου και πυρηνελαίου (2004-2008)... 33 Διάγραμμα 4.1 Διάρθρωση εισαγωγών ελαιολάδου (2008)... 72 Διάγραμμα 4.2 Διάρθρωση της εγχώριας κατανάλωσης ελαιολάδου (2008/09)... 75
ΣΥΝΟΨΗ Το ελαιόλαδο και το πυρηνέλαιο αποτελούν παραδοσιακά αγροτικά προϊόντα της χώρας μας. Η Ελλάδα συγκαταλέγεται στις πρώτες θέσεις παγκοσμίως στην παραγωγή ελαιολάδου, ενώ πραγματοποιεί ετησίως σημαντικές εξαγωγές. Το πυρηνέλαιο διατίθεται σε μορφή μπρούτο, κυρίως στο εξωτερικό. Ζήτηση Η τιμή πώλησης του ελαιολάδου και του πυρηνελαίου σε συνδυασμό με το διαθέσιμο εισόδημα και την τιμή των υποκατάστατων προϊόντων επηρεάζει τη ζήτηση των εν λόγω προϊόντων. Η τιμή του ελαιολάδου παρουσιάζει διακυμάνσεις, κυρίως λόγω των μεταβολών που εμφανίζει η προσφορά (παραγωγή και αποθέματα). Η προβολή της πολλαπλής ωφελιμότητας του ελαιολάδου, μέσω της διαφήμισης και της παρουσίασης τεκμηριωμένων ερευνών και εκθέσεων επιστημόνων διεθνούς κύρους, επηρεάζει τις διατροφικές συνήθειες και προτιμήσεις των καταναλωτών και, κατά συνέπεια, συμβάλλει στην αύξηση της ζήτησης του εν λόγω προϊόντος. Το ελαιόλαδο στη χώρα μας αποτελεί βασικό προϊόν διατροφής και επομένως η ζήτησή του εξαρτάται και από την εξέλιξη του πληθυσμού. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της τελευταίας διαθέσιμης Έρευνας Οικογενειακών Προϋπολογισμών της ΕΣΥΕ που διενεργήθηκε την περίοδο 2004/05, η μέση μηνιαία δαπάνη των νοικοκυριών για ελαιόλαδο ανήλθε σε 12,60. Η υψηλότερη μέση μηνιαία δαπάνη για ελαιόλαδο πραγματοποιήθηκε από νοικοκυριά στην πρωτεύουσα ( 13,79) και ακολούθησαν το πολεοδομικό συγκρότημα της Θεσσαλονίκης ( 13,33) και οι ημιαστικές περιοχές ( 13,16). Προσφορά Ο παραγωγικός τομέας του ελαιολάδου και του πυρηνελαίου αποτελείται από μεγάλο αριθμό επιχειρήσεων, των οποίων το μέγεθος και η δραστηριότητα ποικίλουν, καθώς η διαδικασία παραγωγής, από την παραλαβή της πρώτης ύλης μέχρι τη διάθεση του τελικού προϊόντος, περιλαμβάνει διάφορα στάδια. Τα ελαιοτριβεία πραγματοποιούν την πρώτη φάση της παραγωγής ελαιολάδου, το οποίο στη συνέχεια είτε διατίθεται απευθείας προς κατανάλωση (βρώσιμο) σε μορφή χύμα, είτε προωθείται σε εμπορικές επιχειρήσεις (χονδρεμπόρους) για μεταπώληση στην Ελλάδα ή στο εξωτερικό, είτε προωθείται σε επιχειρήσεις επεξεργασίας και τυποποίησης. Τα πυρηνελαιουργεία παράγουν το πυρηνέλαιο σε μορφή μπρούτο (μη βρώσιμο), το οποίο μεταφέρεται σε επιχειρήσεις επεξεργασίας και / ή τυποποίησης στην Ελλάδα και κυρίως Νοέμβριος 2009 i
στο εξωτερικό, ενώ λίγα από τα υπάρχοντα πυρηνελαιουργεία διαθέτουν «ραφιναρία» για την επεξεργασία του προϊόντος. Στον κλάδο επίσης δραστηριοποιούνται και διάφοροι συνεταιρισμοί ή ενώσεις συνεταιρισμών, που έχουν ως κύρια δραστηριότητά τους τη συλλογή της παραγωγής των μελών τους και στη συνέχεια την εμπορία, επεξεργασία ή / και τυποποίηση αυτών. Αγορά Η ελληνική παραγωγή ελαιολάδου υπερκαλύπτει την εγχώρια ζήτηση, ενώ μεγάλες ποσότητες διατίθενται προς εξαγωγή. Χαρακτηριστικό της παραγωγής του ελαιολάδου και του πυρηνελαίου είναι η κυκλικότητα που παρουσιάζει, καθώς μία «καλή» ελαιοκομική χρονιά συνοδεύεται συνήθως από μία «κακή» ελαιοκομική χρονιά. Η διάρκεια του κύκλου της παραγωγής κυμαίνεται μεταξύ 1-2 ετών. Σύμφωνα με παράγοντες του κλάδου, η εγχώρια παραγωγή ελαιολάδου εκτιμάται στους 225 χιλ. τόνους το 2008/09, σημειώνοντας αύξηση 12,5% σε σχέση με την προηγούμενη ελαιοκομική περίοδο. Η εγχώρια παραγωγή ραφιναρισμένου πυρηνελαίου είναι μικρή και κυμάνθηκε μεταξύ 4.500-6.000 τόνων την περίοδο 2002/03-2007/08. Την περίοδο 2008/09 εκτιμάται στους 7.800 τόνους. Η εγχώρια κατανάλωση ελαιολάδου εκτιμάται σε 165 χιλ. τόνους το 2008/09 έναντι 175 χιλ. τόνων το 2007/08 (μείωση 3% περίπου). Αντίστοιχα, η αγορά του τυποποιημένου ελαιολάδου υπολογίζεται το 2008/09 σε 43 χιλ. τόνους, σημειώνοντας μείωση 2,3% σε σχέση με τη προηγούμενη περίοδο (2007/08). Η Ελαΐς - Unilever Hellas ΑΕBE εκτιμάται ότι απέσπασε μερίδιο της τάξης του 30% και η Μινέρβα ΑΕ Ελαιουργικών Επιχειρήσεων αντίστοιχο ποσοστό 17% περίπου, στην αγορά του τυποποιημένου ελαιολάδου το τελευταίο έτος. Η εγχώρια αγορά ραφιναρισμένου πυρηνελαίου εκτιμάται το 2008/09 στους 6.000 τόνους έναντι 5.500 τόνων το 2007/08, σημειώνοντας αύξηση της τάξης του 9%. Η επιχείρηση Μινέρβα ΑΕ Ελαιουργικών Επιχειρήσεων κάλυψε την περίοδο 2008/09 το μεγαλύτερο μέρος της εγχώριας αγοράς ραφιναρισμένου πυρηνελαίου, καθώς το μερίδιο συμμετοχής της εκτιμάται μεταξύ του 39%-39,5%. Διεθνής Αγορά Την περίοδο 2008/09 η παγκόσμια παραγωγή ελαιολάδου εκτιμάται στους 2.679 χιλ. τόνους, σημειώνοντας μικρή αύξηση ποσοστού 1,7% σε σχέση με την προηγούμενη ελαιοκομική περίοδο. Η Ισπανία, η Ιταλία και η Ελλάδα αποτελούν διαχρονικά τις μεγαλύτερες παραγωγούς χώρες ελαιολάδου. Την περίοδο 2008/09 κάλυψαν από κοινού το 97% περίπου της συνολικής παραγωγής της Ε.Ε. Νοέμβριος 2009 ii
Η παγκόσμια κατανάλωση ελαιολάδου ανήλθε την περίοδο 2008/09 σε 2.876 χιλ. τόνους, σημειώνοντας αύξηση 3,5% σε σχέση με την προηγούμενη ελαιοκομική περίοδο. Οι κυριότερες ελαιοπαραγωγικές χώρες της Ε.Ε., αποτελούν συγχρόνως και τις κυριότερες χώρες κατανάλωσης του εν λόγω προϊόντος, γεγονός που οφείλεται και στα υψηλά επίπεδα ιδιοκατανάλωσης. Νοέμβριος 2009 iii
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΓΕΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΚΛΑΔΟΥ 1.1 Εισαγωγή Το πρώτο μέρος της παρούσας μελέτης εξετάζει την αγορά ελαιολάδου και πυρηνελαίου και το δεύτερο μέρος την αγορά των επιτραπέζιων ελιών. Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζονται ορισμένα γενικά χαρακτηριστικά του κλάδου, παρέχονται πληροφορίες για τη διαδικασία που ακολουθείται για την παραγωγή ελαιολάδου, ενώ αναφέρονται και οι παράγοντες οι οποίοι επηρεάζουν την ποιότητα του συγκεκριμένου προϊόντος. Το δεύτερο κεφάλαιο της μελέτης εξετάζει τη ζήτηση ελαιολάδου και πυρηνελαίου, καθώς και τους κυριότερους παράγοντες οι οποίοι την επηρεάζουν. Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται ανάλυση της προσφοράς ελαιολάδου και πυρηνελαίου στη χώρα μας. Ειδικότερα, περιγράφεται η διάρθρωση του κλάδου των εξεταζόμενων προϊόντων και αναφέρεται η διαφημιστική δαπάνη των επιχειρήσεων. Επιπλέον, παρουσιάζονται συνοπτικά στοιχεία των κυριοτέρων παραγωγικών επιχειρήσεων πυρηνελαίου, των επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται στην επεξεργασία και τυποποίηση ελαιολάδου και πυρηνελαίου, ενώ παρουσιάζονται και οι κυριότερες ενώσεις αγροτικών συνεταιρισμών ελαιολάδου και πυρηνελαίου. Στη συνέχεια, ακολουθεί χρηματοοικονομική ανάλυση των οικονομικών στοιχείων ενός ικανού δείγματος εταιρειών με τη χρήση αριθμοδεικτών. Στο τέταρτο κεφάλαιο, εξετάζεται η εγχώρια αγορά ελαιολάδου και πυρηνελαίου, με τον προσδιορισμό της παραγωγής, του εξωτερικού εμπορίου και της κατανάλωσης των εν λόγω προϊόντων. Στο πέμπτο κεφάλαιο, παρουσιάζονται στοιχεία για την παγκόσμια και ευρωπαϊκή αγορά ελαιολάδου. Στο τελευταίο κεφάλαιο παρατίθενται τα συμπεράσματα της μελέτης, εντοπίζονται τα προβλήματα και επισημαίνονται οι προοπτικές εξέλιξης του κλάδου του ελαιολάδου και πυρηνελαίου στην Ελλάδα, χρησιμοποιώντας το υπόδειγμα των πέντε δυνάμεων του Porter και την ανάλυση SWOT. 1.2 Περιγραφή των Προϊόντων του Κλάδου Σύμφωνα με το Παράρτημα Ι του Κοινοτικού Κανονισμού 865/04 «σχετικά με την Κοινή Οργάνωση Αγοράς Ελαιολάδου και Επιτραπέζιων Ελιών» οι ποιοτικές κατηγορίες των ελαιολάδων και των πυρηνελαίων επιτρέπεται να διακινούνται και να πωλούνται ενδοκοινοτικά, εφόσον περιγράφονται και ορίζονται ως εξής: Α) Κατηγορίες Ελαιολάδου 1. Παρθένα Ελαιόλαδα Έλαια λαμβανόμενα από τον ελαιόκαρπο μόνο με μηχανικές μεθόδους ή άλλες φυσικές επεξεργασίες με συνθήκες που δεν προκαλούν αλλοίωση του ελαίου, και τα οποία δεν έχουν Νοέμβριος 2009 1
υποστεί καμία άλλη επεξεργασία πλην της πλύσης, της μετάγγισης, της φυγοκέντρισης και της διήθησης. Εξαιρούνται τα έλαια που λαμβάνονται με διαλύτες, με βοηθητικές ύλες παραλαβής που έχουν χημική ή βιοχημική δράση, ή με μεθόδους επανεστεροποίησης ή πρόσμειξης με έλαια άλλης φύσης. Τα έλαια αυτά κατατάσσονται στην αναλυτική ταξινόμηση με τις ακόλουθες ονομασίες: Εξαιρετικά παρθένο ελαιόλαδο Παρθένο ελαιόλαδο του οποίου η περιεκτικότητα σε ελεύθερα λιπαρά οξέα, εκφραζόμενη σε ελαϊκό οξύ, δεν υπερβαίνει τα 0,8 g ανά 100 g και τα άλλα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του είναι σύμφωνα με τα προβλεπόμενα για την κατηγορία αυτήν. Παρθένο ελαιόλαδο Παρθένο ελαιόλαδο του οποίου η περιεκτικότητα σε ελεύθερα λιπαρά οξέα, εκφραζόμενη σε ελαϊκό οξύ, δεν υπερβαίνει τα 2 g ανά 100 g και του οποίου τα άλλα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά είναι σύμφωνα με τα προβλεπόμενα για την κατηγορία αυτή. Ελαιόλαδο λαμπάντε Παρθένο ελαιόλαδο του οποίου η περιεκτικότητα σε ελεύθερα λιπαρά οξέα, εκφραζόμενη σε ελαϊκό οξύ, υπερβαίνει τα 2 g ανά 100 g και / ή και του οποίου τα άλλα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά είναι σύμφωνα με τα προβλεπόμενα για την κατηγορία αυτήν. 2. Εξευγενισμένο ελαιόλαδο Ελαιόλαδο λαμβανόμενο από τον εξευγενισμό παρθένων ελαιολάδων, του οποίου η περιεκτικότητα σε ελεύθερα λιπαρά οξέα, εκφραζόμενη σε ελαϊκό οξύ, δεν υπερβαίνει τα 0,3 g ανά 100 g και του οποίου τα άλλα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά είναι σύμφωνα με τα προβλεπόμενα για την κατηγορία αυτήν. 3. Ελαιόλαδο αποτελούμενο από εξευγενισμένα ελαιόλαδα και παρθένα ελαιόλαδα Έλαιο που λαμβάνεται από ανάμειξη εξευγενισμένου ελαιολάδου και παρθένων ελαιολάδων, εκτός από το ελαιόλαδο λαμπάντε, του οποίου η περιεκτικότητα σε ελεύθερα λιπαρά οξέα, εκφραζόμενη σε ελαϊκό οξύ, δεν υπερβαίνει το 1 g ανά 100 g και του οποίου τα άλλα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά είναι σύμφωνα με τα προβλεπόμενα για την κατηγορία αυτήν. Β) Κατηγορίες Πυρηνελαίου Οι ποιοτικές κατηγορίες του πυρηνελαίου, όπως αυτές καθορίζονται από τον Κοινοτικό Κανονισμό 865/04, είναι οι εξής: 1. Ακατέργαστο πυρηνέλαιο Έλαιο που λαμβάνεται από τους πυρήνες της ελιάς κατόπιν επεξεργασίας με διαλύτες ή με φυσικά μέσα ή έλαιο που αντιστοιχεί, με εξαίρεση ορισμένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, σε ελαιόλαδο λαμπάντε. Εξαιρούνται τα έλαια που λαμβάνονται με διεργασίες επανεστεροποίησης Νοέμβριος 2009 2
και πρόσμειξης με έλαια άλλης φύσης και των οποίων τα άλλα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά είναι σύμφωνα με τα προβλεπόμενα για την κατηγορία αυτήν. 2. Εξευγενισμένο πυρηνέλαιο Έλαιο που λαμβάνεται από τον εξευγενισμό του ακατέργαστου πυρηνελαίου, του οποίου η περιεκτικότητα σε ελεύθερα λιπαρά οξέα, εκφρασμένη σε ελαϊκό οξύ, δεν υπερβαίνει τα 0,3 g ανά 100 g και του οποίου τα άλλα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά είναι σύμφωνα με τα προβλεπόμενα για την κατηγορία αυτήν. 3. Πυρηνέλαιο Έλαιο που λαμβάνεται από ανάμειξη εξευγενισμένου πυρηνελαίου και παρθένων ελαιολάδων, εκτός από το ελαιόλαδο λαμπάντε, του οποίου η περιεκτικότητα σε ελεύθερα λιπαρά οξέα, εκφραζόμενη σε ελαϊκό οξύ, δεν υπερβαίνει το 1 g ανά 100 g και του οποίου τα άλλα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά είναι σύμφωνα με τα προβλεπόμενα για την κατηγορία αυτήν. Σύμφωνα με τον ίδιο κανονισμό, στο στάδιο του λιανικού εμπορίου επιτρέπεται να διατίθεται μόνο εξαιρετικά παρθένο ελαιόλαδο, παρθένο ελαιόλαδο, ελαιόλαδο αποτελούμενο από εξευγενισμένα ελαιόλαδα και παρθένα ελαιόλαδα καθώς και πυρηνέλαιο. 1.3 Επιλεγμένα Προϊόντα Π.Ο.Π / Π.Γ.Ε Η Ε.Ε έχει επιβάλλει ενδείξεις αναγνώρισης ποιότητας για ορισμένες κατηγορίες προϊόντων, μεταξύ των οποίων και το ελαιόλαδο. Οι εν λόγω ενδείξεις είναι οι εξής: Π.Ο.Π.= Προστατευόμενη Ονομασία Προέλευσης Π.Γ.Ε.= Προστατευόμενη Γεωγραφική Ένδειξη Για να τύχουν της αναγνώρισης της ένδειξης Π.Ο.Π., τα προϊόντα πρέπει να παράγονται, επεξεργάζονται και μεταποιούνται σε μια οριοθετημένη περιοχή που διαθέτει και αναγνωρισμένη μέθοδο πρακτική (know-how). Για την ένδειξη Π.Γ.Ε. τα κριτήρια είναι πιο χαλαρά και απαιτείται σαφής σχέση του προϊόντος, σε ένα τουλάχιστον στάδιο της διαδικασίας παραγωγής, επεξεργασίας ή μεταποίησης, με την οριοθετημένη περιοχή. Στον τομέα του ελαιολάδου για την Ελλάδα έχουν επίσημα αναγνωρισθεί και κατοχυρωθεί βάσει σχετικών κανονισμών της Ε.Ε., οι ενδείξεις Π.Ο.Π. και Π.Γ.Ε. για τα προϊόντα 26 περιοχών, οι οποίες είναι οι εξής: Προστατευόμενη Ονομασία Προέλευσης 1. Αποκορώνας Χανίων Κρήτης 2. Αρχάνες Ηρακλείου Κρήτης 3. Βιάννος Ηρακλείου Κρήτης 4. Βόρειος Μυλοπόταμος Ρεθύμνου Κρήτης 5. Καλαμάτα Μεσσηνίας 6. Κολυμβάρι Χανίων Κρήτης Νοέμβριος 2009 3
7. Κρανίδι Αργολίδας 8. Κροκεές Λακωνίας 9. Λυγουριό Ασκληπειού 10. Πεζά Ηρακλείου Κρήτης 11. Πετρίνα Λακωνίας 12. Σητεία Λασιθίου Κρήτης 13. Θραψανό 14. Φοινίκι Λακωνίας 15. Τροιζηνία Προστατευόμενη Γεωγραφική Ένδειξη 1. Άγιος Ματθαίος Κέρκυρας 2. Λακωνία 3. Χανιά 4. Κεφαλονιά 5. Ολυμπία 6. Λέσβος 7. Πρέβεζα 8. Ρόδος 9. Θάσος 10. Σάμος 11. Ζάκυνθος 1.4 Βιολογικά Προϊόντα Στη συνέχεια, παρουσιάζονται ορισμένα πληροφοριακά στοιχεία για τα βιολογικά προϊόντα, σύμφωνα με την τελευταία κλαδική μελέτη της ICAP «Βιολογικά Προϊόντα και Βιολογικές Καλλιέργειες», που εκδόθηκε τον Απρίλιο 2009. Με τον όρο «Βιολογικά Προϊόντα» εννοούνται τα προϊόντα που καλλιεργούνται ή παράγονται, μεταφέρονται και διανέμονται χωρίς τη χρήση συνθετικών ζιζανιοκτόνων και παρασιτοκτόνων, τεχνητής ακτινοβολίας ή ορμονών και έχουν πιστοποιηθεί ως τέτοια από τους αρμόδιους Οργανισμούς Πιστοποίησης. Η βιοκαλλιέργεια της ελιάς έχει τρεις παραγωγικές κατευθύνσεις: λάδι, βρώσιμες ελιές και ελαιόπαστα, με την καλλιέργεια για την παραγωγή ελαιολάδου να καλύπτει το μεγαλύτερο ποσοστό στο σύνολο των βιολογικά καλλιεργούμενων εκτάσεων της χώρας. Τα συγκεκριμένα προϊόντα απορροφώνται σε σημαντικό βαθμό από αγορές του εξωτερικού. Το σύνολο σχεδόν του βιολογικού ελαιολάδου προωθείται στο εξωτερικό συσκευασμένο. Νοέμβριος 2009 4
Στον πίνακα 1.1 παρουσιάζεται η εξέλιξη της βιοκαλλιέργειας ελιάς (βρώσιμη και ελαιοποιήσιμη) για τη χρονική περίοδο 1994-2007 (τα μεγέθη περιλαμβάνουν και τις εκτάσεις που βρίσκονται σε μεταβατικό στάδιο). Πίνακας 1.1 Εξέλιξη της καλλιέργειας βιολογικής ελιάς (1994-2007) Έτος Στρέμματα 1994 5.600 1995 14.700 1996 32.614 1997 58.500 1998 94.752 1999 115.462 2000 130.452 2001 155.002 2002 143.750 2003 173.409 2004 258.110 2005 396.360 2006 599.990 2007 519.227 Πηγή: ΟΠΕΓΕΠ (1994-2002), Επεξεργασία στοιχείων Υπ. Αγρ. Ανάπτυξης & Τροφίμων (2003-2007) Η παραγωγή βιολογικού ελαιολάδου από 1.050 τόνους το 1999 ανήλθε σε 4.100 τόνους το 2008, παρουσιάζοντας μέσο ετήσιο ρυθμό μεταβολής για τη συγκεκριμένη περίοδο 16,3% (πίνακας 1.2). Η εγχώρια κατανάλωση βιολογικού ελαιολάδου ανήλθε στους 285 τόνους το 1999, ενώ το 2008 εκτιμάται στους 1.500 τόνους, παρουσιάζοντας μέση ετήσια αύξηση 20,3%, για την περίοδο 1999-2008. Πίνακας 1.2 Μέγεθος εγχώριας αγοράς βιολογικού ελαιολάδου (1999-2008) Έτος Παραγωγή Εξαγωγές Εγχώρια Ρυθμός Κατανάλωση Μεταβολής 1999 1.050 765 285-2000 1.350 970 380 33,5 % 2001 1.400 1.000 400 5,3% 2002 1.580 1.130 450 12,5% 2003 1.950 1.400 550 22,2% 2004 2.600 1.900 700 27,3% 2005 3.200 2.300 900 28,6% 2006 3.500 2.400 1.100 22,2% 2007 3.800 2.500 1.300 18,2% 2008 4.100 2.600 1.500 15,4% Ποσότητα σε τόνους Πηγή: Εκτιμήσεις αγοράς, ICAP Σε ό,τι αφορά τη διάθεση του βιολογικού ελαιολάδου στη χώρα μας, αυτή πραγματοποιείται τόσο από εξειδικευμένα καταστήματα πώλησης βιολογικών προϊόντων όσο και από ειδικά τμήματα αλυσίδων σουπερμάρκετ. Νοέμβριος 2009 5
1.5 Παραγωγική Διαδικασία Χαρακτηριστικά και Παράγοντες που Επηρεάζουν την Ποιότητα του Ελαιολάδου Το πρώτο στάδιο της παραγωγής και επεξεργασίας του ελαιολάδου και του πυρηνελαίου είναι η συγκομιδή των καρπών της ελιάς. Η εποχή της συγκομιδής είναι συνήθως η περίοδος μεταξύ Νοεμβρίου και Φεβρουαρίου και εξαρτάται από την ποικιλία του ελαιοδένδρου. Εν συνεχεία, ο καρπός μεταφέρεται σε επιχειρήσεις επεξεργασίας και παραγωγής επιτραπέζιων ελιών, ή στα ελαιοτριβεία στα οποία παράγεται παρθένο ελαιόλαδο και διάφορα υπολείμματα. Το παρθένο ελαιόλαδο μπορεί να είναι βρώσιμο ή μειονεκτικό. Το βρώσιμο προορίζεται για άμεση κατανάλωση ή επεξεργάζεται / αναμειγνύεται και τυποποιείται, το δε μειονεκτικό εξευγενίζεται. Ο πυρήνας μεταφέρεται στα πυρηνελαιουργεία για την παραγωγή πυρηνελαίου. Τα βασικά χαρακτηριστικά που προσδιορίζουν την ποιότητα του ελαιολάδου είναι η οξύτητα, το χρώμα, η οξείδωση και τα οργανοληπτικά χαρακτηριστικά. Στη συνέχεια αναφέρονται οι παράγοντες οι οποίοι επηρεάζουν τις ποσότητες παραγωγής και την ποιότητα του ελαιολάδου. Το κλίμα / έδαφος: το ελαιόδενδρο αναπτύσσεται καλύτερα σε γόνιμα εδάφη καθώς και σε θερμές περιοχές με ήπιο χειμώνα. Η ποικιλία του δέντρου. Η υγιεινή κατάσταση του ελαιοκάρπου: οι ασθένειες / μύκητες που φέρει ο ελαιόκαρπος προκαλούν την αλλοίωση της ποιότητας του λαδιού. Η εποχή συλλογής του ελαιοκάρπου: ο ελαιόκαρπος πρέπει να συλλέγεται όταν είναι φυσιολογικά ώριμος, καθώς τότε περιέχει τη μεγαλύτερη ποσότητα λαδιού και όλα τα απαραίτητα συστατικά σε αναλογία τέτοια, ώστε να χαρακτηρίζεται ως λάδι εξαιρετικής ποιότητας. Ο τρόπος συλλογής του ελαιοκάρπου: η συλλογή του καρπού με τα χέρια, με κτένες κλπ. επηρεάζει την ποιότητα του ελαιολάδου, ανάλογα με το βαθμό τραυματισμού που προκαλείται στον καρπό. Η διατήρηση και αποθήκευση του ελαιοκάρπου: πρέπει να γίνεται με τέτοιο τρόπο ώστε να μην τραυματίζεται ο καρπός και να αποφεύγεται η αύξηση της θερμοκρασίας. Οι μέθοδοι εξαγωγής ελαιολάδου: αφορούν την παραλαβή του ελαιοκάρπου, την τροφοδοσία των μηχανών, την αποφύλλωση και την πλύση των ελαιοκάρπων από τα ελαιοτριβεία. Η θραύση του ελαιοκάρπου: για τη θραύση του ελαιοκάρπου χρησιμοποιούνται οι ελαιόμυλοι, οι κυλινδρόμυλοι και οι σφυρόμυλοι. Η μάλαξη: όλοι οι μαλακτήρες των φυγοκεντρικών ελαιουργείων κατασκευάζονται σήμερα από ανοξείδωτο χάλυβα και έχουν διπλά τοιχώματα, διαμέσου των οποίων κυκλοφορεί ζεστό νερό, το οποίο εξασφαλίζει την απαιτούμενη θερμοκρασία για γρήγορη και αποτελεσματική μάλαξη. Νοέμβριος 2009 6
Ο διαχωρισμός: μεγάλη σημασία για την ποιότητα του λαδιού έχει η θερμοκρασία του προστιθέμενου νερού στο διαχωριστήρα κατά τη διάρκεια της διαχωρίσεως, διότι σε αρκετές περιπτώσεις η θερμοκρασία του νερού ξεπερνά τους 30 ο C και καταστρέφονται τα οργανοληπτικά χαρακτηριστικά του λαδιού και το λάδι οξειδώνεται πιο γρήγορα. Φυγοκέντριση: όταν λειτουργεί σωστά το φυγοκεντρικό συγκρότημα, η ποιότητα του ελαιολάδου μπορεί να είναι ίδια με αυτήν που περιέχει ο ελαιόκαρπος. Η αποθήκευση: το ελαιόλαδο, μετά το πέρασμά του από τους διαχωριστήρες, περιέχει διάφορες ουσίες (μούργες), που κατακάθονται με τον καιρό στα δοχεία αποθήκευσης. Οι εν λόγω ουσίες πρέπει να αφαιρεθούν καθώς γίνονται ζυμώσεις που μεταδίδουν άσχημη μυρωδιά στο λάδι και υποβαθμίζουν την ποιότητά του. 1.6 Το Καθεστώς Ενίσχυσης του Ελαιολάδου Το ελαιόλαδο υπόκειται σε καθεστώς ενίσχυσης. Μέχρι την 1 η Νοεμβρίου 2005 η ενίσχυση ανερχόταν σε 132,25/100 kg επιδοτούμενου ελαιολάδου. Την περίοδο εμπορίας 2005/06 τέθηκε σε ισχύ το νέο καθεστώς ενίσχυσης που προήλθε από την αναθεώρηση της Κοινής Οργάνωσης Αγοράς (ΚΟΑ) του καπνού, του βάμβακος και του ελαιολάδου. Πλέον προβλέπεται η μερική ή ολική αποσύνδεση των πριμοδοτήσεων από την παραγωγή των εν λόγω προϊόντων και η δημιουργία ενός συστήματος ενιαίας ενίσχυσης ανά εκμετάλλευση. Στην Ελλάδα, σύμφωνα με την ΚΥΑ υπ αριθμόν 292464 της 27 ης Ιουλίου 2005, το ποσοστό αποσύνδεσης των πριμοδοτήσεων από την παραγωγή ελαιολάδου ανέρχεται στο 100%. Πέρα από την ολική αποσύνδεση του καθεστώτος στήριξης από την παραγωγή ελαιολάδου, έχει οριστεί ένα ποιοτικό παρακράτημα 4% στον τομέα του ελαιολάδου και των επιτραπέζιων ελιών, που έχει ως σκοπό τη βελτίωση της ποιότητας των ελαιοκομικών προϊόντων και την προστασία και τη βελτίωση του περιβάλλοντος. Σύμφωνα με την ΚΥΑ υπ αριθμόν 256494 της 4 ης Ιανουαρίου 2006, το ποσό που προκύπτει από το ποσοστό παρακράτησης του τομέα του ελαιολάδου και των επιτραπέζιων ελιών θα χορηγείται στους δικαιούχους ως στρεμματική ενίσχυση σε ετήσια βάση σε ορισμένους τύπους γεωργίας και ιδίως πιστοποιημένες καλλιέργειες. Όσον αφορά γενικότερα το θεσμικό πλαίσιο της αγοράς ελαιολάδου (πέραν των ενισχύσεων), αξίζει να αναφερθεί και ο Κανονισμός (ΕΚ) αριθμ. 1019/2002, ο οποίος θεσπίζει τις προδιαγραφές εμπορίας του ελαιολάδου. Συγκεκριμένα, για τις προδιαγραφές εμπορίας σε επίπεδο λιανικού εμπορίου, ορίζεται ότι η πώληση ελαιολάδου στον τελικό καταναλωτή πρέπει να γίνεται σε συσκευασίες μέγιστης χωρητικότητας πέντε λίτρων (για αποθάρρυνση της «χύμα» διακίνησης). Από την 1 η Ιουλίου 2009 πλέον καθίσταται υποχρεωτική η αναγραφή της χώρας προέλευσης για το παρθένο και εξαιρετικά παρθένο ελαιόλαδο, βάσει του Κανονισμού (ΕΚ) Νοέμβριος 2009 7
αριθμ. 182/2009 (στον Κανονισμό (ΕΚ) αριθμ. 1019/2002 η αναγραφή ήταν προαιρετική). Ειδικότερα, προβλέπονται οι εξής περιπτώσεις: Αν το ελαιόλαδο κατάγεται από μια και μόνο χώρα, τότε θα πρέπει στη σήμανση να αναγράφεται υποχρεωτικά η χώρα αυτή. Αν πρόκειται για μείγμα ελαιολάδων από διάφορες χώρες μέλη της ΕΕ, τότε θα πρέπει να αναγράφεται είτε «μείγμα ελαιολάδων Ευρωπαϊκής Κοινότητας», είτε «προϊόν ΕΕ». Αν πρόκειται για μείγμα ελαιολάδων από διάφορες τρίτες χώρες, τότε θα πρέπει να αναγράφεται είτε «μείγμα ελαιολάδων εκτός ΕΕ» είτε αναφορά στην καταγωγή εκτός ΕΕ. Αν πρόκειται για μείγμα κοινοτικών με τρίτων χωρών ελαιολάδων, τότε θα πρέπει να αναγράφεται είτε «μείγμα ελαιολάδων Ευρωπαϊκής Κοινότητας και μη» είτε η αναφορά στην καταγωγή Ευρωπαϊκής Κοινότητας και μη. Αν πρόκειται για ελαιόλαδο ΠΟΠ ή ΠΓΕ, τότε πρέπει να αναγράφεται η αντίστοιχη κατοχυρωμένη ονομασία της περιοχής. Νοέμβριος 2009 8
2. Η ΖΗΤΗΣΗ ΕΛΑΙΟΛΑΔΟΥ ΚΑΙ ΠΥΡΗΝΕΛΑΙΟΥ Στη συνέχεια παρουσιάζονται οι κυριότεροι παράγοντες που επηρεάζουν τη ζήτηση ελαιολάδου και πυρηνελαίου, καθώς και ορισμένα αποτελέσματα από την τελευταία διαθέσιμη Έρευνα Οικογενειακών Προϋπολογισμών που πραγματοποιήθηκε από την ΕΣΥΕ (2004/2005). 2.1 Παράγοντες που Επηρεάζουν τη Ζήτηση Ελαιολάδου και Πυρηνελαίου Το ελαιόλαδο στη χώρα μας αποτελεί προϊόν βασικής διατροφής, ως εκ τούτου η ζήτησή του εξαρτάται άμεσα από την εξέλιξη του πληθυσμού. Ο πίνακας 2.1 παρουσιάζει τον υπολογιζόμενο πληθυσμό της χώρας το 2008, ανά ηλικιακή ομάδα. Το 49,5% του εκτιμώμενου πληθυσμού αφορά άνδρες και το 50,5% γυναίκες. Το 22,9% του πληθυσμού είναι ηλικίας 25-39 ετών, ενώ το 33% ανήκει στην ηλικιακή ομάδα μεταξύ 40-64 ετών. Πίνακας 2.1 Υπολογιζόμενος πληθυσμός της Ελλάδας κατά φύλο και ομάδες ηλικιών (2008) Ηλικιακή Ομάδα Άρρενες Θήλεις Σύνολο 0-14 824.764 776.036 1.600.800 15-24 651.088 602.584 1.253.672 25-39 1.328.610 1.243.547 2.572.157 40-54 1.188.898 1.195.572 2.384.470 55-64 635.892 676.431 1.312.323 65-79 727.601 904.458 1.632.059 80+ 197.042 261.262 458.304 Σύνολο 5.553.895 5.659.890 11.213.785 Πηγή: ΕΣΥΕ Η τιμή του ελαιολάδου και του πυρηνελαίου, σε συνδυασμό με το διαθέσιμο εισόδημα και την τιμή των υποκατάστατων προϊόντων, επηρεάζει σημαντικά τη ζήτηση των εν λόγω προϊόντων. Η τιμή του ελαιολάδου παρουσιάζει σημαντικές διακυμάνσεις, κυρίως λόγω των μεταβολών που εμφανίζει η προσφορά (παραγωγή και αποθέματα). Μία σημαντική αύξηση της τιμής διάθεσης του ελαιολάδου ενδέχεται να στρέψει τους καταναλωτές σε άλλα υποκατάστατα προϊόντα (σπορέλαια κλπ.) με χαμηλότερη τιμή. Πίνακας 2.2 Μέσος ετήσιος δείκτης τιμών καταναλωτή για το ελαιόλαδο (2003-2008) Έτος / Προϊόν Ελαιόλαδο Μεταβολή 2003 82,86-2004 93,92 13,3% 2005 100,00 6,5% 2006 117,47 17,5% 2007 106,12-9,7% 2008 103,28-2,7% Έτος βάσης 2005=100 Πηγή: ΕΣΥΕ Ο πίνακας 2.2 παρουσιάζει την εξέλιξη του μέσου ετήσιου δείκτη τιμών καταναλωτή του ελαιολάδου, για την περίοδο 2003-2008. Όπως προκύπτει από τα στοιχεία της ΕΣΥΕ, ο εν λόγω Νοέμβριος 2009 9
δείκτης ακολούθησε ανοδική πορεία την περίοδο 2003-2006, με μέσο ετήσιο ρυθμό αύξησης 12,3%. Αντίθετα τη διετία 2007-2008 σημείωσε μείωση, με μέσο ετήσιο ρυθμό 6,2%. Στον πίνακα 2.3 που ακολουθεί παρουσιάζεται η εξέλιξη του μέσου ετήσιου δείκτη τιμών εκροών του ελαιολάδου, για την περίοδο 2003-2008. Σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία της ΕΣΥΕ, ο εν λόγω δείκτης εμφάνισε μέση ετήσια αύξηση 15% την τριετία 2003-2006, ενώ την περίοδο 2007-2008 ακολούθησε φθίνουσα πορεία με μέσο ετήσιο ρυθμό -11,7%. Πίνακας 2.3 Μέσος ετήσιος δείκτης τιμών εκροών ελαιολάδου (2003-2008) Έτος / Προϊόν Ελαιόλαδο Μεταβολή 2003 73,9-2004 91,2 23,4% 2005 100,0 9,6% 2006 112,5 12,5% 2007 90,2-19,8% 2008 87,8-2,7% Έτος βάσης 2005=100 Πηγή: ΕΣΥΕ Η προβολή της πολλαπλής ωφελιμότητας του ελαιολάδου, μέσω της διαφήμισης και της παρουσίασης τεκμηριωμένων ερευνών και εκθέσεων επιστημόνων διεθνούς κύρους, επηρεάζει τις διατροφικές συνήθειες και προτιμήσεις των καταναλωτών και, κατά συνέπεια, συμβάλλει στην αύξηση της ζήτησης του εν λόγω προϊόντος. 2.2 Αποτελέσματα Έρευνας Οικογενειακών Προϋπολογισμών 2004/2005 Στον πίνακα 2.4 παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της Έρευνας Οικογενειακών Προϋπολογισμών 2004/05 που πραγματοποίησε η ΕΣΥΕ. Η εν λόγω έρευνα διενεργήθηκε σε τελικό δείγμα 6.555 νοικοκυριών σε ολόκληρη τη χώρα, ένας δε από τους σκοπούς της είναι η συγκέντρωση πληροφοριών για την αξία των αγορών των νοικοκυριών για κάθε είδους αγαθό και υπηρεσία. Από την προαναφερθείσα έρευνα προκύπτει ότι ο μέσος όρος των συνολικών μηνιαίων αγορών των νοικοκυριών ανέρχεται σε 1.792,28 ανά νοικοκυριό. Πίνακας 2.4 Μέσος όρος μηνιαίων αγορών ελαιολάδου κατά αστικές, ημιαστικές και αγροτικές περιοχές Αστικές Περιοχές Όλες οι Περιοχές Σύνολο Αστικών Περιοχών Περιφέρεια Πρωτευούσης Πολεοδομικό Συγκρότημα Θεσ/νικης Λοιπές Αστικές Ημιαστικές Περιοχές Περιοχές Χαρακτηριστικά Νοικοκυριών Αγροτικές Περιοχές Συνολικός αριθμός νοικοκυριών 3.922.964 2.687.885 1.423.184 334.043 930.659 485.807 819.272 Σύνολο αγορών 1.792,28 1.940,59 2.013,20 1.979,47 1.815,61 1.712,18 1.353,17 Είδη διατροφής 288,96 297,02 305,84 287,55 286,9 307,4 251,61 Έλαια και λίπη 16,84 17,21 18,06 18,94 15,3 18,22 14,81 Ελαιόλαδο 12,6 12,88 13,79 13,33 11,33 13,16 11,33 Αξία σε Πηγή: ΕΣΥΕ, Έρευνα Οικογενειακών Προϋπολογισμών 2004/2005 Νοέμβριος 2009 10
Η μέση μηνιαία δαπάνη για έλαια και λίπη διαμορφώθηκε σε 16,84, ενώ για το ελαιόλαδο ανήλθε σε 12,60, αντιπροσωπεύοντας το 74,8% των δαπανών της κατηγορίας ή ποσοστό 4,4% των μέσων μηνιαίων δαπανών για αγορά ειδών διατροφής γενικά. Υπενθυμίζεται ότι στη διαμόρφωση του (χαμηλού συγκριτικά) μέσου όρου μηνιαίων δαπανών για αγορά ελαιολάδου, συντελεί σε μεγάλο βαθμό το υψηλό ποσοστό αυτοκατανάλωσης που χαρακτηρίζει το συγκεκριμένο προϊόν. Η υψηλότερη μέση μηνιαία δαπάνη για αγορά ελαιολάδου αντιστοιχεί στα νοικοκυριά της πρωτεύουσας ( 13,79). Ακολούθησε το πολεοδομικό συγκρότημα της Θεσσαλονίκης ( 13,33) και οι ημιαστικές περιοχές ( 13,16). Πίνακας 2.5 Μέσος όρος μηνιαίων ποσοτήτων ελαιολάδου που αποκτήθηκαν από τα νοικοκυριά κατά αστικές, ημιαστικές και αγροτικές περιοχές Περιοχές Σύνολο αγορών Από δική τους παραγωγή Όλες οι περιοχές 3,38 1,45 Σύνολο αστικών περιοχών 3,43 0,81 Περιφέρεια πρωτευούσης 3,72 0,50 Πολεοδομικό συγκρότημα Θεσ/νικης 3,28 0,10 Λοιπές αστικές περιοχές 3,04 1,54 Ημιαστικές περιοχές 3,50 1,90 Αγροτικές περιοχές 3,13 3,29 Ποσότητα σε λίτρα Πηγή: ΕΣΥΕ, Έρευνα Οικογενειακών Προϋπολογισμών 2004/2005 Σύμφωνα με στοιχεία της ίδιας έρευνας της ΕΣΥΕ, παρατηρείται ότι τα νοικοκυριά όλων των περιοχών απέκτησαν κατά μέσο όρο μηνιαίως 3,38 λίτρα ελαιολάδου βάσει αγορών και 1,45 λίτρα με άλλο τρόπο κτήσης (δική τους παραγωγή). Όπως φαίνεται και στον πίνακα 2.5, στην περιφέρεια της πρωτεύουσας οι μέσες μηνιαίες ποσότητες που αποκτήθηκαν βάσει συνόλου αγορών ανήλθαν σε 3,72 λίτρα, ενώ μικρές ήταν οι ποσότητες που αποκτήθηκαν από δική τους παραγωγή (0,50 λίτρα). Νοέμβριος 2009 11