Αναζητώντας την µακροζωία

Αναζητώντας την µακροζωία Βασίλης Παπαγεωργίου Τοµέας Χηµείας, Τµήµα Χηµικών Μηχανικών Πολυτεχνική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης Ερωτήµατα όπως: τι είναι γήρας; υπάρχει µέγιστο βιολογικό όριο ζωής; γιατί γερνάµε; µπορούµε και µε ποιον τρόπο να αυξήσουµε το όριο ζωής; υπάρχει µυστικό της µακροζωίας; µπορούµε να επέµβουµε και να καθυστερήσουµε το γήρας; µας απασχολούν όλους. Απαντήσεις στα ερωτήµατα αυτά θα προσπαθήσουµε να δώσουµε στα πλαίσια της διάλεξης αυτής. Με τον όρο γήρας συνήθως αναφερόµαστε στο βιολογικό γήρας, µια µη αντιστρεπτή φθορά του οργανισµού, µια παρακµή της δοµής και των λειτουργιών του σώµατος που επηρεάζει την εµφάνιση του ατόµου ή ακόµα και την ικανότητα του ατόµου να επιβιώσει. Η γήρανση εκδηλώνεται µε διάφορες αλλαγές, βιολογικές, µεταβολικές του οργανισµού, φυσικές (που σχετίζονται µε την εµφάνιση και είναι αυτές που γίνονται πρώτα αντιληπτές), κοινωνικοοικονο- µικές, καθώς επίσης και ψυχολογικές. Η γήρανση είναι µια αναπόφευκτη και βασική διεργασία που παρατηρείται σε όλους τους ζώντες οργανισµούς, µε πολύ σηµαντικές διαφοροποιήσεις µεταξύ τους. Ακόµα και ανάµεσα στους ανθρώπους υπάρχει διαφοροποίηση: 1) στην ηλικία που εµφανίζονται τα σηµάδια της γήρανσης και 2) στο ρυθµό µε τον οποίο επέρχονται οι αλλαγές. Ασφαλώς, δεν υπάρχει συγκεκριµένη χρονολογική ηλικία στην οποία κάποιος γηράσκει. Η εκφυλιστική πορεία του ανθρώπινου οργανισµού προς τα γηρατειά αρχίζει πολύ νωρίς. Ποιος θα υποπτευόταν ότι τα γηρατειά αρχίζουν από την παιδική ακόµα ηλικία; Ì Ì ÁÚÔÓfiÌˆÓ Î È ÔappleÔÁÚ ÊˆÓ ªË ÓÈÎÒÓ,..., 2003 applefi Ù ÛÙÚ ÛÙË ÁË Î È ÙÔÓ appleôïèùèûìfi ÊÈ ÚˆÌ ÛÙË ÌÓ ÌË ÙÔ ıëáëù Ï Í Ó ÚÔ ÛÈÔ ÌË ÛÂÏ. 182-200

1 Η φυσιολογία ενός ανθρώπινου οργανισµού ανάλογα µε την ηλικία Ας παρακολουθήσουµε την εξέλιξη των γηρατειών από την εφηβεία κάθε δέκα περίπου χρόνια: Στα είκοσι και λίγο πριν: Είναι τα χρόνια της ακµής. Οι άνδρες ωριµάζουν σεξουαλικά στα 14 και στα 18 βρίσκονται στην κορύφωση. Οι γυναίκες ωριµάζουν σεξουαλικά στα 12 και βρίσκονται στην κορύφωση αργότερα (στα 30 χρόνια). Στα 25 η µυϊκή δύναµη βρίσκεται στο κορυφαίο σηµείο της. Οι τρίχες των µαλλιών είναι πυκνές και έχουν το µεγαλύτερο πάχος (διάµετρος). Πάντως, εµφανίζονται τα πρώτα σηµάδια γήρανσης. Ακόµα και πριν την εφηβική ηλικία το επίπεδο των ορµονών του θύµου αδένα (που βοηθούν στη λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήµατος) αρχίζει να πέφτει. Στα 25 το ύψος του ανθρώπου αρχίζει κιόλας να µικραίνει. Στα τριάντα: Έχει περάσει η κορύφωση από απόψεως φυσιολογίας. Μετά τα 30 η λειτουργική ικανότητα του σώ- µατος θα µειώνεται περίπου 0,8% κάθε χρόνο. Οι καρδιακοί µύες αρχίζουν να σκληραίνουν. Η ακοή αρχίζει να ελαττώνεται (κορυφώθηκε σε ηλικία 10 ετών). Το δέρµα χάνει την ελαστικότητά του και αρχίζουν να εµφανίζονται ρυτίδες. Στα τριάντα οι χόνδροι της σπονδυλικής στήλης αρχίζουν να φθείρονται και υποχρεώνουν τα οστά να τρίβονται µεταξύ τους. Η πλάτη αρχίζει να πονάει. Στα σαράντα: Αρχίζει η παρακµή. Ένας 40χρονος άντρας έχει 5 ή και 10 κιλά παραπάνω από όσα είχε στα 20 και είναι ήδη µισό πόντο κοντύτερος. Οι φυσικοί µηχανισµοί άµυνας του οργανισµού αρχίζουν να εξασθενίζουν. Τα µαλλιά γκριζαίνουν και αραιώνουν. Από τα 45 και µετά οι περισσότεροι άνθρωποι χαρακτηρίζονται από πρεσβυωπία. Στα πενήντα - πενηνταπέντε: Ο ρυθµός φθοράς επιταχύνεται. Οι ρυτίδες γίνονται πιο ορατές καθώς το δέρµα αρχίζει να χαλαρώνει. Η πρεσβυωπία γίνεται εντονότερη. Οι γεννητικοί αδένες πολλών γυναικών παύουν να εκκρίνουν τις σεξουαλικές ορµόνες. Περνούν στην περίοδο της εµµηνόπαυσης τερµατίζοντας το αναπαραγωγικό στάδιο της ζωής τους. Το πάγκρεας παράγει λιγότερη ινσουλίνη αυξάνοντας, έτσι, τις πιθανότητες 183

για εµφάνιση διαβήτη. Η αίσθηση της γεύσης µειώνεται. Στα εξήντα: Ο µεταβολισµός γίνεται πιο αργός και συσσωρεύεται περισσότερο σωµατικό λίπος. Οι άνδρες είναι ακόµα ικανοί για αναπαραγωγή, αλλά µειώνεται η παραγωγή σπέρµατος. ισεκατοµµύρια νευρώνων αδρανοποιούνται στον εγκέφαλο, αλλά παρατηρείται µια µικρή µόνον απώλεια µνήµης σε υγιή άτο- µα. Στα εβδοµήντα: Ο ρυθµός φθοράς επιβραδύνεται. Ένα άτοµο είναι κατά 2 πόντους πιο κοντό απ ότι ήταν στα νειάτα του. Επίσης, η αναπνευστική ικανότητα ελαττώνεται στο µισό. Μόνο το 36% από τους γευστικούς κάλυκες της γλώσσας παραµένουν ενεργοί. Κατά µέσον όρο, οι λευκοί άνδρες ζουν 74 χρόνια και οι λευκές γυναίκες 80. Αν περάσουν τα 75 χρόνια, οι µαύροι ζουν συνήθως περισσότερα χρόνια από τους λευκούς. 2 Συµπτώµατα των γηρατειών Ποια είναι όµως τα συµπτώµατα των γηρατειών; Το γήρας στον άνθρωπο µπορεί να περιγραφεί συνοπτικά από κάποια κοινά εξωτερικά γνωρίσµατα, όπως και κάποιες τυπικές γενικές διαταραχές του οργανισµού. Η απώλεια της ελαστικότητας του δέρµατος και ο περιορισµός του υδατικού του περιεχοµένου, η εµφάνιση ρυτίδων και άσπρων µαλλιών είναι τα πιο κλασικά γνωρίσµατα που δηλώνουν την έναρξη του γήρατος. Συγχρόνως, συχνή είναι η ανεπάρκεια του αναπνευστικού συστήµατος, η αρτηριοσκλήρυνση, η υπέρταση, η εξασθένηση της όρασης και της ακοής, η ατροφία των µυών και η οστεοπόρωση. Παράλληλα, µια φθίνουσα πορεία των συνθέτων συστηµάτων, όπως του ανοσοποιητικού, του νευρικού, οδηγούν αφενός σε µειωµένες νοητικές ικανότητες και αφετέρου σε κάµψη της αντίστασης του οργανισµού σε µολύνσεις στον καρκίνο. Γεγονός πάντως είναι ότι δεν ισχύει µια ενιαία έκφραση των συµπτωµάτων αυτών σε όλες τις περιπτώσεις. Αντίθετα, υπάρχει µια διαβάθµιση των εκδηλώσεων αυτών, όχι µόνο από άτοµο σε άτοµο, αλλά και για το ίδιο το άτοµο, από λειτουργία σε λειτουργία. Κατά συνέπεια, δεν µπορεί να οριστεί ένας αντικειµενικός τρόπος προσδιορισµού της πραγµατικής βιολογικής ηλικίας. 3 Γιατί η γυναίκα είναι µακροβιότερη; Η µακροβιότητα των γυναικών είχε παρατηρηθεί ήδη από το 17 ο αιώνα, η διαφορά όµως της διάρκειας ζωής ανδρών και γυναικών έγινε ιδιαίτερα σηµαντική κατά τον τελευταίο αιώνα. Το 1980 αντιστοιχούσαν 131 γυναίκες για κάθε 100 άνδρες ηλικίας µεταξύ 65 και 74, ενώ για το 2000 αντιστοιχούσαν 150 γυναίκες για κάθε 100 άνδρες αυτής της οµάδας ηλικιών. Η διαφορά µακροβιότητας είναι µεγαλύτερη στις βιοµηχανικές κοινωνίες. 1. Σε όλα τα θηλαστικά συµβαίνει το ίδιο. Τα θηλυκά φαίνεται να διαθέτουν το φυσικό πλεονέκτηµα από τη στιγµή της σύλληψής τους. Ίσως γιατί είναι και προορισµός τους να γεννήσουν και να µεγαλώσουν τα µωρά τους. 2. Το πλεονέκτηµα αυτό αποδίδεται σε µια εγγενή αντίσταση των γυναικών στις ασθένειες που είναι επικίνδυνες για τη ζωή και έχει σχέση µε το φύλο. Οι έρευνες κατέδειξαν ότι οι εκλυόµενες από ένα θηλυκό οργανισµό ορ- µόνες, τα οιστρογόνα, του εξασφαλίζουν ένα αποτελεσµατικότερο σύστηµα ανοσίας και αποτελούν ένα προστατευτικό παράγοντα εναντίον των καρδιακών παθήσεων. Κατά τη διάρκεια της γόνιµης ζωής, όταν οι στάθµες του οιστρογόνου είναι υψηλές, οι γυναίκες παρουσιάζουν σηµαντικώς λιγότερα καρδιαγγειακά επεισόδια από άνδρες της ίδιας ηλικίας. Και ακόµα, πρόσφατες µελέτες πάνω στη χρήση οιστρογόνου µετά την εµµηνόπαυση, δείχνουν ότι αυτή βοηθάει στην πρόληψη καρδιακών παθήσεων. 184

3. Μια διαδεδοµένη θεωρία είναι ότι οι γυναίκες διατηρούν µεγαλύτερη επαφή µε το σύστηµα ιατρικής µέριµνας. "Ίσως οι γυναίκες να διδάσκονται ότι πρέπει να δίνουν µεγαλύτερη προσοχή στον εαυτό τους και να ασχολούνται µε θέµατα της υγείας τους". 4. Ίσως ο τρόπος ζωής των γυναικών να είναι υγιεινότερος από αυτόν των ανδρών. Γενικώς, η γυναίκα δεν πίνει όσο ο άνδρας, κοιµάται περισσότερο και διαθέτει ένα ευρύτερο κοινωνικό δίκτυο που τη βοηθάει να ανακουφίζεται από την υπερένταση και να καταπολεµά τη µοναξιά. 5. Άλλοι πάλι υποθέτουν ότι οι γυναίκες εκτίθενται λιγότερο σε σωµατικές και κοινωνικές εντάσεις στο περιβάλλον εργασίας, ή ότι διαθέτουν διάφορους και υγιεινότερους τρόπους να απαλλάσσονται από την υπερένταση. 6. Μια πρόσφατη µελέτη του Εθνικού Ινστιτούτου Γήρατος των ΗΠΑ αναφέρει ότι οι άνδρες καταρρέουν µετά το θάνατο της συντρόφου τους, ενώ οι γυναίκες αντέχουν καλύτερα, πράγµα που υποδηλώνει ότι η υγεία των ανδρών ίσως επηρεάζεται περισσότερο από συναισθηµατικά πλήγµατα. µια τρίτη ηλικία σε απόλυτη υγεία και µε ενεργό κοινωνική συµµετοχή. 5 Γιατί όµως γερνάµε; Σήµερα οι πολίτες του λεγόµενου δυτικού κόσµου εκτιµάται ότι θα ζήσουν στη πλειοψηφία τους µέχρι τα 75 χρόνια, αν εξαιρέσουµε τις περιπτώσεις βίαιου θανάτου. Το χρονικό αυτό διάστηµα ήταν ση- µαντικά µικρότερο στο παρελθόν και έφθασε στον αριθµό αυτό σταδιακά. Αντίθετα, η µέγιστη ηλικία που µπορεί να φθάσει ένας άνθρωπος είναι γύρω στα 120 χρόνια. Σύµφωνα µε το βιβλίο Guiness, ο διαπιστωµένα µακροβιότερος άνθρωπος υπήρξε η Γαλλίδα Jeanne Calment [ΕΙΚΟΝΑ], που πέθανε σε ηλικία 122 ετών to 1997, ενώ µέχρι τότε µακροβιότερος ήταν ο Ιάπωνας Shigechiyo Izumi, 119 ετών και 7 µηνών. 4 Έχει αυξηθεί ο µέσος όρος ζωής τα τελευταία χρόνια; Η συνολική µέση διάρκεια ζωής του ανθρώπου έχει αυξηθεί σηµαντικά. Το 1900 ο Μ.Ο. επιβίωσης ήταν 45 χρόνια, ενώ σήµερα 75. Η θεαµατική αυτή αύξηση αποδίδεται κυρίως στην κοινωνική µέρι- µνα, και τη βελτίωση των όρων υγιεινής διαβίωσης και την πρόοδο της επιστήµης. Τα τραύµατα και οι λοιµώδεις νόσοι έπαψαν να είναι οι κύριες αιτίες θανάτου, επιτρέποντας να ζήσει περισσότερο. Ταυτόχρονα όµως, νέα προβλήµατα έθεσαν νέα όρια στην ανθρώπινη ζωή. Μείζονες αιτίες θανάτου σήµερα αποτελούν τα καρδιαγγειακά νοσήµατα και ο καρκίνος, παθήσεις που πηγάζουν από την προοδευτική ανεπάρκεια των επανορθωτικών µηχανισµών του οργανισµού. ιάφορες εκφυλιστικές παθήσεις, αν και δεν οδηγούν άµεσα στο θάνατο, υποβαθµίζουν σταδιακά την ποιότητα ζωής του ατόµου, περιορίζοντας την κινητικότητά του (αρθρίτιδα, διαβήτης, Alzheimer, Parkinson, κατάθλιψη), και του στερούν τη δυνατότητα µιας αξιοπρεπούς διαβίωσης. Στόχος είναι αφενός η προσέγγιση του ανωτάτου ορίου επιβίωσης των 120 χρόνων για τους περισσότερους ανθρώπους και αφετέρου ο αγώνας για Η πιθανότητα να φθάσει κάποιος την ηλικία των 115 ετών εκτιµάται σε µια στα 2,1 εκατοµµύρια, ενώ µόνο ένας στα 200 εκατοµµύρια φθάνει τα 120 χρόνια. Όλα τα έµβια όντα του πλανήτη, ζωϊκά ή φυτικά, φαίνεται να περιορίζονται σε ένα ανώτατο όριο ζωής, µε µόνη εξαίρεση ορισµένους κατώτερους οργανισµούς που αναπαράγονται µε διχοτόµηση. Η γήρανση φαίνεται να αποτελεί αναπόσπαστο σχεδόν χαρακτηριστικό της ζωής. Στο βιβλίο όµως της Γένεσης της Παλαιάς ιαθήκης έχουν αναφερθεί και υπεραιωνόβιοι, όπως ο Μαθουσάλας (έζησε 969 χρόνια), ο Νόας (950) και ο Αδάµ (930). Πώς όµως έχουµε καταλήξει από ένα όριο ζωής µιας χιλιετίας σε 120 χρόνια; Μια ερµηνεία περιγράφεται στο βιβλίο της Γένεσης (κεφ. ΣΤ, εδάφιο 3): 185

«Είδεν ο Θεός την σαρκικότητα αυτήν των ανθρώπων και είπε: «δεν θα παραµείνει πλέον το πνεύµα µου εις τους ανθρώπους τούτους, διότι κυριαρχούνται εξ ολοκλήρου από σαρκικά φρονήµατα. Όλαι δε αι υπολειπόµενοι ηµέραι της ζωής του θα περιορισθούν µόνο εις εκατόν είκοσι έτη»». υποσ 2. Ο Θεός απογοητευµένος από την τόση ακολασία δηλώνει ότι δεν θα παρατείνει πλέον τη ζωή των ανθρώπων και καθορίζει την στιγµή του αφανισµού του ανθρωπίνου γένους στα 120 χρόνια. Η κατανόηση των µηχανισµών της γήρανσης του οργανισµού είναι σηµαντικού ενδιαφέροντος και µπορεί να βοηθήσει στην αύξηση του ορίου επιβίωσης, αλλά και στην βελτίωση της ποιότητας ζωής των ηλικιωµένων. Το ανθρώπινο σώµα αποτελείται από κύτταρα [ΕΙ- ΚΟΝΑ], που είναι οι δοµικές µονάδες που εκτελούν όλες τις λειτουργίες του ανθρωπίνου σώµατος. Είναι δύσκολο να υποστηρίξουµε έναν πλήρη µηχανισµό γήρανσης, δεδοµένου ότι είναι δύσκολο να ανιχνεύσει κανείς ποιες από τις βιοχη- µικές αλλαγές που λαµβάνουν χώρα κατά την γήρανση είναι ΣΥΝΕΠΕΙΑ της γήρανσης ή οι ΑΙΤΙΕΣ αυτής. Κατά καιρούς έχουν αναφερθεί διάφορες θεωρίες και µηχανισµοί που προσπαθούν να εξηγήσουν γιατί γερνάει ο άνθρωπος. Κάποιες από αυτές έχουν ήδη απορριφθεί από την καθηµερινή πρακτική, αλλά και από πειράµατα που έχουν γίνει και απέδειξαν ότι δεν ευσταθούν. Συγκεκριµένα, η αρχική υπόθεση του «βιολογικού ρολογιού» έχει εγκαταλειφθεί. Σύµφωνα µε τη θεωρία αυτή, η γήρανση είναι γενετικά προγραµµατισµένη, βάσει πληροφοριών εγγεγραµµένων στο DNA. Η άποψη αυτή, υποστηρίζει ότι ο ρυθµός γήρανσης µεταβιβάζεται κληρονοµικά, κάτι που επιβεβαιώθηκε µε τη διερεύνηση οικογενειακών ιστορικών. Πράγµατι, υπάρχουν 4 φορές περισσότερες πιθανότητες να ανευρεθούν εννενηντάχρονοι µεταξύ των απογόνων ατόµων που έφθασαν τα 90, παρά σε τυχαίο δείγµα ενηλίκων. Υποστηρίζει επίσης ότι ο άνθρωπος ζει σύµφωνα µε το ρυθµό ενός βιολογικού ρολογιού, αφού τα κύτταρα του ανθρώπου αναπαράγονται πενήντα φορές και ίσως ούτε µια φορά παραπάνω. Αυτό το εµπόδιο, αυτή η ατυχία είναι µοιραία για τον οργανισµό [ΕΙΚΟΝΑ]. Η ειρωνεία είναι ότι τα µόνα κύτταρα που είναι ικανά να διαιρούνται θεωρητικά επ άπειρον είναι τα καρκινικά, δηλαδή τα κύτταρα του θανάτου. Η θεωρία, λοιπόν αυτή είναι αρκετά βολική, αφού µας επιτρέπει να εξηγήσουµε γιατί µια µύγα ζει τριάντα µέρες, ένας ποντικός τρία χρόνια, ο άνθρωπος το πολύ εκατόν είκοσι κ.λ.π. Το κάθε είδος, δηλαδή, έχει το δικό του βιολογικό ρολόι: δηλαδή, τον ειδικό αριθµό αναπαραγωγής των κυττάρων του. Η θεωρία, όµως, αυτή απορρίφθηκε, γιατί οι βιολόγοι ανακάλυψαν ότι εκτρέφοντας κύτταρα σ ένα θρεπτικό υγρό µε άφθονη βιταµίνη Β, οι κυτταρικές διαιρέσεις από 50 ανήλθαν στις 120. Εποµένως, ανάλογα µε τις συνθήκες που θα βρεθούνε τα κύτταρα, µπορούν παρότι είναι προγραµµατισµένα για 50 διαιρέσεις, να συνεχίσουν να ζουν και να πολλαπλασιάζονται. Στο εργαστήριό µας, µετά από πολύχρονες έρευνες 25 ετών περίπου, έχουν ανακαλυφθεί χηµικές ουσίες (αλκαννίνη, σικονίνη) [ΕΙΚΟΝΑ], οι οποίες έχουν την ικανότητα να αναγεννούν νεκρωτικούς ιστούς, για παράδειγµα από έλκη που δεν παρουσιάζουν καµία τάση επούλωσης [ΕΙΚΟΝΑ]. Η ενδεδειγµένη µέθοδος αντιµετώπισης τόσων σοβαρών καταστάσεων είναι ο ακρωτηριασµός του πάσχοντος σηµείου, προκειµένου να αποφευχθεί σηψαι- µία. Εποµένως, µε τις ουσίες αυτές κατορθώσαµε 186

ιστούς νεκρωτικούς να τους ενεργοποιήσουµε και στη συνέχεια αυτοί να πολλαπλασιάζονται. Μια άλλη θεωρία έχει επίσης απορριφθεί. Σύµφωνα µε τη θεωρία αυτή η γήρανση οφείλεται αποκλειστικά σε αθροιστικές µεταλλάξεις που λαµβάνουν χώρα κατά την αντιγραφή του DNA [ΕΙΚΟΝΑ], που ως γνωστό θεωρείται το µόριο της ζωής, Το DNA περιέχει όλες τις «οδηγίες» για οποιαδήποτε λειτουργία επιτελούν τα κύτταρα, από τη σύλληψη µέχρι το θάνατο. Αυτό έχει ως συνέπεια την αλλοίωση των γονιδίων και των πληροφοριών που διαθέτουν. Υπάρχουν όµως «συστήµατα κινδύνου», όπως ένζυµα, που ενεργοποιούνται στα κύτταρα, προκειµένου να διορθώσουν τις µεταλλάξεις. Βρέθηκε ότι τα επανορθωτικά ένζυµα πραγµατοποιούν στα 70 χρόνια ζωής του ατόµου περίπου 128 δισεκατοµµύρια εργασίες επισκευής. Θεωρείται λοιπόν απίθανο να παίζει καθοριστικό ρόλο στη γήρανση η συσσώρευση µεταλλάξεων στο DNA. 187

188

1 ΟΣ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ Οι επιστήµονες έχουν καταλήξει ότι τα γονίδια και η κληρονοµικότητα παίζουν ασφαλώς ρόλο στην διεργασία της γήρανσης, και µάλιστα σηµαντικό. Έχει υπολογιστεί ότι από τα 70.000 γονίδια στους ανθρώπους, 70 έως 7.000 από αυτά εµπλέκονται στο φαινόµενο της γήρανσης. Από όλες τις θεωρίες που έχουν αναπτυχθεί κατά καιρούς, θα αναπτύξουµε αυτές που έχουν επικρατήσει ως πιθανότερες. Είναι γεγονός ότι όλοι οι µηχανισµοί που θα αναφερθούν παρακάτω εµπλέκονται στην γήρανση, που είναι ένα πολύπλοκο βιοχηµικό φαινόµενο, και όχι ένας από αυτούς. Η γήρανση φαίνεται πως είναι το αποτέλεσµα της αλληλεπίδρασης ενός συµπλέγµατος βλαπτικών παραγόντων του περιβάλλοντος και ενός δικτύου κυτταρικών αµυντικών µηχανισµών. Η εξήγηση αυτή επιβεβαιώνει και το φαινόµενο της προγηρίας (πρόωρη γήρανση) που εµφανίζουν ακόµα και παιδιά µικρής ηλικίας [ΕΙΚΟΝΑ], που ασφαλώς δεν µπορεί να αποδοθεί στους άλλους µηχανισµούς (όπως επίδραση περιβάλλοντος, ελεύθερες ρίζες, κακή διατροφή κ.α). 189

2 ΟΣ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ Ταυτόχρονα όµως, τα γονίδια υφίστανται σηµαντικές αλλαγές, µεταλλάξεις και καταστροφές κατά τη διάρκεια της ζωής του ατόµου. Οι αλλαγές αυτές σε κάποια σηµαντικά γονίδια για τη γήρανση φαίνεται να επηρεάζουν σηµαντικά την γήρανση και τις σχετιζόµενες µε αυτή ασθένειες. Οι περιβαλλοντικοί παράγοντες µπορεί να έχουν διαφορετική επίδραση στα γονίδια σε διαφορετικές στιγµές. 3 ΟΣ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ Η ζωή θεωρείται ότι εµπεριέχει και το θάνατο. Σε όλους τους ζωντανούς οργανισµούς λαµβάνουν χώρα συγχρόνως δύο παράλληλες διαδικασίες. 1η ιαδικασία Ο µεταβολισµός του οργανισµού γεννά ένα διαρκή καταιγισµό από τοξικά παραπροϊόντα, τις ελεύθερες ρίζες οξυγόνου. Η συσσώρευσή των ελευθέρων ριζών θα οδηγούσε σε προοδευτικό οξειδωτικό εκφυλισµό των κυττάρων του, αν από την άλλη δεν εξασφάλιζε την σταθερή άµυνα και προστασία του από έµφυτους προστατευτικούς µηχανισµούς, όπως τα αντιοξειδωτικά ένζυµα, που εξασφαλίζουν µια δυναµική ισορροπία. Όταν η ισορροπία αυτή καταργείται, τότε ο οργανισµός αρχίζει να γηράσκει. Ας δούµε όµως αναλυτικότερα τι συµβαίνει µε τις ελεύθερες ρίζες. Οι οξειδωτικές αντιδράσεις είναι απαραίτητες για κάθε ζωντανό οργανισµό, καθώς µε αυτές παράγει ενέργεια και πληθώρα δοµικών υλικών. Το οξυγόνο αποτελεί βασικό παράγοντα των βιοχηµικών αντιδράσεων των κυττάρων, του µεταβολισµού και της λειτουργίας του αναπνευστικού και κυκλοφορικού συστήµατος. Όµως, το οξυγόνο κατά την ενδοκυττάρια καύση και µεταβολισµό του παράγει και άτοµα ή οµάδες ατόµων που διαθέτουν ένα ασύζευκτο ηλεκτρόνιο, τις ελεύθερες ρίζες, που είναι αφενός δραστικές και απαραίτητες στους οργανισµούς τόσο κατά τον µεταβολισµό, όσο και για την αντιµετώπιση βακτηριακών εισβολέων, αφετέρου όµως καταστρέφουν τα κύτταρα. 190

Ας δούµε όµως πώς παράγονται ελεύθερες ρίζες, ώστε να τις αποφύγουµε. Οι ελεύθερες ρίζες µπορούν να παραχθούν είτε ενδογενώς, όπως αναφέρθηκε ως προϊόν µεταβολισµού, είτε εξωγενώς από διάφορους παράγοντες. Όσον αφορά τις εξωγενείς πηγές ελευθέρων ριζών, η ακτινοβολία, τα οξείδια αζώτου του περιβάλλοντος, τα παρασιτοκτόνα, ο καπνός του τσιγάρου, το όζον, η αιθάλη, προκαλούν πλήθος ελευθέρων ριζών, δηλαδή γήρανση. Είναι συνταρακτικό κανείς αν αναλογιστεί ότι: σε κάθε εισπνοή καπνού τσιγάρου, περιέχονται περίπου 1 δισεκατοµ- µύριο µόρια ελευθέρων ριζών, δηλαδή ουσιών υπεύθυνων για τη γήρανση. Ας δούµε όµως πώς οι ελεύθερες ρίζες καταστρέφουν τα κύτταρα: Οι ελεύθερες ρίζες αντιδρούν µε πρωτεΐνες, λιπίδια, υδατάνθρακες και το DNA των κυττάρων, προκαλώντας αλλοιώσεις του κυτταρικού τοιχώµατος και ορισµένων κυτταρικών δοµών, του γενετικού υλικού καθώς επίσης και των µιτοχονδρίων που βρίσκονται στα κύτταρα και παράγουν ενέργεια. Ασθένειες όπως αθηροσκλήρυνση, αρθρίτιδες, καρκίνος, Parkinson, Alzheimer κλπ. σχετίζονται µε τις ελεύθερες ρίζες. Έχει υπολογιστεί ότι το γονιδίωµα του ανθρώπου δέχεται 10.000 πλήγµατα ενδογενών οξειδωτικών βλαβών ανά κύτταρο ηµερησίως. 2η ιαδικασία Το βασικό καύσιµο του οργανισµού, η γλυκόζη, που είναι µια κολλώδης ουσία, έχει τάση να διασυνδέει ισχυρά πρωτεΐνες, τους κύριους δοµικούς λίθους του κυττάρου. Η διαδικασία αυτή είναι γνωστή ως γλυκοζυλίωση. Έτσι, προκαλεί σκλήρυνση του συνδετικού ιστού και του καρδιακού µυός στους ηλικιω- µένους, η θολότητα του φακού του οφθαλµού, η απόφραξη των αρτηριών κλπ. Η περιορισµένη διάρκεια ζωής για τους διαβητικούς οφείλεται ακριβώς στην καταστροφική επίδραση του σακχάρου στους ιστούς που επιταχύνει την άφιξη του γήρατος. Εικόνα: εξήγηση 4 ος ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ Σύµφωνα µε άλλους ερευνητές και σε πειράµατα που έγιναν σε ποντίκια, τρώγοντας λιγότερη ποσότητα τροφής και συνεπώς καταναλώνοντας µικρότερο ποσό γλυκόζης, λιπών και ελευθέρων ριζών, θα µπορούσαµε να ζούµε µέχρι τα 120 χωρίς προβλήµατα υγείας. Ο χρόνος ζωής των ποντικών που εξετάσθηκαν, επιµηκύνθηκε κατά 25-100% περισσότερο µε δίαιτα χαµηλή σε θερµίδες, αλλά εµπλουτισµένη σε βιταµίνες [ΕΙΚΟΝΑ]. 191

Τις τελευταίες µέρες ερευνητές ανακοίνωσαν ότι βρήκαν ένα ένζυµο, του οποίου όταν µειωθούν οι συγκεντρώσεις κατά τη λήψη λιγότερων θερµίδων, επιµηκύνεται η ζωή σε µύγες. Μένει να διαπιστωθεί εάν και στους ανθρώπους παίζει κυρίαρχο ρόλο. Εποµένως, ό,τι δεν διαθέτουν τα γονίδιά µας ίσως µπορεί να κερδηθεί µε την ποιότητα ζωής. Το πόσο διατηρείται κανείς στη ζωή εξαρτάται και από τον τόπο που ζει. Για παράδειγµα, σε µεγάλα υψόµετρα (Καύκασο στη Ρωσία, Κασµίρ στην Ασία) οι άνθρωποι φαίνεται να διατηρούνται ακ- µαίοι σε µεγάλες ηλικίες, ενώ σε περιοχές µε υψηλές θερµοκρασίες οι άνθρωποι έχουν πολύ µικρότερο µέσο όρο επιβίωσης. 5 ος ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ Μια σχετικά πρόσφατη ανακάλυψη των ερευνητών είναι η εξής: τα τελοµερή προστατεύουν τα χρω- µοσώµατα, ώστε να διατηρήσουν τη γενετική πληροφορία κατά την αντιγραφή του DNA, πριν τη διαίρεσή του (µίτωση), µε κόστος ότι µειώνεται το δικό τους µέγεθος. Ο ρόλος τους θυµίζει µάλλον τη λειτουργία του πλαστικού περιβλήµατος στην άκρη ενός κορδονιού παπουτσιού, που συγκρατεί τις ίνες ώστε να µην ξηλωθούν. 192

Έτσι, κατά τις διαιρέσεις τα τελοµερή εξαντλούνται και η γενετική πληροφορία είναι περισσότερο επιρρεπής σε αλλαγές. Έχει βρεθεί ότι υπάρχει ένα ένζυµο, η τελοµεράση που όταν δρα στα τελοµερή, κατορθώνει και διατηρεί το µήκος των τελοµερών και άρα προστατεύει το γενετικό υλικό από πληροφορίες. Βρέθηκε λοιπόν το γονίδιο της µακροβιότητας; Το ειρωνικό είναι ότι τα τελοµερή διατηρούνται ανέπαφα µόνον στα καρκινικά και στα γεννητικά κύτταρα, τα οποία είναι στην κυριολεξία αθάνατα, αφού διαιρούνται αενάως και µε πάντα σταθερό µήκος τελοµερών στο χρωµόσωµα. Αυτή η ανακάλυψη είναι σηµαντική, αν σκεφθεί κανείς ότι αρκεί να ανακαλυφθούν φάρµακα που ενεργοποιούν την τελοµεράση, ώστε το γενετικό υλικό να µην αλλοιώνεται και έτσι η γήρανση να καθυστερεί. Μένει να βρεθεί ο µηχανισµός µε τον οποίο στα καρκινικά κύτταρα τα τελοµερή διατηρούνται ανέπαφα, ώστε να µπορέσουµε να επέµβουµε µιµούµενοι τον µηχανισµό αυτό, και τα τελοµερή να διατηρούνται και στα υγιή κύτταρα, ώστε να επιβραδυνθεί η γήρανση και η εµφάνιση των διαφόρων ασθενειών. Φαίνεται ότι η τελοµεράση και τα τελοµερή θα µας διδάξουν στο µέλλον πολλά για την εξέλιξη της ζωής πάνω στη γη. Το συµπέρασµα είναι ότι γηράσκουµε λόγω συνδυασµού πολλών διαφορετικών παραµέτρων που συνδυάζονται βιοχηµικά σε διάφορα επίπεδα και συστήµατα. Επίσης, γνωρίζουµε πολλές από τις παραµέτρους που επηρεάζουν την γήρανση, και άρα µπορούµε να τους αποφύγουµε: Ο τρόπος ζωής, το περιβάλλον, το άγχος, το κάπνισµα, η δίαιτα, η ακτινοβολία. 6 Μπορούµε να καθυστερήσουµε το γήρας; Η κατανόηση των µηχανισµών που οδηγούν στη γήρανση θα δώσουν νέες στρατηγικές για τη γήρανση και άλλες σχετιζόµενες µε αυτή ασθένειες. Οι απαντήσεις σε αυτά που µπορεί ο άνθρωπος να επέµβει για να καθυστερήσει το γήρας προκύπτουν από τα αίτια που το προκαλούν, θέµατα µόλις αναπτύξαµε. Έτσι, στόχος µπορεί να είναι: 193

- η καταπολέµηση των ελευθέρων ριζών µε τη χρήση αντιοξειδωτικών ουσιών - η χορήγηση ορµονών που εµπλέκονται στη γήρανση - η ανακάλυψη των γονιδίων που σχετίζονται µε την γήρανση και η ρύθµιση των γονιδίων αυτών, ώστε να καθυστερήσουµε το γήρας - η ανακάλυψη ανταγωνιστών της γλυκόζης που θα αντιδρούν µε τις πρωτείνες, µε λιγότερες επιπτώσεις σε σχέση µε αυτές της γλυκόζης ή ουσιών που διαλύουν τα συσσωµατώµατα γλυκόζης-πρωτεϊνών - η ανακάλυψη ουσιών που ενισχύουν την τελοµεράση µε την αντιγήρανση και την παράταση του ορίου επιβίωσης; Υπάρχουν ελπίδες; ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΝΑ ΚΑΘΥΣΤΕΡΗΣΟΥΜΕ ΤΟ ΓΗ- ΡΑΣ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΩΝΤΑΣ ΤΙΣ ΕΛΕΥΘΕΡΕΣ ΡΙΖΕΣ; Τις τελευταίες δεκαετίες έχουν ανακαλυφθεί πλήθος ουσιών που δρουν ως αντιοξειδωτικές και προστατεύουν τον οργανισµό εξουδετερώνοντας τις ελεύθερες ρίζες, είτε ελέγχοντάς τες, είτε µετατρέποντάς τες σε λιγότερο δραστικές ουσίες, είτε επιδιορθώνοντας όποιες κυτταρικές βλάβες αυτές προκαλούν. Ουσίες που έχουν αντιοξειδωτική δράση και φαίνεται να επιβραδύνουν την γήρανση είναι ορισµένες βιταµίνες, όπως η Α, Ε και C, τοκοφερόλες, καροτενοειδή, σελήνιο και φλαβανοειδή. Μια διατροφή πλούσια σε φρούτα και λαχανικά (ντοµάτες, πιπεριές, σκόρδο, κρεµµύδι, πράσο, λάχανο) παρέχει αρκετή ποσότητα αυτών των βιταµινών. Το σελήνιο περιέχεται στο κρέας και στα θαλασσινά και είναι απαραίτητο για την παραγωγή γλουταθειόνης, ενός αντιοξειδωτικού ενζύµου. Ο σίδηρος είναι επίσης απαραίτητος για να παράγει ο οργανισµός καταλάση, ένα άλλο αντιοξειδωτικό ένζυµο. Η σοκολάτα, και το τσάι (πράσινο και µαύρο), επίσης έχει αποδειχθεί λόγω των φλαβανοειδών που περιέχουν ότι έχουν έντονη αντιοξειδωτική δράση. Το τυρί είναι επίσης πλούσιο σε βιτα- µίνη Ε, ενώ το κόκκινο κρασί είναι πλούσιο σε φλαβονοειδή. Ο καθένας µας, ως άτοµο µπορεί να παρέµβει και να κερδίσει επιπλέον χρόνο ζωής µε την ποιότητα ζωής του, γιατί για τους υπόλοιπους στόχους τα ηνία πρέπει να αναλάβουν οι επιστήµονες. Μέχρι στιγµής δεν υπάρχουν φάρµακα που να παρατείνουν τη ζωή. Για πολλές φαρµακευτικές αγωγές που έχουν χαρακτηριστεί ως «ΕΛΙΞΙΡΙΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ» που έχουν προταθεί, έχει αµφισβητηθεί η αποτελεσµατικότητά τους, ενώ για άλλα έχουν αναφερθεί πολλές παρενέργειες (Gerovitral H3, DHEA). Τι µπορεί όµως o καθένας από εµάς να κάνει και τι περιµένουµε από την επιστήµη να γίνει σε σχέση Το συνένζυµο CoQ10 είναι πολύτιµο για την παραγωγή ενέργειας στα µιτοχόνδρια. Βρίσκεται σε σαρδέλες και βοδινό συκώτι. Επειδή όµως µε την τροφή λαµβάνονται ελάχιστες ποσότητες, ενδείκνυνται συµπληρώµατα διατροφής. Μελέτες έδειξαν ότι η καρνιτίνη (που βρίσκεται σε κρέατα και λαχανικά) σε συνδυασµό µε το λιποϊκό οξύ (που βρίσκεται σε πράσινα φυλλώδη λαχανικά), ως συµπληρώ- µατα διατροφής, επιµηκύνουν το χρόνο ζωής σε ποντίκια. Εποµένως, σε σχέση µε τις ελεύθερες ρίζες, ένα διαιτολόγιο φτωχό σε θερµίδες, εµπλουτισµένου σε βιταµίνες, θρεπτικά συστατικά και ιχνοστοι- 194

χεία, καθώς και συµπληρώµατα διατροφής αντιοξειδωτικών ουσιών, προτείνονται προκειµένου να δεσµεύεται η περίσσεια των ελευθέρων ριζών στον οργανισµό. Μια σωστή διατροφή συνεπάγεται ενίσχυση του ανοσοποιητικού συστήµατος και ειδικότερα κατά την περίοδο ύφεσης, δηλαδή το γήρας. Η προφανής λύση θα ήταν η ακατάπαυστη χορήγηση αντιοξειδωτικών ουσιών. Οι ερευνητές όµως υποστηρίζουν ότι δεν αρκεί µια δίαιτα µε αυξηµένο ποσοστό φυτικών τροφών για να παραταθεί η ζωή. Η αποφυγή, ελαχιστοποίηση και η καταπολέ- µηση των βλαβερών επιδράσεων των ελευθέρων ριζών πρέπει να αποτελεί θεµελιώδη αρχή οποιουδήποτε αντιγηραντικού προγράµµατος. Η µικρή έκθεση σε τοξικούς παράγοντες, ακτινοβολία και θερµότητα, η µείωση του καπνίσµατος συντελούν στην επιβράδυνση του γήρατος. ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΝΑ ΚΑΘΥΣΤΕΡΗΣΟΥΜΕ ΤΟ ΓΗ- ΡΑΣ ΜΕ ΜΕΙΩΣΗ ΤΩΝ ΘΕΡΜΙ ΩΝ; Ο µηχανισµός µέσω του οποίου µια θερµιδικώς φτωχή δίαιτα παρατείνει τη ζωή, παραµένει άγνωστος. Πειράµατα σε ποντίκια έδειξε ότι είναι αποτελεσµατική σε µεγάλο ποσοστό. Όταν κανείς λαµβάνει µικρότερη ποσότητα τροφής, εκτίθεται σε λιγότερους βλαπτικούς παράγοντες, κατά την πέψη δηµιουργούνται λιγότερες βλαπτικές ελεύθερες ρίζες, η ποσότητα της γλυκόζης που αποτίθεται στις πρωτεΐνες είναι επίσης λιγότερη και τα λιπίδια του αίµατος παραµένουν χαµηλά, πράγµα επωφελές για την καρδιά και τα αγγεία. Συνολικά, ο οργανισµός εξαναγκάζεται να υιοθετήσει ηπιότερους ρυθµούς, χαµηλώνοντας τον µεταβολισµό και εκθέτοντας τα όργανα σε µικρότερη φθορά. Όσον αφορά την αγωγή θερµιδικού περιεχοµένου που διαφαίνεται ως η ασφαλέστερη και αποτελεσµατικότερη επιλογή, δύσκολα θα προταθεί ως µία ευρέως εφαρµοζόµενη αγωγή προφύλαξης και µακροβιότητας, ενώ εξίσου δύσκολα θα τηρηθεί µε συνέπεια από τον σύγχρονο καταναλωτικό άνθρωπο. Οι έρευνες στρέφονται στην αναζήτηση µιας φαρµακευτικής ουσίας που θα «εξαπατά» τον οργανισµό, ώστε να λειτουργεί σαν να βρίσκεται κάτω από συνθήκες στέρησης τροφής, ακόµα και αν τρέφεται κανονικά. Έχουν βρεθεί κάποιες ουσίες που όµως βρίσκονται σε πρώιµο πειραµατικό στάδιο. ΜΠΟΡΕΙ Η ΑΝΑΣΤΟΛΗ ΤΗΣ ΓΛΥΚΟΖΗΣ ΝΑ ΚΑΘΥΣΤΕΡΗΣΕΙ ΤΟ ΓΗΡΑΣ; Σε σχέση µε την αναστολή σύνδεσης της γλυκόζης µε τις πρωτεΐνες, έχει βρεθεί ένας παράγοντας που διασπά τα γλυκοζυλιωµένα συσσωµατώµατα, που αναφέρεται ως pimagedine και ήδη ερευνάται η δράση του. Έρευνα γίνεται στο να βρεθούν φαρµακευτικές ουσίες που θα δρουν ανταγωνιστικά µε τη γλυκόζη για τη διασύνδεση µε πρωτεΐνες, ή ουσίες που θα διαλύουν-διασπούν τα συσσωµατώµατα γλυκόζης-πρωτεϊνών. ΟΡΜΟΝΕΣ Οι ορµόνες ρυθµίζουν όλες τις λειτουργίες του σώ- µατος. Όσο γερνάµε οι ορµόνες µειώνονται. Με δεδοµένο τον κυρίαρχο ρόλο των ορµονών στον οργανισµό, εύλογη φαίνεται η προσπάθεια αποκατάστασης των επιπέδων τους στους ηλικιωµένους, ώστε να προσεγγίσουν βιοχηµικά τον νεαρό οργανισµό. Είναι υπό µελέτη η επίδραση κάποιων ορµονών στην γήρανση και η διερεύνηση της σχέσης τους (πχ. αυξητική ορµόνη, µελατονίνη). Η χορήγηση οιστρογόνων στις γυναίκες θεωρείται ως αντιγηραντική παρέµβαση και µάλιστα ίσως η µοναδικά εφαρ- µοσµένη αγωγή. Η συµβολή της χορήγησης οιστρογόνων είναι ασφαλώς µια συµβολή στην ποιότητα ζωής των γυναικών, ανεπαρκή ωστόσο κρίνονται τα δεδοµένα για την επίδρασή της στο χρόνο ζωής. Η ελεγχόµενη χορήγηση τέτοιων ορµονών ή η ρύθµισή τους θα µπορούσε να αποτελέσει έναν ακόµα κρίκο στον αγώνα για παράταση της επιβίωσης. ΤΕΛΟΜΕΡΗ-ΤΕΛΟΜΕΡΑΣΕΣ Όπως αναφέρθηκε, οι τελοµεράσες είναι αυτές που διατηρούν ακέραια τα τελοµερή και δεν χάνεται ή µεταλλάσσεται γενετική πληροφορία κατά τη διαίρεση του DNA. Στόχος των ερευνητών αποτελεί η ανίχνευση του µηχανισµού που εξασφαλίζει την ακεραιότητα των τελοµερών στα καρκινικά και γεννητικά κύτταρα, ώστε να µπορέσουµε να επέµβου- µε και στα υγιή κύτταρα και να διατηρήσουµε ανέπαφα τα τελοµερή τους. Επίσης, ελπίδες εναποτίθενται στις έρευνες για τον έλεγχο της ρύθµισης της τελοµεράσης, που θα έχει ως στόχο την 195

ελεγχόµενη ενεργοποίηση και απενεργοποίησή της, ώστε να διατηρηθεί η ισορροπία του οργανισµού. Σε αναµονή των µελλοντικών επιτευγµάτων, η ίδια η ανακάλυψη των τελοµερών και της τελοµεράσης φαίνεται πως αφήνει ελπίδες για την κατανόηση των βιοχηµικών µηχανισµών της ζωής. ΡΥΘΜΙΣΗ ΓΟΝΙ ΙΩΝ Λύση για το θέµα της µακροζωίας αναµένεται από το χώρο της γενετικής και της λεγόµενης «µακροβιοτικής ιατρικής», ενώ µετά την χαρτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώµατος (Απρίλιος 2003), αναµένονται νέες ανακαλύψεις στην περιοχή των γονιδίων που σχετίζονται µε την γήρανση, αφού αναµένεται να προσδιοριστεί η µοριακή βάση των ασθενειών. Βασικοί στόχοι του προγράµµατος είναι να χαρτογραφηθεί καθένα από τα 30.000-40.000 ανθρώπινα γονίδια που περιέχονται στο σύνολο του ανθρώπινου γονιδιώµατος, ώστε να είναι εφικτή λεπτοµερέστερη περαιτέρω µελέτη καθενός από αυτά και να βρεθεί η αλληλουχία των γονιδίων. Με το πρόγραµµα αυτό, γονίδια που σχετίζονται µε διάφορες γενετικές ασθένειες, θα αποµονωθούν, θα µελετηθούν και θα γίνει κατανοητό το πώς συµβάλλουν στην εξέλιξη των αντίστοιχων νόσων. Είναι η πρώτη φορά που θα αποκρυπτογραφηθεί το πλήρες γενετικό αποτύπωµα που συνιστά το ανθρώπινο σώµα. Οι άνθρωποι έχουµε όλοι κατά 99,9% το ίδιο DNA, ενώ φαινόµαστε τόσο διαφορετικοί µεταξύ µας. Έχουµε επίσης το 90% των γονιδίων µας κοινό µε τα ποντίκια. 196

197

προγράµµατος χαρτογράφησης του γονιδιώµατος του ανθρώπου. Με τον τρόπο αυτό θα µπορούµε να αλλάζουµε το γονιδιακό κώδικα της ζωής. Η γονιδιακή θεραπεία χτυπάει τη ρίζα της ασθένειας, δηλαδή τα προβληµατικά γονίδια. Αν ξέρουµε τα γονίδια που επιδρούν στη γήρανση, µπορούµε να µελετήσουµε παραµέτρους και φαρµακευτικές ενώσεις, ώστε να τα επηρεάσουµε (αναστείλουµε ή ενισχύσουµε αναλόγως). Στόχος είναι η επιµήκυνση του χρόνου ζωής του ανθρώπου µέσω ελέγχου των ασθενειών που τον προσβάλλουν, αφού θα γνωρίζουµε τα γονίδια που είναι υπεύθυνα για τη γήρανση και τις ασθένειες, και µε άµεση παρέµβαση στους µηχανισµούς γήρανσης. Στόχος επίσης είναι να ανακαλυφθούν οι γενετικοί παράγοντες που παρεµβαίνουν στον καθορισµό του χρόνου ζωής του ατόµου. Το πρόγραµµα αυτό αποτελεί ελπίδα και σταθµό για την επιστήµη της βιολογίας. Μόλις πριν λίγες ηµέρες (5 εκεµβρίου 2002) ανακοινώθηκε το πλήρες γενετικό αποτύπωµα του ποντικιού, µαζί µε µια συγκριτική ανάλυση των γονιδίων του ποντικιού και του ανθρώπου. Η δυνατότητα εντοπισµού ελαττωµατικών γονιδίων, θα οδηγήσει στη δηµιουργία νέων φαρµάκων και µεθόδων, στην αποφυγή παραγόντων που θα υποβοηθούσαν την ανάπτυξη της νόσου, αλλά και στην πιθανή αντικατάσταση των «ελαττωµατικών» γονιδίων µε φυσιολογικά (γονιδιακή θεραπεία), που αποτελεί και τον απώτερο στόχο του Η αλληλουχία γονιδίων του ποντικιού παρέχει στους επιστήµονες ένα ισχυρό εργαλείο έρευνας για να εξάγουν συµπεράσµατα για την αλληλουχία του ανθρωπίνου γονιδιώµατος. Αυτή η πιο ενδελεχής κατανόηση της βιολογίας του ποντικιού θα παράγει νέες ευκαιρίες για την κατανόηση των ασθενειών του ανθρώπου και την εύρεση αποτελεσµατικών θεραπειών. Είναι σηµαντικό να τονίσει κανείς ότι το γονιδίωµα του ποντικιού είναι κατά 14% πιο µικρό από το ανθρώπινο. 198

7 Επίλογος Εποµένως: ΓΙΑΤΙ ΓΕΡΝΑΜΕ; - γιατί τα γονίδια και η κληρονοµικότητα παίζουν ρόλο - γιατί τα γονίδια υφίστανται µεταλλάξεις από το περιβάλλον - γιατί ελεύθερες ρίζες που παράγονται ενδογενώς και εξωγενώς καταστρέφουν τα κύτταρα - γιατί η γλυκόζη αντιδρά µε πρωτεϊνες και προκαλεί καταστροφικές επιδράσεις στον οργανισµό - γιατί η διατροφή µας έχει ψηλή θερµιδική αξία και - γιατί τα τελοµερή καταστρέφονται και δεν προστατεύουν τη γενετική πληροφορία ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΝΑ ΚΑΘΥΣΤΕΡΗΣΟΥΜΕ ΤΟ ΓΗ- ΡΑΣ; Ναι - µε χρήση αντιοξειδωτικών ουσιών που δεσµεύουν ελεύθερες ρίζες - µε χορήγηση ορµονών που σχετίζονται µε τη γήρανση - µε χαµηλή θερµιδική δίαιτα - µε γονιδιακή θεραπεία, αν βρούµε τα γονίδια που σχετίζονται µε τη γήρανση και τα ρυθµίσουµετροποποιήσουµε αναλόγως - αν ανακαλύψουµε ουσίες που αναστέλλουν τη σύνδεση γλυκόζης-πρωτεϊνών ή διαλύουν τα συσσωµατώµατα αυτά - αν ανακαλύψουµε ουσίες που ενισχύουν την τελοµεράση και διατηρούν ανέπαφα τα τελοµερή Η υπόσχεση για την παράταση της νεότητας είναι δελεαστική, αλλά το πρόβληµα του γήρατος πολυσύνθετο και οι προτάσεις για την επίλυσή του διστακτικές. Η φύση χρειάστηκε εκατοµµύρια χρόνια να δηµιουργήσει τα ανθρώπινα όντα, µαζί µε τους εχθρούς τους, όπως το γήρας και ο θάνατος. Ίσως η απόπειρα αντιστροφής της φυσικής διεργασίας, δηλώνει µια υποεκτίµηση των υνά- µεων της Φύσης. Γιατί οι οργανισµοί γερνάνε και φθείρονται; Γιατί εξέλιξη σηµαίνει προσαρµοστικότητα. Ο άνθρωπος βρίσκεται στην κορυφή της πυραµίδας των διαφόρων µορφών ζωής, γιατί ένα από τα βασικά του πλεονεκτήµατα είναι ότι έχει την ικανότητα να προσαρµόζεται στο περιβάλλον. Το περιβάλλον στην πορεία των δεκάδων χιλιάδων εκατοµµυρίων ετών που υπάρχει ζωή στον πλανήτη αλλάζει, και ο άνθρωπος διαθέτει την ικανότητα στην πάροδο εκατοντάδων γενεών να προσαρµόζεται αντίστοιχα. Σε αντίθεση, άλλοι οργανισµοί που δεν είχαν τόσο αυξηµένη την ικανότητα προσαρµογής, εξέλειψαν (πχ. δεινόσαυροι). Η προσαρµοστικότητα λοιπόν οδηγεί στην εξέλιξη και σχετίζεται µε το πόσο προηγµένα είναι τα διάφορα είδη. Τι σηµαίνει αυτό; ότι το περιβάλλον αλλάζει, ο οργανισµός το αντιλαµβάνεται και τροποποιεί αντίστοιχα το γενετικό του υλικό, µε σκοπό να µεταβιβάσει την πληροφορία αλλαγής του περιβάλλοντος στους απογόνους του, ώστε αυτοί να είναι σε θέση να ανταπεξέλθουν στις νέες συνθήκες. Αν οι άνθρωποι δεν γήρασκαν, η ζωή θα εξέλειπε µέσα σε λίγες σχετικά γενιές, γιατί το περιβάλλον θα άλλαζε και δεν θα µπορούσαν οι οργανισµοί να αλλάξουν, ώστε να προσαρµοστούν στις νέες συνθήκες. Ο µοναδικός τρόπος για να επιβιώσει το κάθε είδος, είναι να µεταβιβάσει την πληροφορία στους απογόνους του. Η δυνατότητα της αθανασίας φαίνεται να βρίσκεται εκτός των γνωστών βιολογικών νόµων της φύσης. Είναι προτιµότερο να βρεθούν εκείνοι οι τρόποι ώστε να µετατραπεί το «ζην» σε «ευ ζην». ηλαδή, οι άνθρωποι να γεννιούνται και να γερνούν µε υγεία, επιµηκύνοντας έµµεσα τη διάρκεια ζωής. Γνωρίζοντας µέρος των βιοχηµικών µηχανισµών που συντελούνται κατά την γήρανση, µπορούµε να ελπίζουµε ότι µπορούµε σε κάποιο βαθµό να παρέµβουµε: Α) βελτιώνοντας την ποιότητα ζωής µας (µείωση ελευθέρων ριζών, µείωση θερµίδων) Β) αναπτύσσοντας φάρµακα που θα στοχεύουν σε αντιοξειδωτική δράση, ανταγωνιστική της γλυκόζης δράση, επαγωγείς της τελοµεράσης, αποκολλητές της σύζευξης γλυκόζης-πρωτεϊνών Γ) επεµβαίνοντας στα γονίδια που θα γνωρίζουµε ότι είναι υπεύθυνα για τη γήρανση Εποµένως, υπάρχουν ελπίδες να αυξηθεί το όριο επιβίωσης του ανθρώπου. Η µοριακή βιολογία, η 199

µακροβιοτική ιατρική, η γηριατρική και η φαρ- µακολογία καλούνται να παίξουν το ρόλο τους. ΟΜΩΣ πρέπει να θυµόµαστε ότι τα γηρατειά δεν προετοιµάζονται 2-3 χρόνια πριν από την σύνταξη, αλλά ακόµα από την παιδική ηλικία. Και η µεγάλη προσπάθεια που καλείται να αναλάβει ο άνθρωπος είναι πώς να επιβραδύνει την προετοιµασία αυτή, µεθοδεύοντας τη ζωή του προς συνθήκες που απωθούν, παρά έλκουν το θάνατο. Το ταξίδι που ξεκίνησε πριν σχετικά λίγα χρόνια για την µακροζωία στον άγνωστο και µαγευτικό κόσµο των βιολογικών νηµάτων της ζωής, δεν είναι ούτε εύκολο, ούτε γρήγορο. Ως ταξιδιώτες πρέπει να είµαστε οπλισµένοι µε υποµονή, µε γνώση, µε αµφισβήτηση, αλλά κυρίως µε ηθική δεοντολογία. - Υπάρχουν άραγε γονίδια αθανασίας; - Θα διαλευκανθούν πλήρως οι µηχανισµοί ρύθµισης των γονιδίων της γήρανσης και της µακροβιότητας; - Θα αποδεχθεί ηθικά η ανθρωπότητα σε τέτοια περίπτωση να παρέµβει; Φαίνεται πως µπορούµε να ελπίζουµε. Εξάλλου, η ελπίδα είναι αυτή που µας δίνει κουράγιο στη ζωή. 200