ΑΠΟ ΤΗ ΔΙΑΧΥΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΗ ΧΩΡΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Γιώργος Μιχαηλίδης Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης Α.Π.Θ., gmich@plandevel.auth.gr Περίληψη Η οικονομική κρίση επιβεβαίωσε τη θέση ότι στο επίπεδο της διαμόρφωσης πολιτικών το ελληνικό περιφερειακό πρόβλημα αναγνωρίζονταν και αναλυόταν λανθασμένα. Στην περίοδο της μεγέθυνσης και υπό την εικόνα της ισχυρής μονοκεντρικότητας, αφενός συντελούνταν μια εκτεταμένη «διάχυση της ανάπτυξης» αφετέρου παρέμεναν χωρίς αντιμετώπιση οι επίμονοι και μακρόχρονης επίπτωσης παράγοντες που ωθούσαν στη διατήρηση ή και στην όξυνση των ενδοπεριφερειακών ανισοτήτων, με κυριότερο από αυτούς την εκτεταμένη αποπαραγωγικοποίηση των τοπικών οικονομικών συστημάτων. Η αναγκαιότητα αναπροσανατολισμού της περιφερειακής πολιτικής στην Ελλάδα συμπίπτει με την κρίση, με την αναγκαιότητα «ανακάλυψης» εθνικής αναπτυξιακής στρατηγικής και με τη ριζική στροφή στην ευρωπαϊκή Πολιτική Συνοχής που έχει ενσωματωθεί στη Στρατηγική «Ευρώπη 2020» ως χρηματοδότης της. Ως μοναδικές αξιόπιστες κατευθύνσεις προκύπτουν η όσο το δυνατόν ισχυρότερες χωρική επικέντρωση, αξιοποίηση νέων εργαλείων και ολοκληρωμένη προσέγγιση στο καταλληλότερο χωρικό επίπεδο όλων των θεματικών αναπτυξιακών στόχων. Ειδική έμφαση είναι αναγκαία (α) στην αστική ανάπτυξη, ζήτημα που επί μακρόν καλυπτόταν από το ιδεολόγημα της αντίθεσης «φτωχής υπαίθρου / πλούσιας πόλης», (β) στην αναγέννηση του παραγωγικού ιστού στη χωρική του διάσταση. Τα προβλήματα υπήρχαν πριν από την κρίση και η απλή επανάληψη των παλιών πρακτικών θα τα επιδεινώσει. Λέξεις κλειδιά Περιφερειακή ανάπτυξη Ευρωπαϊκή Πολιτική της Συνοχής Προγραμματική περίοδος 2014 2020 1. Η ΑΝΑΓΚΗ ΓΙΑ ΝΕΑ ΔΙΑΓΝΩΣΗ Eίτε από κεκτημένη ταχύτητα (από την προ του 1970 εποχή της αγροτικής και εκβιομηχανιζόμενης Ελλάδας) είτε παρασυρόμενοι από την κλίμακα ανάλυσης που ίσχυε στο ευρωπαϊκό επίπεδο, αναζητούσαμε σταθερά τις χωρικές ανισότητες στην Ελλάδα είτε μεταξύ Περιφερειών, είτε μεταξύ «υπερτροφικού» κέντρου και περιφέρειας είτε μεταξύ αστικού χώρου και υπαίθρου. Ο εγκλωβισμός μας σε κλασσικά θεωρητικά υποδείγματα και ακαδημαϊκές θεωρίες δεν ήταν άσχετος. Οι δια περιφερειακές ανισότητες ήταν σημαντικές, αλλά δεν αποδίδονταν σωστά με μόνο τον δείκτη το κατά κεφαλήν ΑΕΠ και το συνολικό περιφερειακό πρόβλημα είχε και μακροχρόνια χαρακτηριστικά και «ιστορικά» αίτια. Οι εισοδηματικές ανισότητες στην Ελλάδα διευρύνονταν σημαντικά, ήδη από την περίοδο προ κρίσης, με διπλασιασμό πλέον του βαθμού διασποράς του ΑΕΠ στην Ελλάδα (η Αττική παρουσιάζει κατά κεφαλήν ΑΕΠ 120,1%, ενώ η Δυτική Ελλάδα μόλις 66,2% και η Ανατολική Μακεδονία Θράκη 67,8%, του μέσου όρου της ΕΕ 27) αλλά και με παράλληλη υποχώρηση όλων των ελληνικών Περιφερειών (πλην Αττικής σημαντικά και Ηπείρου
οριακά) ως προς τις δέκα πλέον ανεπτυγμένες Ευρωπαϊκές Περιφέρειες: μεταξύ 1996 και 2007, το κ.κ. ΑΕΠ των ελληνικών Περιφερειών μειώθηκε από το εύρος 35,5 67,6% του μ.ο. των 10 πλέον ανεπτυγμένων Ευρωπαϊκών Περιφερειών, στο εύρος 30,8 47,6%. Από τα διαθέσιμα στοιχεία για το 2011 συνάγεται ότι η διαφορά αυτή έχει αυξηθεί, αλλά ότι ταυτόχρονα οι δια περιφερειακές ανισότητες στη χώρα τείνουν να μην επιδεινώνονται, καθώς η οικονομική κρίση επηρεάζει εντονότερα εκείνες τις περιοχές όπου έως τώρα συγκεντρώνονταν δραστηριότητα (κυρίως δια της εξωτερικής ενίσχυσης του εισοδήματος και της κυκλοφορίας του). Σε μια προσπάθεια να αναδειχθούν μακροχρόνια χαρακτηριστικά και «ιστορικά» αίτια, αναλύθηκε καταρχήν ένα σύνολο δεικτών, σε μακροπρόθεσμο χρονικό ορίζοντα (ξεκινώντας ακόμη και από το 1971) και σε υπο περιφερειακό επίπεδο (νομού). Διερευνήθηκαν συνδυασμένα: το κατά κεφαλήν ΑΕΠ ως προς το αντίστοιχο στην πρωτεύουσα και το ποσοστό ανεργίας ως προς το μέσο όρο στη χώρα, το πλήθος των μονάδων της «μεγάλης» μεταποίησης και το συνολικό μερίδιο της μεταποίησης στο ΑΕΠ ως προς το μέσο όρο στη χώρα, η προστιθέμενη αξία ανά απασχολούμενο στη «μεγάλη» μεταποίηση και το μερίδιο της γεωργίας στο ΑΕΠ ως προς το μέσο όρο στη χώρα, το μερίδιο των κατασκευών και το μερίδιο του τουρισμού ως προς το μέσο όρο, το κατά κεφαλή δηλωθέν εισόδημα ως προς το αντίστοιχο στην περιφέρεια της πρωτεύουσας και η μέση ετήσια μεταβολή των καταθέσεων, η δηλωθείσα αξία ακίνητης περιουσίας κατά υπόχρεο ΦΜΑΠ και τα ΙΧ αυτοκίνητα ανά 100 κατοίκους, οι μαθητές β βάθμιας εκπαίδευσης και οι ιατροί ανά 1000 κατοίκους. Οι δείκτες επιτρέπουν να εξαχθούν λεπτομερέστερα συμπεράσματα ως προς το δίπολο «παραγωγή/απασχόληση» ως παράγοντα ανάπτυξης, ως προς τον κινητήριο ή μη ρόλο της μεταποίησης, ως προς εάν οι χωρικές ανισότητες συνδέονται με την υστέρηση στους βασικούς παραγωγικούς τομείς, ως προς το εάν οι παραγωγικές διαφοροποιήσεις αντανακλώνται και σε εισοδηματικές ανισότητες και ως προς το εάν οι παραγωγικές και εισοδηματικές διαφοροποιήσεις αντανακλώνται και σε ανισότητες κοινωνικών υποδομών και υπηρεσιών. Προκύπτει ότι βασικότερος παράγων που ενίσχυε τις χωρικές ανισότητες σε όλη την προηγούμενη τριακονταετία ήταν η παραγωγική υποχώρηση της οικονομίας και η αποδιάρθρωση των τοπικών παραγωγικών συστημάτων. Μολονότι υπήρξε για μεγάλο χρονικό διάστημα αύξηση των εισοδημάτων του συνόλου των Περιφερειών και σημαντικές βελτιώσεις σε τεχνικές και κοινωνικές υποδομές, η χώρα και οι Περιφέρειές της διέτρεχαν και προ κρίσης πολύ σημαντικούς μεσομακροπρόθεσμους κινδύνους περιθωριοποίησης: εμφανίζονταν εκτός των κύριων ροών και εκτός των κύριων περιοχών συγκέντρωσης της ευρωπαϊκής οικονομικής δραστηριότητας, και χαρακτηρίζονταν υπό υψηλό έως πολύ υψηλό κίνδυνο βιομηχανικής παρακμής, αγροτικής περιθωριοποίησης και δημογραφικής γήρανσης και από υψηλή έκθεση σε κινδύνους από την κλιματική αλλαγή. Επιπλέον, η κύρια μορφή χωρικών ανισοτήτων δεν ήταν (και προ κρίσης) μεταξύ Περιφερειών ή μεταξύ αστικών και ύπαιθρων περιοχών, αλλά εντός των Περιφερειών. Από το 1981 δεν συντελείται ομαλή σύγκλιση των Νομών (NUTS IV / LAU 1) με την κατά τεκμήριο «πλουσιότερη» περιοχή της χώρας: 33 Νομοί βλέπουν τη σχετική τους θέση ως προς αυτήν να επιδεινώνεται, ορισμένοι μάλιστα σημειώνουν «πτώση» κατά 25 43%. Περισσότεροι από τους μισούς Νομούς βλέπουν να επιδεινώνεται η ανεργία ως προς το μέσο όρο της χώρας: σε αυτούς η ανεργία συνιστά το 2007 (προ κρίσης) πρόβλημα κατά 5 275% (!) σημαντικότερο από ό,τι το 1971. Ως το σημαντικότερο πρόβλημα εμφανίζεται σχεδόν παντού η αποβιομηχάνιση: μεταξύ 1994 και 2006, οι «βιομηχανικές» μονάδες
(με >10 απασχολούμενους) της χώρας μειώθηκαν κατά 39% περίπου, μείωση που ξεπερνιέται σε όλους τους Νομούς πλην 3 και το 2006, 7 Νομοί της χώρας ΔΕΝ έχουν μεταποίηση, 5 έχουν λιγότερες από 5 βιομηχανίες, 10 λιγότερες από 10. Η σχετική βαρύτητα της μεταποίησης συνολικά (ανεξαρτήτως μεγέθους μονάδων) υποχώρησε δραματικά σε μακροπρόθεσμο ορίζοντα σε 15 Νομούς (υποχώρηση σχετικής θέσης ως προς το μ.ο. της χώρας κατά 25 83%) και σημαντικά σε άλλους 10 (12 23%) και μόνο 15 Νομοί εμφανίζουν βελτίωση στην συμμετοχή της μεταποίησης στο ΑΕΠ. Σημαντικότερη ακόμη είναι η εικόνα όσον αφορά στην παραγωγικότητα στη βιομηχανία: μόνο 10 Νομοί το 2006 εμφανίζουν ΑΠΑ / απασχολούμενο υψηλότερη από το μ.ο. της χώρας, σε 5 ο δείκτης τους είναι κάτω από το 1/3 αυτού της χώρας, σε 21 κάτω του 1/2 και σε 27 κάτω των 3/4. Παράλληλα, η σχετική βαρύτητα του αγροτικού τομέα ενισχύεται σε όλους τους Νομούς της χώρας πλην 8, σε ορισμένους μάλιστα (8) τριπλασιάστηκε έως πενταπλασιάστηκε το 1995 2008 ή σε άλλους (10) διπλασιάστηκε έως τριπλασιάστηκε. Εντελώς αντίστροφη μακροπρόθεσμη εξέλιξη δείχνει ο τομέας των κατασκευών: είτε λόγω των έργων υποδομής είτε λόγω «έκρηξης» στην οικοδομική δραστηριότητα, η σχετική θέση όλων πλην 17 Νομών βελτιώνεται έως και «εκτοξεύεται» (με βελτίωση της θέση τους ως προς το μ.ο. της χώρας π.χ. κατά 102 286%, σε 19 Νομούς). Παρόμοια εξέλιξη εντοπίζεται στη σχετική βαρύτητα του τουρισμού: σε όλους τους Νομούς πλην 15 βελτιώνεται το 1995 2008, σε ορισμένους μάλιστα εξαιρετικά (κατά 51 247% σε 9 Νομούς) ενώ παραδοσιακοί «τουριστικοί» Νομοί της χώρας φαίνονται να υποχωρούν σχετικά, ακριβώς λόγω της «έκρηξης» της δραστηριότητας σε άλλους Νομούς και της γενικευμένης επέκτασης του τομέα. Χάρτες 1. Χωρική διαφοροποίηση ΑΕΠ και ανεργίας
Χάρτες 2. Χωρική διαφοροποίηση της βιομηχανίας και της γεωργίας Χάρτες 3. Χωρική διαφοροποίηση των κατασκευών και του τουρισμού Ένα συνδυασμένο πόρισμα είναι ότι η αποδιάρθρωση του παραγωγικού ιστού αντισταθμίζεται με μια γενικευμένη σε όλη τη χώρα επέκταση των κατασκευών και του τουρισμού και οι πλέον παραγωγικοί τομείς / κλάδοι υποκαταθίστανται από τομείς / κλάδους αξιοποίησης του παραγόμενου ή εισαγόμενου ή δανειζόμενου εισοδήματος και της προκύπτουσας αύξησης της
δυνατότητας κατανάλωσης. Η χωρική διαφοροποίηση του εισοδήματος εμφανίζει σχετικά ομοιόμορφη εικόνα με μέτρο σύγκρισης την «πλουσιότερη» περιοχή της χώρας, την Περιφέρεια Πρωτευούσης (μόνο 5 Νομοί εμφανίζουν υποχώρηση το 2007 ως προς το 2000), αντίστοιχη είναι η μακροπρόθεσμη εξέλιξη ως προς τις καταθέσεις και τέλος η χωρική διαφοροποίηση της ακίνητης περιουσίας δείχνει σχετικά ομοιόμορφη εικόνα. Η κατάσταση ως προς τις κοινωνικές υποδομές και υπηρεσίες έχει βελτιωθεί, κρίνοντας από τη γενικευμένη μείωση της τιμής του δείκτη «μαθητές β βάθμιας εκπαίδευσης ανά 1000 κατοίκους μεταξύ 1991 και 2009, ή την ιδιαίτερα ταχεία αύξηση του πλήθους των ιατρών ανά 1000 κατοίκους (αν και με αντίστροφες τάσεις προσφάτως). Kατά συνέπεια, κύρια χαρακτηριστικά των χωρικών ανισοτήτων σήμερα είναι: (α) η διατηρούμενη μονοκεντρικότητα στην Αττική (και σε περιορισμένη κλίμακα στη Θεσσαλονίκη) που συμβάλει στη δημιουργία προβλημάτων και στενώσεων, (β) η αστική διάχυση, που πολλαπλασιάζει τις ανάγκες χρηματοδότησης υποδομών, (γ) η εκτεταμένη αποβιομηχάνιση και υποκατάσταση των παραγωγικών τομέων από τις κατασκευές και τον τουρισμό, που οδηγούν σε αποδιάρθρωση των τοπικών και περιφερειακών παραγωγικών συστημάτων, (δ) οι ενδο περιφερειακές ανισότητες που οδηγούν σε έξαρση προβλημάτων και στενώσεων σε επίπεδο Περιφερειακών Ενοτήτων, Δήμων & Δημοτικών Διαμερισμάτων και (ε) η επιμονή παραδοσιακών ανισοτήτων που σχετίζονται με τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά (νησιωτικές, ορεινές, απομακρυσμένες και αραιοκατοικημένες περιοχές) αλλά προσλαμβάνουν νέα χαρακτηριστικά εκεί όπου οι χωρικές ανισότητες συνδυάζονται με ειδικές προκλήσεις σε ειδικές ομάδες πληθυσμού. Επιπλέον, η απόσταση του ελληνικού χώρου από τα κέντρα της ευρωπαϊκής οικονομικής δραστηριότητας και αγοράς και τα ιδιαίτερα γεωγραφικά του χαρακτηριστικά λειτουργούν εκ προοιμίου ως παράγοντες τελικής «ανεπάρκειας της αγοράς» (market failure), διότι: δημιουργούν εκ των πραγμάτων αυξημένες ανάγκες σε τεχνικές και κοινωνικές υποδομές, επιμηκύνουν την απόδοση των επενδύσεων σ αυτές, επιβαρύνουν το ιδιωτικό επιχειρηματικό και επενδυτικό επιχειρηματικό κόστος, κατακερματίζουν τον οικονομικό χώρο και περιορίζουν την έκταση στην οποία μπορεί να διαχέεται το παραγώμενο αποτέλεσμα οποιωνδήποτε αναπτυξιακών παρεμβάσεων. Παράλληλα, η συγκέντρωση πληθυσμού και δραστηριότητας στις πόλεις και η συνεχής επέκταση του αστικού ιστού όσο και του αντίστοιχου καταναλωτικού προτύπου συνεπάγονται ότι οι οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις της κρίσης εκδηλώνονται εντονότερα σε αυτές ακριβώς τις περιοχές. 2. Η ΑΝΑΓΚΗ ΓΙΑ ΝΕΑ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ Η οικονομική κρίση επιβεβαίωσε τη θέση ότι στο επίπεδο της διαμόρφωσης πολιτικών το ελληνικό περιφερειακό πρόβλημα αναγνωρίζονταν και αναλυόταν λανθασμένα. Στην περίοδο της μεγέθυνσης και υπό την εικόνα της ισχυρής μονοκεντρικότητας, αφενός συντελούνταν μια εκτεταμένη «διάχυση της ανάπτυξης» αφετέρου παρέμεναν χωρίς αντιμετώπιση οι επίμονοι και μακρόχρονης επίπτωσης παράγοντες που ωθούσαν στη διατήρηση ή και στην όξυνση των ενδοπεριφερειακών ανισοτήτων, με κυριότερο από αυτούς την εκτεταμένη αποπαραγωγικοποίηση των τοπικών οικονομικών συστημάτων. Χωρίς συγκροτημένη εθνική συνολική και περιφερειακή αναπτυξιακή πολιτική, η παρέμβαση περιοριζόταν στην ανά προγραμματική περίοδο επανασύνθεση ενός μόνιμου συνδυασμού μεγάλων έργων μεταφορικών υποδομών, κλασσικών επενδυτικών ενισχύσεων, μικρών έργων αυταπόδεικτης
τοπικής σκοπιμότητας και αποτυχημένων αποπειρών επανεκπαίδευσης ανθρώπινων πόρων, χωρίς θεματική και χωρική επικέντρωση και χωρίς ικανή μόχλευση, με τους εθνικούς δημόσιους πόρους σταδιακά να υποκαθίστανται από πόρους των Ευρωπαϊκών Διαρθρωτικών Ταμείων. Δια της πολλαπλασιαστικής έστω συγκυριακής επίδρασης αυτών των επενδύσεων στην απασχόληση και στο εισόδημα, επήλθε σημαντική βελτίωση βιοτικού επιπέδου και υπηρεσιών γενικού συμφέροντος, αλλά η αποδιάρθρωση του παραγωγικού ιστού συνεχίστηκε, οι μακρόχρονοι παράγοντες υποαπασχόλησης και ανεργίας δεν αντιμετωπίστηκαν και η συνεχής επέκταση καταναλωτικών προτύπων και αστικού ιστού συνεχώς δημιουργούσαν νέα προβλήματα όσον αφορά τόσο στην ανταγωνιστικότητα όσο και στην επάρκεια των υποδομών και στην ανάλωση πολύτιμων περιβαλλοντικών πόρων. Είναι αποκαλυπτική η «αναγνώριση» των αναγκών που προκύπτει μέσα από την ανάλυση του προϋπολογισμού των έργων στο ΠΔΕ («εθνικό» και συγχρηματοδούμενο) και των «υπολοίπων» τους, της διαφορά προϋπολογισμού και πληρωμών προηγουμένων ετών, η οποία θεωρητικώς δείχνει την αναγκαία υπόλοιπη χρηματοδότηση για κάλυψη των αναγκών που στοχεύουν τα έργα αυτά. Διάγραμμα 1. Υπόλοιπο προς χρηματοδότηση των ενταγμένων έργων του ΠΔΕ
Χάρτες 4. Συγκέντρωση και τομεακή εξειδίκευση επενδυτικών αναγκών Είναι προφανές ότι η χώρα κατέβαλε και προτίθεται να συνεχίσει να καταβάλλει το μέγιστο της προσπάθειας της στις υποδομές μεταφορών και σε συναφή έργα. Με δεδομένες τις εκτιμήσεις για την περιορισμένη αναπτυξιακή επίπτωση που προκαλείται από αυτόν τον τομέα, πρώτον είναι προς διερεύνηση αν η κατανομή αυτή είναι πλέον σκόπιμη, δεύτερον, αν είναι εφικτή και βιώσιμη σε περίοδο οικονομικής κρίσης και, τρίτον, κατά πόσο αναπτυξιακά αποδοτική είναι για την ανάπτυξη στις Περιφέρειες και κατά υπο περιφερειακές περιοχές. Εντυπωσιακή είναι η ομόλογη με την «εθνική», κατανομή στους περισσότερους Νομούς (Π.Ε.) της χώρας. Η κατανομή αυτή είτε υπονοεί ότι δια των έργων στις μεταφορικές υποδομές κινητοποιείται ανάπτυξη τοπικά, είτε ότι δια των έργων αυτών «ανοίγει» η εσωτερική αγορά επ ωφελεία και των τοπικών αυτών περιοχών είτε ότι βασικό μέλημα της όποιας αναπτυξιακής πολιτικής της χώρας ήταν (και δεσμεύεται δια των υπολοίπων να είναι) η ολοκλήρωση του μεταφορικού της δικτύου και κυρίως του οδικού. Εντύπωση επίσης προκαλούν επιμέρους ιδιαιτερότητες, όπως π.χ. το γεγονός ότι η χώρα εμφανίζεται να «ιεραρχεί» τις ανάγκες της κατά τρόπον ώστε η «Ερευνα Τεχνολογία» εμφανίζεται ως τελευταία αναπτυξιακή της επιλογή, η «Ενέργεια» 16 η, η «Απασχόληση» 15 η. Η εξαιρετική συγκέντρωση των χρηματοδοτικών αναγκών σε Αττική (κυρίως), Θεσσαλονίκη, Φθιώτιδα και Αχαϊα (δευτερευόντως) ως ένα βαθμό αιτιολογείται από μια αντίστοιχη συγκέντρωση πληθυσμού και δραστηριότητας. Από την άλλη πλευρά, προφανώς δεν υπακούει στα κριτήρια της προώθησης της ισόρροπης περιφερειακής ανάπτυξης. Η ανάλυση των πρόσφατων στοιχείων του εισοδήματος, υποδηλώνει ότι η έως τώρα αντιμετώπιση ήταν ανεπαρκής και είναι απρόσφορη. Καταρχήν, σε δια περιφερειακό επίπεδο, προκύπτουν ανησυχητικές ανισότητες.
Πίνακας 1. Διαπεριφερειακές συγκρίσεις (Οριο φτώχειας κατά Περιφέρεια <60% εθνικού διαμέσου ισοδύναμου διαθέσιμου εισοδήματος) ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΣΔΕ ΠΡΙΝ ΤΙΣ ΣΔΕ ΠΡΙΝ ΤΙΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΣΥΝΟΛΙΚΟ ΣΥΝΟΛΙΚΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ % ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ ΜΕΤΑΒΙΒΑΣΕΙ ΑΚΑΘΑΡΙΣΤΟ ΔΙΑΘΕΣΙΜΟ ΜΕΤΑΒΙΒΑΣΕΙΣ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΟ ΟΡΙΟ Σ ΧΩΡΙΣ ΕΙΣΟΔΗΜΑ ΕΙΣΟΔΗΜΑ ΜΕ ΣΥΝΤΑΞΗ & ΦΤΩΧΕΙΑΣ ΣΥΝΤΑΞΗ & ΕΠΙΔΟΜΑΤΑ ΕΠΙΔΟΜΑΤΑ Δ. Μακεδονία 22.777,29 17.258,49 16.258,36 10.744,81 29,95% Πελοπόννησος 22.739,41 17.826,87 16.888,54 10.386,85 27,93% Β. Αιγαίο 22.717,28 17.295,79 16.646,94 11.239,92 27,85% Δ. Ελλάδα 21.510,90 16.961,10 16.158,12 10.188,44 27,43% Ιόνια 23.071,95 17.331,73 16.116,00 10.392,12 27,17% Θεσσαλία 23.598,52 18.599,03 17.702,40 11.132,77 25,84% Κ. Μακεδονία 23.698,02 18.380,69 17.478,83 11.533,23 25,52% ΑΜΘ 22.594,65 17.871,27 16.886,17 11.249,79 25,05% Στ. Ελλάδα 22.866,24 18.086,61 17.141,63 10.847,14 24,64% Ν. Αιγαίο 28.729,21 21.950,40 21.013,45 15.131,08 22,94% Ήπειρος 23.919,30 18.695,50 17.925,00 10.275,89 21,92% Αττική 29.843,94 22.415,63 21.611,36 15.282,03 19,21% Κρήτη 25.630,00 20.421,20 19.585,01 13.439,38 17,20% Εθνικός μέσος όρος: 23,1% = 100 Ως προς εθνικό μέσο όρο >125 112,5 125 100 112,5 87,5 100 < 87,5 Κατά δεύτερον, οι ενδο περιφερειακές ανισότητες είναι πολύ έντονες. Χάρτες 5. Περιοχές συγκριτικά κάτω από το όριο φτώχειας και εξέλιξη φορολογούμενου εισοδήματος 2009 2012
Χάρτες 6. Συγκριτικό φορολογούμενο εισόδημα 2012, σε ορισμένες Περιφέρειες
Σημαντικότερο πρόβλημα συνιστά η σταδιακή υποβάθμιση των παλαιών κεντρικών περιοχών, ως συνέπεια της μεταφοράς εμπορικών και άλλων κεντρικών χρήσεων και δραστηριοτήτων στην αστική περίμετρο. Η απογύμνωση των κεντρικών περιοχών από οικονομική δραστηριότητα και η δυνατότητα μετακίνησης των εύπορων πληθυσμιακών ομάδων προς τις νέες περιμετρικές ζώνες κατοικίας είχε ως συνέπεια αρχικά να αφεθούν οι κεντρικές περιοχές «μικτής χρήσης» στις λιγότερο εύπορες πληθυσμιακές ομάδες και, ακολούθως, να συγκεντρώνονται σε αυτές μειονεκτικές ομάδες πληθυσμού. Η διαδικασία υποβάθμισης καταλήγει να γίνεται αυτοτροφοδοτούμενη και να απαιτούνται υπέρογκες επενδύσεις για την αναστροφή της. Η οικονομική κρίση επιδείνωσε την υποβάθμιση των κεντρικών περιοχών, ωθώντας στη διαμόρφωση «περίκλειστων συνοικιών» (ghettos). Επιπλέον, ήδη προ κρίσης, η αποβιομηχάνιση είχε οδηγήσει σε διαμόρφωση εγκαταλελειμμένων βιοτεχνικών / επαγγελματικών / βιομηχανικών ζωνών (brownfields), συχνά σε άμεση γειτνίαση με υποβαθμιζόμενες περιοχές κατοικίας. Οι τάσεις αυτές δεν αντιμετωπίστηκαν εγκαίρως, είτε διότι δεν εντοπίστηκαν είτε διότι καθυστέρησαν υπερβολικά ο πολεοδομικός σχεδιασμός και οι αναγκαίες ρυθμίσεις. Παρ όλο που τα περισσότερα προβλήματα εμφανίζονται με οξύτητα στις μητροπολιτικές περιοχές, εντούτοις η αναπαραγωγή του προτύπου αστικής επέκτασης σε όλα τα αστικά κέντρα της χώρας καθώς και ειδικοί παράγοντες (όπως π.χ. η εκ των πραγμάτων λειτουργία της Πάτρας ως κόμβου στις μεταναστευτικές ροές) οδηγούν στην εμφάνιση παρόμοιων φαινομένων σε όλα εκείνα τα αστικά κέντρα όπου η ύφεση καταστρέφει τις παραδοσιακές οικονομικές δραστηριότητες ή εντείνει την αποβιομηχάνιση.
Πίνακας 2. Ενδο περιφερειακές συγκρίσεις (φορολογούμενο εισόδημα και όριο φτώχειας κατά Τ.Κ.). Παράδειγμα: Αττική ΑΓ ΑΝΑΡΓΥΡΟΙ ΑΓ ΒΑΡΒΑΡΑ ΑΓ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΑΓ Ι ΡΕΝΤΗΣ ΑΓ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ % ΩΣ ΠΡΟΣ Μ.Ο. ΧΩΡΑΣ 2012 ΜΕΤΑΒΟΛΗ 2009 2012 Ως προς Όριο Φτώχειας (11.986), 2012 120,1% 4,3% 1,68 55,6% 219,7% 0,78 114,7% 28,9% 1,61 104,1% 5,9% 1,46 104,8% 5,6% 1,47 66,0% 10,6% 0,93 34,8% 0,1% 0,49 51,8% 36,0% 0,73 86,8% 5,8% 1,22 87,0% 32,0% 1,22 58,4% 16,5% 0,82 158,2% 15,5% 2,22 109,6% 5,1% 1,54 117,0% 5,4% 1,64 109,3% 5,1% 1,53 111,2% 42,4% 1,56 124,6% 14,7% 1,75 39,6% 23,0% 0,56 92,2% 6,1% 1,29 124,8% 10,8% 1,75 180,0% 58,6% 2,52 108,9% 6,7% 1,53 156,1% 6,9% 2,19 167,6% 6,1% 2,35 145,7% 6,3% 2,04 142,7% 3,2% 2,00 ΑΓ. 27,1% 0,38 ΣΤΕΦΑΝΟΣ 146,7% 3,6% 2,06 ΑΘ ΣΠΑΤΑ 187,8% 2,63 81,3% 12,6% 1,14 82,7% 17,6% 1,16 159,5% 43,0% 2,24 181,2% 13,2% 2,54 120,2% 1,68 82,6% 1,16 ΑΘΗΝΑ 133,7% 1,87 48,2% 4,2% 0,68 135,0% 48,5% 1,89 171,6% 50,1% 2,40 59,8% 33,0% 0,84 97,8% 22,7% 1,37 211,3% 39,6% 2,96 28,9% 50,0% 0,41 126,7% 3,0% 1,78 115,8% 3,0% 1,62 116,5% 8,7% 1,63 114,5% 5,0% 1,60 87,1% 6,2% 1,22 80,7% 4,3% 1,13 79,1% 1,7% 1,11 82,4% 5,2% 1,15 84,0% 8,0% 1,18 85,5% 5,4% 1,20 93,1% 6,7% 1,30 97,6% 5,8% 1,37 100,3% 4,7% 1,41 95,5% 5,1% 1,34 94,0% 6,7% 1,32 86,3% 5,8% 1,21 98,0% 12,9% 1,37 117,3% 18,4% 1,64 103,6% 7,5% 1,45 82,4% 10,4% 1,15 91,0% 18,7% 1,28 134,1% 5,2% 1,88 133,3% 24,9% 1,87 161,9% 9,9% 2,27 152,2% 8,6% 2,13 127,2% 16,2% 1,78 120,4% 1,3% 1,69 122,8% 13,3% 1,72 114,0% 14,4% 1,60 147,7% 2,0% 2,07 157,1% 4,9% 2,20 204,3% 14,3% 2,86 187,8% 14,6% 2,63 200,6% 19,2% 2,81 272,1% 1,9% 3,81 194,0% 14,3% 2,72 176,9% 9,7% 2,48 131,1% 7,3% 1,84 149,6% 9,6% 2,10 151,8% 11,0% 2,13 137,5% 10,6% 1,93 129,6% 9,3% 1,82 139,6% 12,5% 1,96 127,3% 9,7% 1,78 43,2% 18,1% 0,60 152,6% 6,5% 2,14 122,1% 6,5% 1,71 116,9% 6,6% 1,64 114,2% 7,1% 1,60 101,4% 5,4% 1,42 104,1% 7,4% 1,46 76,9% 11,3% 1,08 96,1% 4,5% 1,35 95,7% 7,0% 1,34 91,9% 6,2% 1,29
91,6% 5,8% 1,28 97,9% 4,8% 1,37 96,4% 2,2% 1,35 130,2% 4,5% 1,82 90,0% 20,7% 1,26 102,7% 7,7% 1,44 108,4% 5,7% 1,52 108,5% 5,7% 1,52 105,1% 5,0% 1,47 56,2% 1,3% 0,79 124,2% 8,4% 1,74 107,9% 8,5% 1,51 118,1% 6,0% 1,66 105,1% 6,4% 1,47 109,1% 5,7% 1,53 114,4% 5,8% 1,60 105,3% 17,6% 1,48 184,2% 43,2% 2,58 110,5% 42,5% 1,55 117,4% 0,9% 1,64 134,4% 7,6% 1,88 125,9% 12,5% 1,76 125,2% 6,4% 1,75 123,3% 6,3% 1,73 167,8% 28,3% 2,35 105,2% 47,6% 1,47 110,9% 0,8% 1,55 104,8% 10,5% 1,47 126,3% 14,3% 1,77 118,5% 13,7% 1,66 125,6% 1,6% 1,76 66,5% 17,3% 0,93 105,3% 43,2% 1,48 124,2% 9,3% 1,74 101,4% 21,4% 1,42 102,5% 4,3% 1,44 97,7% 8,0% 1,37 176,6% 74,0% 2,48 105,7% 5,2% 1,48 103,5% 5,0% 1,45 96,3% 5,6% 1,35 97,0% 5,6% 1,36 97,8% 7,3% 1,37 ΑΙΑΝΤΕΙΟ 91,6% 4,4% 1,28 99,9% 13,1% 1,40 ΑΙΓΑΛΕΩ 95,4% 5,2% 1,34 93,8% 5,4% 1,31 101,5% 5,7% 1,42 96,2% 4,9% 1,35 ΑΙΓΙΝΑ 82,3% 1,3% 1,15 127,5% 8,2% 1,79 33,4% 0,47 ΑΛΙΜΟΣ 194,9% 66,4% 2,73 139,7% 6,2% 1,96 133,2% 7,9% 1,87 ΑΜΠΕΛΑΚΙΑ 91,2% 3,1% 1,28 ΑΝΑΒΥΣΣΟΣ 116,7% 0,9% 1,64 ΑΝΘΟΥΣΑ 122,0% 3,6% 1,71 136,9% 0,4% 1,92 ΑΝΟΙΞΗ 149,9% 6,0% 2,10 ΑΝΩ ΛΙΟΣΙΑ ΑΡΓΥΡΟΥΠΟΛ Η 95,2% 24,3% 1,33 124,1% 155,2% 1,74 125,3% 35,9% 1,76 87,0% 4,5% 1,22 103,4% 14,1% 1,45 109,8% 6,3% 1,54 113,2% 8,0% 1,59 54,1% 0,76 138,5% 3,8% 1,94 38,2% 69,4% 0,54 44,7% 45,5% 0,63 121,2% 6,8% 1,70 113,1% 5,3% 1,58 ΑΡΤΕΜΗ 103,5% 4,1% 1,45 84,7% 1,19 ΑΣΠΡΟΠΥΡΓΟ 86,9% 7,4% 1,22 52,2% 70,0% 0,73 Σ 76,7% 1,08 ΑΥΛΩΝΑ 104,1% 4,3% 1,46 118,2% 5,3% 1,66 95,5% 13,1% 1,34 129,5% 45,2% 1,81 91,5% 6,9% 1,28 91,6% 8,5% 1,28 ΑΧΑΡΝΕΣ 102,7% 7,2% 1,44 103,8% 7,9% 1,45 89,9% 10,3% 1,26 99,8% 12,1% 1,40 103,1% 6,4% 1,45 95,2% 2,2% 1,33 132,3% 0,4% 1,85 ΒΑΡΗ 140,3% 1,8% 1,97 ΒΙΛΛΙΑ 86,9% 2,1% 1,22 ΒΟΥΛΑ 164,7% 3,8% 2,31 ΒΟΥΛΙΑΓΜΕΝ 286,6% 4,02 Η 151,0% 3,7% 2,12 ΒΡΙΛΗΣΣΙΑ 80,1% 1,12 179,3% 5,1% 2,51 91,3% 0,7% 1,28 93,9% 7,3% 1,32 49,4% 0,69 40,1% 0,56 ΒΥΡΩΝΑΣ ΓΑΛΑΤΣΙ 130,4% 64,6% 1,83 111,1% 6,9% 1,56 109,4% 6,6% 1,53 122,8% 6,9% 1,72 115,9% 3,9% 1,62 35,7% 54,0% 0,50
114,3% 6,9% 1,60 114,5% 5,8% 1,60 ΓΛΥΚΑ ΝΕΡΑ 130,9% 1,83 ΓΛΥΦΑΔΑ 182,3% 35,0% 2,55 150,4% 12,3% 2,11 129,3% 5,7% 1,81 118,9% 6,5% 1,67 60,7% 32,8% 0,85 158,3% 12,7% 2,22 188,6% 15,1% 2,64 146,1% 6,7% 2,05 144,7% 6,6% 2,03 73,8% 0,9% 1,03 55,8% 31,4% 0,78 ΔΑΦΝΗ 70,2% 8,0% 0,98 103,6% 6,1% 1,45 109,8% 6,8% 1,54 116,1% 6,2% 1,63 ΔΙΟΝΥΣΟΣ 208,0% 3,1% 2,92 71,1% 48,0% 1,00 ΔΡΑΠΕΤΣΩΝΑ 225,9% 827,9% 3,16 144,3% 29,3% 2,02 96,0% 5,1% 1,34 ΔΡΟΣΙΑ 181,6% 2,54 191,4% 10,1% 2,68 ΕΚΑΛΗ 238,1% 1,6% 3,34 152,0% 2,13 ΕΛΕΥΣΙΝΑ 109,5% 4,4% 1,53 146,6% 96,6% 2,05 ΕΛΛΗΝΙΚΟ 147,8% 56,4% 2,07 56,5% 74,6% 0,79 130,0% 5,3% 1,82 ΕΡΥΘΡΕΣ 88,4% 0,7% 1,24 ΖΕΦΥΡΙΟ 91,8% 42,9% 1,29 ΖΟΦΡΙΑ 82,9% 0,2% 1,16 ΖΩΓΡΑΦΟΣ 35,7% 0,50 ΖΩΓΡΑΦΟΥ ΗΛΙΟΥΠΟΛΗ ΗΡΑΚΛΕΙΟ 95,7% 12,1% 1,34 115,9% 17,6% 1,62 61,7% 19,8% 0,86 145,4% 2,04 137,5% 19,7% 1,93 115,3% 6,9% 1,62 121,0% 6,8% 1,69 120,2% 6,1% 1,68 104,5% 17,7% 1,46 49,4% 94,5% 0,69 116,4% 14,3% 1,63 122,2% 6,8% 1,71 130,3% 7,0% 1,83 119,0% 4,8% 1,67 112,7% 3,6% 1,58 119,9% 6,3% 1,68 120,8% 4,5% 1,69 124,3% 18,8% 1,74 218,2% 6,0% 3,06 ΘΡ/ΜΑΚΕΔΟΝ ΕΣ ΙΛΙΟΝ 82,8% 38,3% 1,16 131,8% 5,5% 1,85 122,4% 5,8% 1,72 57,9% 0,81 178,7% 4,1% 2,50 103,4% 3,0% 1,45 140,4% 1,97 74,9% 9,6% 1,05 95,3% 5,3% 1,33 105,7% 4,8% 1,48 106,2% 4,5% 1,49 48,7% 0,68 119,2% 91,8% 1,67 202,7% 11,9% 2,84 ΚΑΙΣΑΡΙΑΝΗ 96,9% 33,4% 1,36 110,9% 5,7% 1,55 109,5% 4,9% 1,53 ΚΑΛΑΜΟΣ 92,4% 1,9% 1,29 ΚΑΛΛΙΘΕΑ ΚΑΛΥΒΙΑ ΚΑΜΑΤΕΡΟ 106,3% 9,2% 1,49 46,1% 41,0% 0,65 104,6% 177,3% 1,47 104,0% 8,9% 1,46 107,4% 7,6% 1,51 98,0% 7,0% 1,37 96,9% 5,2% 1,36 105,5% 2,6% 1,48 106,1% 6,3% 1,49 108,7% 7,3% 1,52 117,7% 5,3% 1,65 85,8% 1,20 90,5% 14,6% 1,27 70,5% 1,9% 0,99 50,2% 24,4% 0,70 99,6% 2,5% 1,40 ΚΑΠΑΝΔΡΙΤΙ 122,5% 1,9% 1,72 ΚΕΡΑΤΕΑ 99,3% 3,0% 1,39 ΚΕΡΑΤΣΙΝΙ ΚΗΦΙΣΙΑ ΚΟΡΥΔΑΛΛΟΣ 95,1% 4,0% 1,33 123,3% 58,5% 1,73 100,1% 4,4% 1,40 101,5% 3,3% 1,42 101,3% 4,0% 1,42 103,1% 5,6% 1,45 197,8% 60,4% 2,77 182,0% 78,2% 2,55 175,1% 22,0% 2,45 169,6% 6,7% 2,38 195,5% 8,2% 2,74 198,9% 8,9% 2,79 169,8% 6,8% 2,38 85,2% 4,6% 1,19 91,4% 13,6% 1,28 60,7% 29,3% 0,85 100,3% 6,6% 1,41 97,9% 5,9% 1,37 100,6% 6,4% 1,41
ΚΟΡΩΠΙ 105,0% 4,1% 1,47 75,7% 1,06 ΚΡΥΟΝΕΡΙ 139,7% 2,2% 1,96 ΚΥΘΗΡΑ 99,3% 4,2% 1,39 ΛΑΥΡΙΟ 95,7% 4,8% 1,34 ΛΥΚΟΒΡΥΣΗ 131,4% 4,7% 1,84 ΜΑΓΟΥΛΑ 107,1% 8,0% 1,50 ΜΑΝΔΡΑ 106,3% 3,8% 1,49 ΜΑΡΑΘΩΝΑΣ 94,1% 1,3% 1,32 ΜΑΡΚΟΠΟΥΛ Ο ΜΑΡΟΥΣΙ ΜΕΓΑΡΑ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩ ΣΗ 114,5% 2,6% 1,60 109,5% 1,53 108,8% 35,4% 1,52 132,6% 16,7% 1,86 168,9% 1,9% 2,37 160,2% 5,0% 2,24 177,7% 6,9% 2,49 145,5% 5,3% 2,04 156,9% 5,0% 2,20 154,3% 4,3% 2,16 173,7% 2,43 84,0% 1,2% 1,18 43,0% 0,60 47,8% 19,0% 0,67 96,9% 5,0% 1,36 111,3% 6,1% 1,56 116,9% 7,7% 1,64 73,3% 5,0% 1,03 49,7% 42,9% 0,70 ΜΟΣΧΑΤΟ 92,1% 1,7% 1,29 121,3% 6,5% 1,70 118,1% 4,1% 1,65 119,4% 16,5% 1,67 74,4% 7,6% 1,04 Ν ΕΡΥΘΡΑΙΑ 192,1% 9,1% 2,69 161,9% 5,7% 2,27 113,9% 8,3% 1,60 74,1% 20,9% 1,04 259,8% 581,3% 3,64 100,3% 23,2% 1,41 Ν ΙΩΝΙΑ 106,2% 5,1% 1,49 112,0% 6,8% 1,57 105,7% 4,7% 1,48 107,9% 4,3% 1,51 114,9% 3,3% 1,61 Ν ΜΑΚΡΗ 119,6% 2,2% 1,68 Ν ΠΑΛΑΤΙΑ 97,2% 0,2% 1,36 Ν ΠΕΡΑΜΟΣ 92,7% 1,9% 1,30 124,7% 19,1% 1,75 Ν ΣΜΥΡΝΗ 59,6% 4,6% 0,84 163,4% 39,8% 2,29 123,7% 29,3% 1,73 Ν ΦΙΛΑΔΕΛΦΕΙΑ Ν ΧΑΛΚΗΔΟΝΑ ΜΕΘΑΝΑ 84,7% 0,5% 1,19 121,2% 34,4% 1,70 ΜΕΛΙΣΣΙΑ 158,6% 5,5% 2,22 99,3% 5,6% 1,39 Π ΦΑΛΗΡΟ 132,8% 6,4% 1,86 132,2% 5,8% 1,85 130,3% 7,0% 1,83 130,4% 5,4% 1,83 115,0% 20,4% 1,61 73,9% 136,9% 1,04 75,4% 6,4% 1,06 110,9% 4,7% 1,55 107,8% 6,5% 1,51 105,7% 10,0% 1,48 113,6% 7,2% 1,59 Ν ΨΥΧΙΚΟ 167,7% 7,8% 2,35 88,2% 0,9% 1,24 95,8% 5,3% 1,34 104,4% 21,2% 1,46 141,0% 49,5% 1,98 ΝΙΚΑΙΑ 90,5% 17,1% 1,27 103,7% 1,4% 1,45 100,9% 4,6% 1,41 93,7% 9,3% 1,31 98,0% 46,1% 1,37 Π ΠΕΝΤΕΛΗ 177,9% 81,9% 2,49 111,2% 0,4% 1,56 238,5% 24,2% 3,34 153,0% 51,2% 2,14 82,2% 43,6% 1,15 134,8% 0,9% 1,89 128,5% 2,2% 1,80 125,1% 47,1% 1,75 Π ΨΥΧΙΚΟ 217,8% 7,9% 3,05 ΠΑΙΑΝΙΑ 125,9% 2,3% 1,76 ΠΑΛ. ΦΑΛΗΡΟ 50,0% 0,70 128,9% 5,6% 1,81 ΠΑΛΛΗΝΗ 129,7% 29,9% 1,82 142,5% 4,3% 2,00 ΠΑΛΟΥΚΙΑ 108,4% 2,9% 1,52 169,6% 24,6% 2,38 ΠΑΠΑΓΟΥ 245,5% 0,005% 3,44 184,1% 10,4% 2,58 ΠΕΙΡΑΙΑΣ 52,3% 25,5% 0,73 60,3% 31,7% 0,85 407,8% 14,3% 5,71 27,9% 0,39 23,5% 40,6% 0,33 126,5% 82,7% 1,77 117,6% 1,3% 1,65 136,6% 48,2% 1,91 87,0% 1,22 119,3% 11,0% 1,67 113,3% 5,6% 1,59 116,5% 4,2% 1,63 127,6% 3,9% 1,79 137,9% 10,5% 1,93
118,3% 5,1% 1,66 111,6% 4,2% 1,56 113,2% 2,7% 1,59 117,6% 4,6% 1,65 98,4% 7,6% 1,38 94,9% 2,6% 1,33 91,4% 3,2% 1,28 98,7% 4,1% 1,38 100,5% 4,0% 1,41 102,9% 5,6% 1,44 101,2% 5,5% 1,42 116,0% 6,4% 1,63 ΠΕΡΑΜΑ 137,9% 42,6% 1,93 93,4% 4,5% 1,31 129,1% 2,2% 1,81 65,6% 11,5% 0,92 80,3% 5,4% 1,12 88,3% 1,1% 1,24 290,2% 9,9% 4,07 165,8% 16,7% 2,32 ΠΕΡΙΣΤΕΡΙ 136,8% 1,1% 1,92 99,2% 6,5% 1,39 103,8% 7,2% 1,45 103,5% 5,1% 1,45 106,6% 5,2% 1,49 95,3% 5,5% 1,34 97,0% 6,2% 1,36 99,2% 4,9% 1,39 112,0% 27,5% 1,57 ΠΕΤΡΟΥΠΟΛΗ 93,2% 0,6% 1,31 104,2% 26,3% 1,46 113,1% 4,5% 1,59 ΠΕΥΚΗ 159,9% 35,8% 2,24 148,5% 6,2% 2,08 ΠΟΡΟΣ 79,9% 1,1% 1,12 ΠΟΤ. ΚΥΘΗΡΩΝ 89,2% 7,0% 1,25 ΡΑΦΗΝΑ 149,2% 3,7% 2,09 135,2% 1,89 ΡΟΔΟΠΟΛΗ 141,5% 0,9% 1,98 ΣΑΛΑΜΙΝΑ 92,3% 3,2% 1,29 119,8% 1,68 ΣΠΑΤΑ 109,4% 3,6% 1,53 ΣΠΕΤΣΕΣ 83,1% 3,3% 1,16 ΣΤΑΜΑΤΑ 148,7% 4,9% 2,08 ΣΤΑΥΡΟΣ 215,5% 73,0% 3,02 105,8% 21,3% 1,48 ΤΑΥΡΟΣ 123,7% 48,9% 1,73 63,3% 0,89 90,0% 8,0% 1,26 ΥΔΡΑ 98,0% 1,4% 1,37 ΥΜΗΤΤΟΣ 113,5% 114,3% 1,59 112,5% 7,2% 1,58 ΦΙΛΟΘΕΗ 218,2% 8,9% 3,06 ΦΥΛΗ (ΧΑΣΙΑ) 100,4% 13,3% 1,41 99,3% 14,1% 1,39 74,0% 20,9% 1,04 ΧΑΙΔΑΡΙ 115,3% 27,8% 1,62 107,5% 4,6% 1,51 122,8% 4,5% 1,72 ΧΑΛΑΝΔΡΙ ΧΟΛΑΡΓΟΣ ΨΥΧΙΚΟ 152,6% 8,5% 2,14 168,3% 55,0% 2,36 124,0% 7,1% 1,74 152,2% 8,1% 2,13 140,5% 6,5% 1,97 149,8% 6,9% 2,10 152,2% 5,8% 2,13 187,4% 12,4% 2,63 186,7% 20,1% 2,62 137,8% 34,7% 1,93 163,9% 25,3% 2,30 153,5% 7,1% 2,15 147,2% 8,8% 2,06 187,1% 9,0% 2,62 60,6% 64,3% 0,85 104,3% 40,4% 1,46 % ΩΣ ΠΡΟΣ ΜΕΣΟ ΟΡΟ (Μ.Ο.) ΧΩΡΑΣ ΜΕΤΑΒΟΛΗ 2009 2012 <50% Μείωση >17,33% 50 75% Μείωση 14,44 17,33% 75 90% Μείωση 12,71 14,40 % 90 110% Άλλη μείωση 110 125% Αύξηση 0 1% 125% 150% Αύξηση 1 2,5% >150% Αύξηση >2,5% < 80% του Ο.Φτχ. Τα δεδομένα αυτά οδηγούν στο συμπέρασμα ότι είναι αναγκαία μια χωρικά στοχευμένη πολιτική με έντονη «place based» και ιδιαίτερα «αστική» προσέγγιση, ολοκληρωμένου χαρακτήρα, και με ειδικότερη μέριμνα για τις περιοχές που πλήττονται από τη φτώχεια (που απαντώνται κυρίως στα μεγάλα αστικά κέντρα όπου η πρόσφατη οικονομική κρίση επιδείνωσε την συνολική οικονομική και κοινωνική τους ταυτότητα). Οι ειδικές ανάγκες αυτών των περιοχών σκιαγραφούνται
συνοπτικά, ως εξής: (α) η πρόσβαση στην απασχόληση και σε βασικά αγαθά ή υπηρεσίες, (β) η κοινωνική ένταξη (στέγαση, εκπαίδευση, απασχόληση, κλπ), (γ) η άρση της απομόνωσης σε όλες τις παραμέτρους (βελτίωση της προσβασιμότητας, πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας, σε πολιτισμικά αγαθά, κλπ ) και (δ) η αντιμετώπιση φαινομένων που δυσχεραίνουν ή αναπαράγουν τα φαινόμενα φτώχειας (όπως η έλλειψη αναπτυξιακών ευκαιριών), ή παραμονής στην κατηγορία των Ευπαθών Ομάδων. Οσον αφορά στην αστικότητα, αυτή επιταχύνεται: τα 3/4 του ελληνικού πληθυσμού ζουν πλέον σε πόλεις άνω των 10.000 κατοίκων και σε 29 Νομούς ο αστικός πληθυσμός ξεπερνά το 50% του συνόλου. Τέλος, αξίζει να επισημανθεί ότι υπάρχουν «μόνιμοι» παράγοντες απόκλισης και ότι κατά συνέπεια και η αναγνώριση και η αντιμετώπιση του περιφερειακού προβλήματος πρέπει όχι μόνον να είναι επικεντρωμένη αλλά και να έχει μακροπρόθεσμο ορίζοντα. Πίνακας 3. ΑΕΠ κ.κ. στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες, ως προς το μ.ο. των χωρών της ΕΕ 14, 1929 2007 1929 1939 1946 1973 1979 1989 2007 ΕΛΛΑΔΑ 57% 57% 39% 68% 69% 64% 75% ΑΥΣΤΡΑΛΙΑ 129% 127% 186% 114% 111% 109% 117% ΚΑΝΑΔΑΣ 124% 104% 195% 122% 125% 121% 117% ΗΠΑ 169% 143% 259% 148% 145% 146% 148% ΑΡΓΕΝΤΙΝΗ 107% 90% 131% 70% 64% 41% 46% ΒΡΑΖΙΛΙΑ 28% 27% 42% 34% 38% 33% 28% ΚΙΝΑ 14% 7% 8% 12% 29% ΙΝΔΙΑ 18% 15% 18% 8% 7% 8% 13% ΙΑΠΩΝΙΑ 50% 61% 41% 101% 102% 114% 107% Ν ΚΟΡΕΑ 27% 31% 19% 25% 33% 51% 86% ΤΟΥΡΚΙΑ 30% 39% 40% 31% 32% 32% 38% 3. ΜΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ «ΣΥΝΟΧΗΣ» ΟΧΙ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΝΟΧΗ Τα νέα κείμενα των Κανονισμών για την ευρωπαϊκή Πολιτική Συνοχής και ειδικότερα αυτά για τις Κοινές Διατάξεις και για το ΕΤΠΑ σηματοδοτούν ριζική στροφή της Πολιτικής της Συνοχής. Τα κείμενα ολοκληρώνουν, σε συνδυασμό με τις αποφάσεις του Συμβουλίου για τη μακροοικονομική και δημοσιονομική σταθερότητα και την Οικονομική Διακυβέρνηση και ειδικές διατάξεις του «Συμφώνου για το Ευρω+», τη μετάβαση από την κατάσταση όπου η Πολιτική Συνοχής προωθώντας τη σύγκλιση καλούνταν να συμβάλει σε μια παράλληλη συνολική στρατηγική της Ενωσης (όπως κατά την τρέχουσα προγραμματική περίοδο ως προς τη Στρατηγική της Λισσαβόνας), στην κατάσταση όπου η Συνοχή καλείται να χρηματοδοτήσει μια υπερκείμενη στρατηγική (Στρατηγική «Ευρώπη 2020») η οποία επεκτείνεται σε όλο το έδαφος της Ενωσης με λιγότερους συνολικούς πόρους και με όρους και προϋποθέσεις στις οποίες πολύ δύσκολα θα ανταποκριθούν οι λιγότερο ανεπτυγμένες Περιφέρειες της Ενωσης. Η υποκατάσταση του όρου «Σύγκλιση» από τον όρο «Επένδυση για Ανάπτυξη και Απασχόληση» είναι ενδεικτική. Σε σύγκριση με τις προηγούμενες προγραμματικές περιόδους, η νέα Πολιτική αποδεσμεύεται από την αναδιανεμητική λειτουργία που είναι συστατική της περιφερειακής πολιτικής και εντάσσεται τελείως αξιωματικά σε μια από τις πιθανές εναλλακτικές αντιλήψεις για τον τρόπο με τον οποίο η Ενωση θα μπορέσει να ξεπεράσει την οικονομική κρίση και μάλιστα η υιοθέτηση της Στρατηγικής
«Ε2020» δεν επήλθε έπειτα από μία ενδελεχή Αξιολόγηση της Στρατηγικής της Λισσαβόνας (τις γενικές αρχές και στόχους της οποίας ουσιαστικά αναπαράγει και επεκτείνει). Επιβάλλεται μια αντίστοιχη συγκέντρωση σε Θεματικούς Στόχους της «Ε2020» που μπορεί να εκτιμηθεί αναποτελεσματική ή αντίθετη με την αρχή της επικουρικότητας και τη συγκεκριμένη κάθε φορά περιφερειακή πραγματικότητα. Χρηματοδοτούνται όλες οι ευρωπαϊκές Περιφέρειες, χωρίς διάκριση. Παρά το ό,τι η κατά κεφαλήν χρηματοδότηση στις πλούσιες από αυτές θα είναι έως και πολύ χαμηλή, δεν αιτιολογείται γιατί να έχουν μειωμένη ενίσχυση και Περιφέρειες με π.χ. 95% του μ.ο. της ΕΕ 27 και Περιφέρειες με 195% ή γιατί η Ενωση πρέπει να ενισχύει δια των Διαρθρωτικών Ταμείων παρεμβάσεις σε Περιφέρειες με κ.κ. ΑΕΠ στο 550% αυτού π.χ. της Δυτικής Ελλάδας. Δεν τεκμηριώνεται με βάση ανάλυση αναγκών, η κατανομή των πόρων μεταξύ «λιγότερο ανεπτυγμένων / μεταβατικών / περισσότερο ανεπτυγμένων» στην τελική σχέση 64% / 15% / 21% και απουσιάζει από τα κριτήρια κατανομής ο παράγων «κρίση» (αν εξαιρεθεί το κριτήριο της ανεργίας, χαμηλής βαρύτητας). Η συνολική μείωση του προϋπολογισμού υπό συνθήκες δημοσιονομικής κρίσης και στασιμότητας της δαπάνης του ιδιωτικού τομέα, αναγκαστικά επιβάλλει επικέντρωση σε εκείνους τους τομείς που βασίμως κρίνεται ότι θα ασκήσουν κινητήριο ρόλο, μετάθεση για τη συγκυρία της ανάκαμψης, των επενδύσεων σε μη κινητήριους τομείς, εξειδικευμένη παρέμβαση σε περιοχές και τομείς όπου η κρίση κινδυνεύει να οδηγήσει σε αποσάθρωση και ερημοποίηση, με προβλεπτές συνέπειες οικονομικές, κοινωνικές και επί της πολιτικής συνοχής της Ενωσης. Κατά συνέπεια, ιδιαίτερο πρόβλημα θα αντιμετωπίσουν οι έως τώρα «συνήθεις» εθνικές επενδυτικές προτεραιότητες: θα κληθούν είτε να περιοριστούν δραστικά είτε να χρηματοδοτηθούν μέσω του Ταμείου Συνοχής. Το σύνολο των Κανονισμών και των εργασιών της Επιτροπής για την εξειδίκευση σε προγραμματικά εργαλεία, θέτουν πλαίσια για τη νέα περίοδο εξαιρετικά περιοριστικά και δεσμευτικά για την ελληνική πρακτική αναπτυξιακού προγραμματισμού. Μία μία οι συγκεκριμένες διατάξεις κατά περίπτωση μπορούν να θεωρηθούν ως «πολύ» ή «λίγο» αρνητικές, ως θετικές. Θα ήταν όμως λάθος να επικεντρωθεί η προσπάθεια στην κατά περίπτωση αντιμετώπιση των «αρνητικών» διατάξεων και να μην τονιστεί εξαρχής ότι η σύνθεση πολλών διατάξεων, σε συνδυασμό με την επιχειρησιακή εξειδίκευση τους, συνιστά μια ριζική στροφή στην Πολιτική της Συνοχής, και μια υποβάθμιση της σε χρηματοδότη της «Ε2020». Η στροφή αυτή, πέραν του ότι είναι «δυσμενής» για τη χώρα στα πλαίσια της σημερινής πρακτικής αναπτυξιακού προγραμματισμού, είναι και ασύμβατη με το πνεύμα των Συνθηκών. Η Πολιτική Συνοχής είναι διάδοχος της Περιφερειακής Πολιτικής, η οποία έχει ρίζες στις προβλέψεις της Συνθήκης της Ρώμης για «an harmonious development of economic activities», έχει αναγνωριστεί ως ανάγκη για «coordinated community solution to regional problems and the correction of regional imbalances» (Commission Communication 1964, Recommendation 1969) και έχει λάβει οργανωτική και λειτουργική υπόσταση με την ίδρυση του ERDF (1972/74, βάσει συγκεκριμένου άρθρου 235 της αρχικής Συνθήκης). Η Συνοχή εμφανίζεται στην Ενιαία Πράξη 1986, ως «accompanying policy, concerning economic and social cohesion» και «in order to promote a harmonious development in the whole of the Community», ως αντιστάθμιση παράπλευρων συνεπειών της «Εσωτερικής Αγοράς». Στο άρθρο 2 της Συνθήκης για την Ενωση ορίζεται και ο στόχος για «promotion of balanced and harmonious development of activities in the whole of the Community, of durable growth,, economic and social cohesion and solidarity between the member
states». Τέλος, στη Συνθήκη της Λισσαβόνας προστέθηκε ο στόχος της χωρικής συνοχής. Η Στρατηγική «Ευρώπη 2020» αποτελεί Απόφαση του Συμβουλίου, με αιτιολογικό την αναγνώριση των συνεπειών της κρίσης και την αναγκαιότητα για «action to put our economies back on the path of sustainable and job creating growth», με έμφαση σε «implementation», «fiscal sustainability», «fiscal consolidation where warranted» και «coordination of economic policies». Η Πολιτική Συνοχής είναι συστατικός και ιδρυτικός στόχος (μόνιμος και μακροπρόθεσμος) της Ενωσης ενώ η «Ευρώπη 2020» είναι πολιτική για συγκεκριμένη περίοδο. Κακώς η προ 1992 Πολιτική Συνοχής χρεώνεται στον «παρεμβατισμό» ενώ η μετά 1999 πιστώνεται στην «ελεύθερη οικονομία». Η «Ευρώπη 2020» έρχεται ως συνέχεια της Agenda της Λισσαβόνας, απαρίθμηση μακροπρόθεσμων στόχων για το σύνολο της Ενωσης χωρίς evidence based τεκμηρίωση της. Κατά συνέπεια, και με δεδομένο ότι η Ενωση δεν διαθέτει άλλους επενδυτικούς πόρους πέραν των Διαρθρωτικών Σημείων, η σύνδεση Συνοχής και «Ε2020» εξυπηρετεί κυρίαρχα τη χρηματοδότηση της δεύτερης από πόρους της πρώτης. 4. ΕΝΑ ΣΧΕΔΙΑΣΜΑ ΓΙΑ ΤΟ ΝΕΟ ΕΣΠΑ Η χώρα θα κληθεί να αντιμετωπίσει αυτό το δυσμενές πλαίσιο, τόσο μέσα σε συνθήκες οξείας τρέχουσας κρίσης όσο όμως και μακροπρόθεσμης ουσιαστικής αναπτυξιακής υστέρησης. Η επιμονή της χώρας σε συγκεκριμένες προτεραιότητες κατά τις προηγούμενες προγραμματικές περιόδους την οδήγησε τελικώς σε μακροπρόθεσμη αναπτυξιακή υστέρηση (σε ορίζοντα 15ετίας έως και 40ετίας), με κυριότερα χαρακτηριστικά την αποπαραγωγικοποίηση από τη δεκαετία του 90, τη μακροπρόθεσμη σταθερή αύξηση της ανεργίας, τη σταθερή επιδείνωση του βαθμού κάλυψης του χρόνιου εμπορικού ελλείμματος, την «εξανέμιση» της αποταμίευσης υπέρ της κατανάλωσης και τη συνακόλουθη «αδυναμία» για ενδογενή χρηματοδότηση της επένδυσης. Η ιδιαίτερη ελληνική δημοσιονομική κρίση καθιστά ανέφικτη αλλά και επικίνδυνη τη συνέχιση της παράλληλης λειτουργίας δύο προγραμματικών συνόλων, ενός «εθνικού» με αόριστες διαδικασίες, αναξιολόγητη σκοπιμότητα και αναγνωρισμένη ελλιπή αποτελεσματικότητα και αποδοτικότητα, και ενός συγχρηματοδοτούμενου με αυστηρές δεσμεύσεις επιλεξιμότητας, υλοποίησης και διαχείρισης. Όπως επίσης είναι, στα ίδια πλαίσια, αδύνατο να διατηρηθεί η πολυπλοκότητα των διαδικασιών και των δομών σχεδιασμού, διαχείρισης και υλοποίησης και η πολυ εμπλοκή επιπέδων και μηχανισμών προγραμματισμού (εθνικό επίπεδο κατά υπουργεία, αποκεντρωμένες διοικήσεις, Περιφέρειες, Δήμοι, ενδιάμεσοι φορείς, μηχανισμός εκχωρήσεων, επιχειρησιακές συμφωνίες υλοποίησης, Αναπτυξιακός Νόμος, Ταμεία, ειδικά καθεστώτα ενίσχυσης, κ.ο.κ.). Η εμπειρία από τη μέχρι σήμερα υλοποίηση του ΕΣΠΑ υποδεικνύει ως κύρια κρίσιμα σημεία τα ακόλουθα. Ισχυρή τρωτότητα απέναντι στους εξωτερικούς παράγοντες. Ενώ η στρατηγική του ΕΣΠΑ ήταν γενικώς ορθή για τη συγκυρία εκπόνησης του, δεν ήταν ευέλικτη, διότι προσπαθούσε παράλληλα να αντιμετωπίσει όλο το φάσμα των αναπτυξιακών αναγκών της χώρας και επομένως ήταν σε σημαντικό βαθμό «δέσμια» των αναπτυξιακών αναγκών όπως και σε όποιους τομείς αυτές παγίως αναγνωρίζονταν και αποτυπώνονταν στους «καταλόγους έργων». Αυτός ο ενδογενής «διχασμός» θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί σε συγκυρία μεγέθυνσης όχι όμως σε συγκυρία κρίσης. Η κρίση ρευστότητας, ΠΟΥ επηρέασε καθοριστικά τη δυνατότητα των τελικών δικαιούχων (και κυρίως των επιχειρήσεων) να ανταποκριθούν στην προσφορά αναπτυξιακών εργαλείων από το
πρόγραμμα. Παράλληλα, ο ειδικότερος σχεδιασμός ορισμένων από αυτά (π.χ. εγγυήσεις, φορολογικά κίνητρα) αποδείχθηκε ακατάλληλος καθώς η άμεση ανάγκη των επιχειρήσεων ήταν είτε η παροχή ρευστότητας είτε η άμεση επενδυτική ενίσχυση. Η δημοσιονομική κρίση επηρέασε και το σκέλος «ενισχύσεις» και το σκέλος «υποδομές» του προγράμματος καθώς οι μεν ενισχύσεις είχαν σχεδιασθεί περισσότερο προς τη μορφή των Χρηματοδοτικών Εργαλείων (τα οποία εξαρτώνταν και από τη διαθεσιμότητα εθνικών πόρων και από την αξιοπιστία του τραπεζικού συστήματος, που είχαν και οι δύο τρωθεί), οι δε υποδομές είχαν σχεδιασθεί με έμφαση είτε στις αυτοχρηματοδοτήσεις (επίσης εξαρτώμενες από την αξιοπιστία του τραπεζικού συστήματος) είτε στα μικρότερης κλίμακας έργα της Τοπικής Αυτοδιοίκησης (που εξαρτώνταν από τη διαθεσιμότητα εθνικών πόρων). Περιορισμένα «αντανακλαστικά» αντίδρασης, διοικητική μεταρρύθμιση: η έλλειψη ευελιξίας θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί (στις αρχές της κρίσης) με μία άμεση και δραστική παρέμβαση). Η παρέμβαση αυτή θα περιλάμβανε άμεσο ανασχεδιασμό προς καταλληλότερα εργαλεία και καταλληλότερη αναδιάταξη πόρων στο εσωτερικό των Θεματικών Προτεραιοτήτων. Η παρέμβαση ήταν δυνατή αλλά αντ αυτής επιλέχθηκε η λύση της αναθεώρησης η οποία συνεπαγόταν μακρόχρονες και αβέβαιες διαδικασίες ενώ, παράλληλα, ως απόδειξη περιορισμένων «αντανακλαστικών», στην ίδια περίοδο επιχειρήθηκε η διοικητική μεταρρύθμιση, με ιδιαίτερη έμφαση στο αυτοδιοικητικό επίπεδο, η οποία επιβάρυνε εξαιρετικά το ήδη ανέτοιμο και πολύπλοκο σύστημα διοίκησης με αβεβαιότητες, αλλαγές και καθυστέρηση στη μεταβίβαση αρμοδιοτήτων. Το ίδιο το γεγονός της απόπειρας εξάλλου αποσπούσε την προσοχή από το κύριο ζήτημα (την εκδήλωση της κρίσης) και τη μετέθετε στο θεσμικό ζήτημα. Η αναγκαιότητα αναπροσανατολισμού της περιφερειακής πολιτικής στην Ελλάδα συμπίπτει με την κρίση, με την αναγκαιότητα «ανακάλυψης» εθνικής αναπτυξιακής στρατηγικής και με τη ριζική στροφή στην ευρωπαϊκή Πολιτική Συνοχής. Χωρίς εθνικούς πόρους και με τον παραγωγικό της ιστό να διαλύεται, η χώρα πρέπει να εφεύρει περιφερειακή πολιτική, ενώ σε ευρωπαϊκό επίπεδο έχει ήδη επέλθει ενσωμάτωση της Πολιτικής της Συνοχής στη Στρατηγική «Ευρώπη 2020» ως χρηματοδότη της για την επίτευξη ευρωπαϊκών στόχων, ελάχιστα διαφοροποιούμενων κατά χώρα ή περιφέρεια, και υπό δρακόντειο σχήμα σχεδιασμού, εφαρμογής και διαχείρισης των προγραμμάτων. Ως μοναδικές αξιόπιστες κατευθύνσεις για μια πολιτική περιφερειακής ανάπτυξης προκύπτουν η όσο το δυνατόν ισχυρότερες χωρική επικέντρωση, αξιοποίηση νέων (για τη χώρα, αλλά παλιών ήδη για την Ενωση) εργαλείων και ολοκληρωμένη προσέγγιση στο καταλληλότερο χωρικό επίπεδο όλων των θεματικών αναπτυξιακών στόχων. Ειδική έμφαση είναι αναγκαία (α) στην αστική ανάπτυξη, ζήτημα που επί μακρόν καλυπτόταν από το ιδεολόγημα της αντίθεσης «φτωχής υπαίθρου / πλούσιας πόλης», (β) στην αναγέννηση του παραγωγικού ιστού στη χωρική του διάσταση. Μόνον έτσι είναι πιθανόν η νέα προγραμματική περίοδος 2014 2020 να συμβάλει σε εκκίνηση ανάπτυξης και όχι απλά σε μια αντικυκλικού χαρακτήρα «αντιστροφή» της ύφεσης. Τα προβλήματα υπήρχαν πριν από την κρίση και η απλή επανάληψη των παλιών πρακτικών θα τα επιδεινώσει. Με βάση τις παραπάνω διαπιστώσεις, κρίνεται σκόπιμο να γίνουν μακροπρόθεσμες αναπτυξιακές επιλογές που να τροποποιούν τις μέχρι σήμερα τομεακές προτεραιότητες (ή και να τις αντιστρέφουν), να εξειδικευθούν οι αναπτυξιακές επιλογές με πολλή προσοχή σε υπο
περιφερειακό επίπεδο (όπου κυρίως εκδηλώνονται οι ανισότητες), να ενοποιηθούν ο «εθνικός» και ο «συγχρηματοδούμενος» αναπτυξιακός προγραμματισμός, και να απλοποιηθεί ο συνολικός μηχανισμός σχεδιασμού, υλοποίησης και διαχείρισης. Υποδεικνύονται οι ακόλουθες (σε στάδιο «σχεδιάσματος») επιλογές και κατευθύνσεις κατά καίριο ζήτημα. Αναπροσανατολισμός των εθνικών αναπτυξιακών επιλογών. Μακροπρόθεσμη παραγωγική αναγέννηση της οικονομίας και απομάκρυνση του κέντρου βάρους της από τους τομείς των κατασκευών και των υπηρεσιών προς ιδιώτες Αύξηση συνολικής εξωστρέφειας και ένταξη παραγωγής και επιχειρήσεων σε διεθνή δίκτυα Επείγουσα ανακατάκτηση της εσωτερικής αγοράς Επείγον άνοιγμα των κλάδων που χαρακτηρίζονται από στενώσεις Προσέλκυση επενδύσεων σε σύγχρονους δυναμικούς κλάδους για αξιοποίηση ερευνητικού και εξειδικευμένου δυναμικού και υποδομών Προώθηση της εγχώριας καινοτομίας και παραγωγής σε νέους ή επιλεγμένους από τους παραδοσιακούς κλάδους Επείγουσα αναβάθμιση προς κλάδους υψηλότερης προστιθέμενης αξίας και επείγουσα αναβάθμιση προς υψηλότερη προστιθέμενη αξία στους "παραδοσιακούς" κλάδους Απεξάρτηση του τουρισμού από τη διεθνή συγκυρία Απεξάρτηση του αγροτικού τομέα από τις ενισχύσεις, αξιοποίηση των "φωλεών" της νέας ΚΑΠ Αξιοποίηση των "εθνικών" εξωτερικών εισροών (ναυτιλία) Ανάπτυξη, ανάδειξη, αξιοποίηση των ανθρώπινων πόρων ως του βασικότερου αναπτυξιακού πόρου της χώρας. Συνολική εθνική αναπτυξιακή στρατηγική στη θέση της στρατηγικής περιφερειακής ανάπτυξης. Η νέα στρατηγική δεν μπορεί να περιοριστεί σε μια στρατηγική ανάπτυξης των περιφερειών. Για μια νέα στρατηγική δεν είναι δόκιμη μια απλή προσέγγιση bottom up και θα πρέπει πρώτα να απαντηθούν σε εθνικό επίπεδο τα ακόλουθα ερωτήματα: ποιοι είναι οι στόχοι μιας συνολικής εθνικής στρατηγικής ανάκαμψης και ποιες είναι οι βασικές κατευθύνσεις για το προσδοκώμενο εθνικό αναπτυξιακό πρότυπο σε μακροπρόθεσμο ορίζοντα (ανάκαμψη και μακροπρόθεσμη ανάπτυξη ΔΕΝ ταυτίζονται) ποιοι μπορεί να είναι οι διαθέσιμοι πόροι, λαμβανομένων υπόψη όλων των περιορισμών από την κρίση και από το Ευρωπαϊκό πλαίσιο; ποια μόχλευση πόρων μπορεί να αναμένεται και από ποιες πηγές; ποιες είναι οι κρίσιμες χωρικές ανισότητες που πρέπει να αντιμετωπιστούν, στην κρίση και στην προσδοκώμενη ανάπτυξη; ποιο είναι το κατάλληλο χωρικό πρότυπο της αναπτυξιακής στρατηγικής (περιφερειακό; placebased; «οριζόντιο»;) Ενοποίηση «εθνικού» και συγχρηματοδοτούμενου αναπτυξιακού προγραμματισμού. Η νέα στρατηγική δεν μπορεί να περιοριστεί στο Σύμφωνο Εταιρικής Σχέσης, για τον απλούστατο λόγο ότι το «εθνικό» ΠΔΕ θα είναι πολύ περιορισμένου μεγέθους (λόγω των όρων του Δημοσιονομικού Συμφώνου περί αυτόματης σύνδεσης δημοσίων δαπανών και ρυθμού μεταβολής του ΑΕΠ, λόγω των δεσμεύσεων της χώρας στα πλαίσια του Μεσοπρόθεσμου Προγράμματος, ως συνέπεια της επικράτησης στην Ενωση της αντίληψης για συνεχή περιορισμό της δημόσιας παρέμβασης και για κατάργηση των αναδιανεμητικών δράσεων και σε συνέχεια της σταθερής πλέον συνεχούς μείωσης του). Η σύνδεση ΣΕΣ και «εθνικού» ΠΔΕ υπό μορφήν ενιαίου Εθνικού Αναπτυξιακού Προγράμματος είναι αναγκαία. Η ενοποίηση επιτρέπει (στα πλαίσια της συνολικής κατανομής όλων των διαθέσιμων πόρων μέσω συνολικών Αναπτυξιακών Προγραμμάτων κατά