Τελευταία ενημέρωση: Ιούνιος 2015 Σύγχρονος Λόγος Ιδεών Δοκιμές για τους μαθητές Λυκείου περιεχόμενα 1. Η σχέση των νεοελλήνων με την πολιτιστική κληρονομιά, Μ. Μερκούρη...2 2. Οι χαμένες γλώσσες, Γιώργος Αγγελόπουλος...2 3. Γλωσσομάθεια, Κουζέλη, Νικολόπουλος...3 4. Γλωσσικά Ανθρώπινα Δικαιώματα, Γεώργιος Μπαμπινιώτης...4 5. Ελληνικά στον εικοστό πρώτο αιώνα, Αλέξη Καλοκαιρινού...6 6. Φανατισμός, Μάριου Πλωρίτη...7 7. Ρατσισμός: από τη φυλή στην κουλτούρα, Νίκου Δεμερτζή...9 8. «Εθελοντισμός και εκπαίδευση», Βαγγέλης Μπουναρτζής...10 9. Mη Kυβερνητικές Oργανώσεις, Νίκος Δήμου...13 10. Προκλήσεις και όραμα της Ε.Ε., Ελένη Γλύκατζη Αρβελέρ...14 11. Ευρωπαϊκή Ένωση, Κ.Α. Δημόπουλος...15 12. Αίτια πολέμου...16 13. Γιατί ο πόλεμος; Έρνστ Τούγκενχατ...17 14. Φτωχός όποιος δεν έχει πρόσβαση στη γνώση, Shasi Tharoor...19 15. Μέσα Μαζικής Ενημερωσης, Γιάννης Πανούσης...20 16. Η (παρα)πληροφόρηση στο www., Τ. Μίχα...21 17. Λακωνικότητα και συντόμευση του λόγου, Δημ Χροστόπουλος...22 18. Ο ελεύθερος χρόνος στην εποχή της κρίσης, Αλεξάνδρα Κορωναίου...23 19. Τρεις άξονες δράσης κατά της μελλοντικής ανεργίας (από τον ημερ. Τυπο)...25 20. Προσεγγίζοντας επαγγέλματα καριέρας, Δημ. Μπουραντάς...26 21. Εργαζόμενοι από το σπίτι (από τον ημερ. Τυπο)...29 22. Νεοναζισμός Ρατσισμός, Μάνου Χατζιδάκι...30 23. Οι ψυχολογικές ρίζες του ρατσισμού, Βάρβογλη Λίζα...34 24. Η τεχνολογία θα προλαμβάνει τροχαία ατυχήματα...35 25. «Ξέρεις ποιος είμαι εγώ ρε!», Παντελή Μπουκάλα...38 26. Η ποίηση του Κινηματογράφου, Οδυσσέας Ελύτης...40 27. Η σημασία της Τέχνης, Umberto Eco...41 28. Περι Τέχνης, Ροζόκου...42 29. Βία, Βογιανάκη...43 30. Οι νέοι και η κοινωνία. Γιάννης Πανούσης...45 31. Το "bullying" στα σχολεία, Κική Μιχαηλίδου...46 32. Ανθρωπισμός, Τασούλας Kαραϊσκάκη...49 33. Ανθρώπινα δικαιώματα, Σ. Αλαχιώτη...50 34. Ξενοφοβία, Θανάση Γιαλκέτση...51 35. Φτώχεια και ανθρώπινα δικαιώματα, Γιάννης Πανούσης...... 53 36. Θανατική ποινή, Κ.Παπαϊωάννου... 55 37. Γιατί τόση νεανική βία; Βαγιωνάκη Πολυξένη... 56 38. Πλανητική κρίση της παιδείας, Martha Nussbaum (διασκευή)...57 39. Αναπαραγωγική κλωνοποίηση του ανθρώπου (αποσπάσματα), Γ. Κουμάντος...58 Επιμέλεια: Γιώργος Δαμιανός www.damianos.com.gr 1
40. Τα αθάνατα κύτταρα! Ανθρώπινοι ιστοί κατά παραγγελίαν... 59 41. Η Κοινωνική Ιδεολογία του Αυτοκινήτου, André Gorz...61 42. Ηλεκτρονικοί υπολογιστές (Ο Ινδός, το πείραμα και η τρύπα στον τοίχο)......62 43. Παράδοση και Ελληνικότητα, Γιώργος Θεοτοκάς...63 44. H έννοια της παράδοσης Δ. Δημητρακος...65 45. Τα Μάρμαρα του Παρθενώνα, Α. Χανιώτη... 67 46. Τα Μάρμαρα του Παρθενώνα και η επιστροφή τους-ιστορία-επιχειρήματα... 26 47. Για μια ποιοτική βίωση τής Ενωμένης Ευρώπης, Γ. Μπαμπινιωτης...68 48. Η Ευρώπη στο κατώφλι του 21ου αιώνα, Παναγιώτης Κονδύλης...70 49. Πότε τέλειωσε ιστορικά ο Ελληνισμός, Χρηστου Γιανναρα... 74 50. Περιμένοντας τον έλληνα μεσσία, Χριστίνα Κουλούρη...76 51. Τουρισμός και Περιβάλλον, Γ. Γραμματικάκης... 78 52. Μασκαρευόμαστε πρόσωπα; Κώστας Γεωργουσόπουλος... 79 Η σχέση των νεοελλήνων με την πολιτιστική κληρονομιά και τα αρχαία μνημεία Έχουμε το προνόμιο να ζούμε σε μια χώρα που η κάθε σπιθαμή του εδάφους της μαρτυρεί πολιτισμό και ιστορία. Εκτός από τους ιστορικούς τόπους με παγκόσμια ακτινοβολία - Αθήνα, Δελφοί, Ολυμπία και πολλοί άλλοι - μνημεία υπάρχουν παντού: αρχαία ιερά και εξωκλήσια σε σχεδόν απάτητες βουνοκορφές, και στο βυθό των θαλασσών μας, καταποντισμένα λιμάνια, πλοία, έργα τέχνης, απλοί αμφορείς και τόσα άλλα, σε μεγάλο πλήθος. Είναι ένα προνόμιο μοναδικό, το οποίο, όμως, δημιουργεί και τη σοβαρή υποχρέωση της προστασίας αυτής της κληρονομιάς. Η προστασία των έργων του πολιτισμού δεν είναι μόνον ένα ηθικό χρέος. Είναι και συμφέρον, επειδή η πολιτιστική κληρονομιά αποτελεί πλούτο με την κυριολεκτική σημασία του όρου. Ακόμα περισσότερο, όμως, τα μνημεία, ως παράγοντες της ακτινοβολίας του πολιτισμού μας είναι πηγή κύρους για τη χώρα μας και βασικό έρεισμα για το χειρισμό των εθνικών μας υποθέσεων. Ας μην ξεχνάμε ότι το κύρος αυτό, η φιλοσοφία, οι πολιτικές ιδέες και η τέχνη μας πολύ βοήθησαν στην ανάπτυξη του φιλελληνισμού, ο οποίος με τη σειρά του συνέβαλε στην αποκατάσταση της εθνικής μας ανεξαρτησίας. Έτσι, πέρα από κάθε σκοπιμότητα, η πολιτιστική μας κληρονομιά παραμένει δάσκαλος και οδηγός, η εσωτερική μας δύναμη, η ευσυνειδησία και η υπερηφάνεια μας. Αυτό που κράτησε τον ελληνισμό όρθιο μέσα στους αιώνες είναι η δύναμη της παράδοσης του, που τροφοδοτείται από την παρουσία των μνημείων της στο περιβάλλον του καθημερινού ανθρώπου. Όμως η παρουσία αυτή εξασφαλίζεται μόνον με τους κατάλληλους θεσμούς, με κατάλληλα τεχνικά έργα, με δημιουργία μουσείων και πολλά άλλα συναφή. Βεβαίως, για όλα χρειάζονται άνθρωποι, χρήματα και μέσα, πολύ περισσότερα από όσα διαθέτουμε σήμερα. Επιμέλεια: Γιώργος Δαμιανός www.damianos.com.gr 2
Βεβαίως - και αυτό είναι το σπουδαιότερο - χρειάζεται μια άλλου τύπου βίωση της κληρονομιάς μας, που δεν θα υπάρξει αν δεν αλλάξει εκ βάθρων το ακατάλληλο εκπαιδευτικό μας σύστημα. Γιατί δεν θα διαθέτουμε δραστική προστασία της κληρονομιάς μας όσο κάθε Έλληνας πολίτης δεν θα είναι ένας συνειδητός, ευαίσθητος και παθιασμένος φρουρός της (Κείμενο της Μελίνας Μερκούρη από το διαδικτυακό τόπο: ΙΔΡΥΜΑ ΜΕΛΙΝΑ ΜΕΡΚΟΥΡΗ) Οι χαμένες γλώσσες Γιώργος Αγγελόπουλος Κάθε φορά που μια γλώσσα περιπίπτει σε αχρηστία, πεθαίνουν παραδόσεις, γνώσεις, έργα τέχνης. Τα τελευταία χρόνια η προσοχή των γλωσσολόγων έχει στραφεί στη διάσωση γλωσσικών ιδιωμάτων που κινδυνεύουν και η κοινή γνώμη έμαθε ιστορίες ανθρώπων που δεν έχουν πια συνομιλητές, που έχουν απομείνει οι μοναδικοί γνώστες γλωσσών οι οποίες θα πεθάνουν μαζί τους. Πέρα όμως από την καταγγελία των κινδύνων μιας γλωσσικής παγκοσμιοποίησης, οι γλωσσολόγοι προσπαθούν τώρα να δράσουν πρακτικά, για να διαφυλάξουν το λεξιλόγιο και τη μορφολογία των ιδιωμάτων που τείνουν να εξαφανιστούν. Ο Άντονι Άρισταρ είναι ένας από τους γλωσσολόγους αυτούς. Ο Άρισταρ είναι καθηγητής Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου του Ανατολικού Μίσιγκαν και την ερχόμενη εβδομάδα θα συμμετάσχει στο Πανεπιστήμιο της Γιούτα σε μια συνάντηση των κορυφαίων ειδικών του τομέα, κατά την οποία θα παρουσιαστεί ένα εργαλείο για την αντιμετώπιση της εξαφάνισης των γλωσσών. Ο Άρισταρ είναι από τους πρωτεργάτες του. Πρόκειται για έναν ενημερωτικό ιστότοπο για τις γλώσσες που κινδυνεύουν (www. linguistlist. org), ο οποίος δημιουργήθηκε με τη χρηματοδότηση του αμερικανικού Εθνικού Επιστημονικού Ιδρύματος και περιλαμβάνει δεδομένα, καταλόγους και τις τελευταίες έρευνες για το θέμα. «Μια γλώσσα δεν είναι φτιαγμένη μόνο από λέξεις και γραμματική», εξηγεί ο Άρισταρ στην ιταλική «Ρεπούμπλικα», «είναι ένα δίκτυο από ιστορίες που συνδέουν όλα τα πρόσωπα που κάποτε χρησιμοποιούσαν αυτή τη γλώσσα, έχει μέσα του όλα τα πράγματα που τα πρόσωπα αυτά έκαναν μαζί και όλες τις γνώσεις που η γλωσσική κοινότητα άφηνε στους απογόνους της. Ο θάνατος μιας γλώσσας είναι όπως ο θάνατος ενός είδους, μαζί της χάνεται ένας κρίκος της αλυσίδας και όλα όσα το τμήμα αυτό σήμαινε για το όλο». Σκεπτόμαστε με λέξεις, έτσι αν, για παράδειγμα, χάσουμε το 50% των γλωσσών της ανθρωπότητας, θα χάσουμε το ίδιο ποσοστό γνωστικών ικανοτήτων. Για να αποφευχθεί μια τέτοια τραγωδία, η τράπεζα δεδομένων των χαμένων γλωσσών θα χρησιμεύει επίσης για να επικεντρώνονται οι οικονομικοί πόροι στις γλώσσες που κινδυνεύουν περισσότερο. «Όσο μια Επιμέλεια: Γιώργος Δαμιανός www.damianos.com.gr 3
γλώσσα είναι ακόμη ζωντανή», παρατηρεί ο Άρισταρ, «υπάρχει πάντα ελπίδα να μεταδοθεί κάτι στους επόμενους. Αν δεν κάνουμε αυτή τη δουλειά, θα έρθει μια ώρα που οι μόνοι πολιτισμοί που θα έχουν απομείνει θα είναι αυτοί που εκφράζονται από τις μεγάλες γλώσσες: αγγλικά, ισπανικά, κινέζικα και αραβικά». Το πρόβλημα της εξαφάνισης γλωσσών δεν είναι καινούργιο. Υπολογίζεται ότι τα τελευταία 500 χρόνια έχουν χαθεί οι μισές από τις γλώσσες του κόσμου. Οι γλωσσολόγοι προβλέπουν πως μέσα στα επόμενα 100 χρόνια θα πάψει να υπάρχει περίπου το 90% των 7.000 γλωσσικών ιδιωμάτων που ομιλούνται στον κόσμο- μαζί τους και μεγάλο μέρος της σοφίας της ανθρωπότητας που είναι κωδικοποιημένη στις γλώσσες. Η γλωσσομάθεια είναι το εθνικό χόμπι μας ΓΛΩΣΣΟΜΑΘΕΙΑ ΛΑΜΠΡΙΝΗ ΚΟΥΖΕΛΗ - ΓΙΑΝΝΗΣ ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΣ ΤΟ ΒΗΜΑ Έφεση στις ξένες γλώσσες παρουσιάζουν σταθερά οι Έλληνες. Το γεγονός αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα αν αναλογιστεί κανείς ότι το 83% των Ευρωπαίων, σύμφωνα με έρευνα του Ευρωβαρόμετρου, αναγνωρίζει τη σημασία της γνώσης ξένων γλωσσών, αλλά το 44% παραδέχεται ότι δεν μπορεί να κάνει ολοκληρωμένη συζήτηση σε άλλη γλώσσα, πέραν της μητρικής. Η τάση αυτή των Ελλήνων τούς οδηγεί και στην εκμάθηση πιο... σπάνιων γλωσσών. Η ιστορικός κυρία Κατερίνα Χάλκου αγαπά το θέατρο. Πριν από δύο χρόνια άρχισε μαθήματα ρωσικής γλώσσας. «Αισθανόμουν ότι διαβάζοντας και βλέποντας ρωσικό θέατρο σε μετάφραση κάτι έχανα» είπε στο «Βήμα». Άρχισε εντατικά μαθήματα, έξι ώρες την εβδομάδα τον πρώτο χρόνο και τέσσερις, τον δεύτερο. Γνωρίζει ήδη αγγλικά και γαλλικά και ομολογεί ότι τα ρωσικά τη δυσκόλεψαν στην αρχή. «Χρειάστηκαν τρεις μήνες να εξοικειωθώ με το αλφάβητο και να μπορώ να διαβάσω στα ρωσικά». Μπορεί πλέον να κάνει μια απλή συζήτηση στα ρωσικά και φιλοδοξεί κάποια στιγμή να μπορεί να απολαύσει τον «Γλάρο» του Τσέχοφ στο πρωτότυπο. Στο μεταξύ έδωσε εξετάσεις για την απόκτηση του πρώτου πιστοποιητικού γλωσσομάθειας στα ρωσικά. «Θέλω να έχω και κάποιο πτυχίο που να πιστοποιεί τις γνώσεις μου. Θεωρώ ότι μια τρίτη γλώσσα, και μάλιστα κάποια που δεν συγκαταλέγεται στις κλασικές ευρωπαϊκές γλώσσες, αποτελεί δεξιότητα και εμπλουτίζει το βιογραφικό μου. Η γλωσσομάθεια είναι αναγκαίο εφόδιο για την επαγγελματική αποκατάσταση και εξέλιξη». «Είναι γλωσσομαθείς οι Έλληνες, με ενδιαφέρον και μεγάλη επιτυχία στην εκμάθηση ξένων γλωσσών. Υπάρχουν σπουδαστές στο Διδασκαλείο που παρακολουθούν ταυτόχρονα τέσσερις Επιμέλεια: Γιώργος Δαμιανός www.damianos.com.gr 4
ξένες γλώσσες» ανέφερε ο κ. Ιωάννης Κογκετσίδης, γραμματέας του Διδασκαλείου Ξένων Γλωσσών του Πανεπιστημίου Αθηνών, στο οποίο παραδίδονται μαθήματα ξένων γλωσσών από το 1931. Εφέτος διδάσκονται 21 γλώσσες, ανάμεσα στις οποίες ιαπωνικά, κορεατικά, περσικά και αραβικά. Δημοφιλέστερη είναι τα ισπανικά. «Είναι σταθερά η πρώτη γλώσσα τα τελευταία επτά χρόνια, με δεύτερη τα αγγλικά και τρίτη τα ιταλικά» σύμφωνα με τον κ. Κογκετσίδη. Ακολουθούν τα γερμανικά, τα ιαπωνικά, τα αραβικά, τα κινεζικά και τα ρωσικά. Συνολικά εφέτος έχουν εγγραφεί στο Διδασκαλείο 3.220 σπουδαστές, αριθμός περίπου σταθερός τα τελευταία τρία χρόνια. Η Ελλάδα παραμένει μεταξύ των χωρών-μελών της ΕΕ όπου καταγράφονται τα υψηλότερα ποσοστά γλωσσομάθειας. Το 44,8% των Ελλήνων ηλικίας 25-64 ετών δηλώνει ότι μιλάει μια ξένη γλώσσα (35,7%, ο αντίστοιχος μέσος όρος των χωρών της Ευρωπαϊκής Ενωσης), το 33,4% δήλωσε ότι δεν μιλάει καμία ξένη γλώσσα (36,2%, ο μέσος όρος στην ΕΕ) και το 21,9% δήλωσε ότι μιλάει δύο ή περισσότερες ξένες γλώσσες (28,1%, ο αντίστοιχος μέσος όρος στην ΕΕ). Από τα ίδια στοιχεία φαίνεται ότι τα μεγαλύτερα ποσοστά μαθητών που διδάσκονται τουλάχιστον μια ξένη γλώσσα καταγράφονται στην Ελλάδα (92%), στην Ιταλία (74%) και στην Ιρλανδία (73%). Γλωσσικά Ανθρώπινα Δικαιώματα γράφει ο Γεώργιος Μπαμπινιώτης Το δικαίωμα να εκφράζεσαι στη μητρική σου γλώσσα είναι ένα από τα πιο βασικά ανθρώπινα δικαιώματα, αφού η γλωσσική έκφραση είναι κατεξοχήν χαρακτηριστικό της ελευθερίας, της προσωπικότητας και της βαθύτερης υπόστασης του ανθρώπου. Μιλώντας σε μια γλώσσα που δεν είναι μητρικά κατακτημένη έχεις αναπόφευκτες απώλειες, αδυναμίες και κενά στην επικοινωνία σου που έχουν επίπτωση στους σκοπούς που επιδιώκεις επικοινωνώντας και στην όλη εικόνα που σχηματίζει ο άλλος για σένα ως προς τη μόρφωση, την ευφυΐα, τις ικανότητες και την όλη σου προσωπικότητα. Γι αυτό όλο και περισσότερο, από παλιά αλλά προπάντων στις μέρες μας, συζητούνται από κοινού με τα λοιπά ανθρώπινα δικαιώματα ή και αυτοτελώς τα γλωσσικά δικαιώματα του ανθρώπου και οι παραβιάσεις που διαπράττονται σε πολλές χώρες του κόσμου. Οι παραβιάσεις των γλωσσικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων εμφανίζονται με ποικίλες μορφές και, για ακραίες περιπτώσεις, έχουν επινοηθεί και ειδικοί όροι που τις χαρακτηρίζουν, όπως είναι το γλωσσοκτονία ή το γλωσσοφαγία (glottophagie) ή το γλωσσικός κανιβαλισμός. Χαρακτηριστική περίπτωση παραβιάσεως των γλωσσικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων είναι η πολιτική της Τουρκίας απέναντι στους Κούρδους. Δύο γνωστοί μελετητές, οι R. Phillipson και Τ. Skutnaibb-Kangas, γράφουν (Linguistic Rights and Wrongs, στο περ. Applied Linguistics 16, 1995, σ. 468): «Μια ακραία περίπτωση κράτους μέλους του Συμβουλίου της Ευρώπης με καθαρώς γλωσσοκτόνο πολιτική είναι η Τουρκία, η οποία απαγορεύει τη χρήση της Κουρδικής γλώσσας. Πρόσφατες διακοσμητικές συνταγματικές αλλαγές δεν έκαναν τίποτε για να μειώσουν αυτή την πολιτική, που είναι μέρος μιας κατά τα άλλα αφομοιωτικής και γενοκτόνου πολιτικής απέναντι στους Κούρδους. Οι Κούρδοι είναι σαφές παράδειγμα ενός λαού που υφίσταται σοβαρές παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων του, λαού για τον οποίο τα γλωσσικά δικαιώματα είναι Επιμέλεια: Γιώργος Δαμιανός www.damianos.com.gr 5
απαραίτητα για την ίδια την επιβίωσή του». Μικρότερα ή και ανάλογα προβλήματα εμφανίστηκαν στις μεταποικιακές και μετακομουνιστικές χώρες, όπου οι μητρικές γλώσσες είχαν συστηματικά παραγκωνιστεί προς όφελος της επίσημης αποικιακής γλώσσας (αγγλικής, γαλλικής, ολλανδικής κ.λπ.) ή της ρωσικής γλώσσας, προκειμένου για τα κομουνιστικά κράτη της πρώην Σοβιετικής Ενωσης. Είναι γνωστή η στάση της Ρωσίας σε σχέση με ορισμένες βαλτικές χώρες, από τις οποίες αρνιόταν να αποσύρει τα στρατεύματά της για να προστατεύσει δήθεν στις χώρες αυτές τα δικαιώματα μειονοτήτων που μιλούσαν τη ρωσική γλώσσα. Οπως είναι γνωστά τα προβλήματα δίγλωσσων (ή και πολύγλωσσων) χωρών, όπως είναι η Ελβετία, το Βέλγιο, η Φινλανδία, ο Καναδάς και, με άλλη μορφή, η Ισπανία ή η Ιρλανδία, όπου τα γλωσσικά δικαιώματα μεγάλου μέρους του πληθυσμού απασχολούν, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, ευρωπαϊκά ή διεθνή όργανα για τις νομοθετικές ρυθμίσεις που θεσπίζουν αυτές οι χώρες για την προστασία των γλωσσικών δικαιωμάτων. Πρόσφατη, άλλωστε, είναι στους κόλπους της Ευρωπαϊκής Κοινότητας η κατάφωρη παραβίαση των γλωσσικών δικαιωμάτων που πήγε να συντελεσθεί με την προώθηση 5 από τις 10 γλώσσες της Κοινότητας ως επίσημων γλωσσών για τις εργασίες των οργάνων της Κοινότητας. Η θεσμοθέτηση αυτή, αν ευοδωνόταν, θα παραβίαζε τα γλωσσικά δικαιώματα όλων των μικρότερων χωρών της Κοινότητας, στων οποίων τους πολίτες θα απαγορευόταν θεσμικά να μιλούν στα όργανα της Κοινότητας την εθνική τους γλώσσα, υποχρεώνοντάς τους να εκφράζονται μέσα από μια ξένη γλώσσα. Στην Ελλάδα η μόνη υπάρχουσα μειονότητα, η μουσουλμανική μειονότητα της Θράκης, απολαύει ορθώς των γλωσσικών της δικαιωμάτων όχι μόνο να μιλάει ελεύθερα αλλά και να διδάσκονται τα μουσουλμανόπαιδα στα σχολεία την τουρκική γλώσσα παράλληλα με την επίσημη γλώσσα της χώρας της οποίας είναι πολίτες, την ελληνική γλώσσα. Εκεί που τα πράγματα έχουν στρεβλωθεί από ακατανόητη εκπαιδευτική πολιτική της χώρας είναι οι κοινότητες των Ελλήνων Πομάκων. Οι άνθρωποι αυτοί μιλούν ως μητροδίδακτη γλώσσα την πομακική, που είναι μια σλαβική (βουλγαρική) διάλεκτος. Ωστόσο, από ολιγωρία της ελληνικής Πολιτείας ίσως και από στρεβλή αντίληψη της καταστάσεως τα πομακόπουλα διδάσκονται ως μητρική γλώσσα την Τουρκική! Ο λόγος; Επειδή είναι κατά το πλείστον μουσουλμανικής θρησκείας. Αλλά τι σχέση έχει η θρησκευτική τους πίστη με μια ξένη γι αυτά γλώσσα, την Τουρκική; Το σωστό και το αναμενόμενο θα ήταν παράλληλα προς τα Ελληνικά να διδάσκονται και την πομακική από ντόπιους Ελληνες Πομάκους δασκάλους, με τη γλωσσολογική στήριξη που χρειάζεται μια προφορικά μόνο χρησιμοποιούμενη γλώσσα όπως είναι τα Πομάκικα. Η διδασκαλία της τουρκικής γλώσσας και η γνώση αυτής της γλώσσας, περισσότερο ίσως από την κοινή θρησκευτική πίστη, έφερε τους Ελληνες Πομάκους εγγύτερα και σχεδόν τους ταύτισε με τους τουρκόφωνους Ελληνες της Θράκης. Διαφορετικά έχει το πράγμα, βεβαίως, με τα Αρβανίτικα ή τα Τσιγγάνικα ή τα Κουτσοβλάχικα ή και τα Σλαβομακεδονικά που μιλιούνται σε πολύ περιορισμένη κλίμακα τα Αρβανίτικα, τα Κουτσοβλάχικα και ιδίως τα Σλαβομακεδονικά, σε μεγαλύτερη κλίμακα τα Τσιγγάνικα από Ελληνες που μέσα από την προφορική παράδοση μαθαίνουν λέξεις ή φράσεις ή και έναν Επιμέλεια: Γιώργος Δαμιανός www.damianos.com.gr 6
περιορισμένης χρήσεως κώδικα από τις αντίστοιχες γλώσσες. Είναι πλούτος για μια χώρα όταν οι πολίτες της παράλληλα προς τη μητρική τους γλώσσα, εν προκειμένω την Ελληνική, γνωρίζουν και μίαν άλλη γλώσσα, που έχει προφορικά επιβιώσει στο στόμα μικρού αριθμού Ελλήνων ομιλητών. Η γνώση των γλωσσικών αυτών μορφών όχι μόνο δεν αποτελεί «απειλή» για την εθνική γλώσσα, αλλά αποτελεί και τμήμα της γλωσσικής ιστορίας των Ελλήνων που πρέπει να μελετάται επιστημονικά και να αντιμετωπίζεται ως κομμάτι της εθνικής κληρονομιάς. Οσοι ξένοι κυρίως απληροφόρητοι ή παροδηγημένοι αναζητούν στους γλωσσικούς αυτούς κώδικες εθνικές (!) μειονότητες, βρίσκονται στον ίδιο παραλογισμό όπως αν θεωρούσαμε ελληνική εθνική μειονότητα της Ιταλίας τους ελληνόφωνους Ιταλούς ορισμένων χωριών της Καλαβρίας και της Απουλίας στην Κάτω Ιταλία http://www.24grammata.com Ελληνικά στον εικοστό πρώτο αιώνα Του Αλέξη Καλοκαιρινού, από τα Νέα Υπάρχουν, ακόµα, πράγµατα για να ασχολείται κανείς πέρα από την οικονοµική κρίση. Επίσης, υπάρχουν ζητήµατα σε κατάσταση κρίσης πέρα από την οικονοµία. Η ελληνική γλώσσα είναι ζήτηµα µελέτης για τους επιστήµονες, αλλά δεν διέρχεται καµιά κρίση. Είναι πολύ καλά, ευχαριστώ. Υπάρχουν, όµως, θέµατα παιδείας συναρτηµένα µε τη γλώσσα που χρειάζονται περισσότερη προσπάθεια. Τέτοια ζητήµατα, «γλωσσικής αγωγής», συζήτησαν εντατικά οι επιστήµονες, φιλόλογοι και γλωσσολόγοι, στην τριήµερη συνάντηση εργασίας που οργάνωσε το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας (ΚΕΓ) την περασµένη εβδοµάδα στη Θεσσαλονίκη. Το υπουργείο Παιδείας ενδιαφέρεται. Είναι µια καλή αρχή για να απαλλαγούµε από µια σειρά ιδεοληψιών για τη γλώσσα, να αποφορτίσουµε ορισµένα ζητήµατα από άχρηστα ιδεολογικά βάρη, να ξεκαθαρίσουµε τους στόχους µας και να εστιάσουµε στα ουσιώδη. Είναι αλήθεια ότι οι περισσότεροι άνθρωποι ζουν µε παρεξηγήσεις σχετικά µε τη γλώσσα, µερικές από τις οποίες θα αρκούσε να κοιτάξουν απροκατάληπτα γύρω τους και µέσα τους για να τις λύσουν. Τα παιδιά δεν µαθαίνουν τη γλώσσα τους στο σχολείο, γιατί έχουν ήδη κατακτήσει τις δοµές της µέσα από το (οικογενειακό) περιβάλλον στο οποίο µεγαλώνουν πριν πάνε εκεί, αναπτύσσοντας µια φυσική τους, χαρακτηριστικά ανθρώπινη ικανότητα. Στο σχολείο διδάσκονται τη γραφή και (θα έπρεπε να) µαθαίνουν να εκφράζονται µε τον κατάλληλο τρόπο σε διαφοροποιηµένα περιβάλλοντα γλωσσικής χρήσης που θα συναντήσουν στην ενήλικη ζωή τους. Σε ό,τι αφορά τη γλωσσική αγωγή, αποστολή του σχολείου είναι να βγάζει εγγράµµατους ανθρώπους, ικανούς να επικοινωνούν µέσα στα ποικίλα (συχνά, πολύγλωσσα) περιβάλλοντα της σύγχρονης ζωής. Εδώ οι προκλήσεις είναι µεγάλες και ο γραµµατισµός µεταλλάσσεται ραγδαία καθώς νέα τεχνολογικά µέσα, όπως το Διαδίκτυο και η κινητή τηλεφωνία, αναπτύσσονται και διαδίδονται. Οπως διαπιστώθηκε στη συνάντηση του ΚΕΓ, οι ελληνικές εφαρµογές των διεθνών προτύπων κωδικοποίησης υστερούν σε αποτελεσµατικότητα και σε συµβατότητα µεταξύ τους. Η χρήση της ελληνικής γραφής στα νέα µέσα θα υπηρετηθεί αποτελεσµατικότερα µε τεχνολογικές υποδοµές πιο φιλικές προς τους χρήστες τους. Επίσης, αν το σχολείο πρόκειται να εκπληρώσει ξανά την αποστολή του ως περιβάλλον µάθησης, η εισαγωγή των µαθητών στον «ψηφιακό γραµµατισµό» πρέπει να γίνεται από πολύ νωρίς, δηλαδή από το δηµοτικό. Στο τραπέζι του ΚΕΓ έπεσε η ιδέα στο «νέο σχολείο» να επιδιωχθεί η δηµιουργία µαθητικών ιστολογίων από κάθε σχολική τάξη. Ο Επιμέλεια: Γιώργος Δαμιανός www.damianos.com.gr 7
στόχος είναι να οπλιστούν τα παιδιά µε γνώσεις και δεξιότητες ώστε να γίνουν «κριτικοί χρήστες» του Διαδικτύου. Οµως, το ελληνικό σχολείο έχει να διδάξει παιδιά µε όλο και περισσότερες διαφορετικές «πρώτες» (δηλαδή, µητρικές) γλώσσες. Παιδιά µε µεταναστευτικό υπόβαθρο κατακτούν την ελληνική ως δεύτερη γλώσσα. Οπως επισηµάνθηκε από τη σχετική οµάδα εργασίας του ΚΕΓ, πέρα από τα «ενισχυτικά» εργαλεία, η διδασκαλία της µητρικής γλώσσας των παιδιών αυτών στο σχολείο θα συµβάλει και στην ελληνοµάθειά τους. Τα δίγλωσσα µεταναστόπουλα θα ενταχθούν πιο λειτουργικά ως πολίτες στην ελληνική κοινωνία αν δεν κουβαλούν το στίγµα της υποτίµησης της πρώτης γλώσσας τους. Μια άλλη διαδεδοµένη παρεξήγηση αφορά την αξία της διδασκαλίας των αρχαίων ελληνικών. Αντίθετα µε την τρέχουσα αντίληψη, ούτε η αρχαία ούτε η νέα ελληνική είναι εκφραστικά πλουσιότερες από τις άλλες γλώσσες. Κατά βάση, όλες οι γλώσσες έχουν τις ίδιες εκφραστικές δυνατότητες. Αν σε διαφορετικές εποχές παρήχθησαν από διαφορετικές κοινωνίες σηµαντικά κείµενα, αυτό οφείλεται σε ιστορικές συνθήκες και όχι σε κάποια ιδιαίτερη εγγενή δύναµη των γλωσσών. Δηλαδή, πρέπει να διακρίνουµε ανάµεσα σε γλώσσα (ως δυνατότητα και σύστηµα) και γραµµατεία ή ευρύτερα γλωσσική παραγωγή, που είναι αποτέλεσµα της γλωσσικής χρήσης. Η γνώση της αρχαίας ελληνικής γραµµατείας, από το πρωτότυπο ή από µετάφραση, µας εµπλουτίζει πνευµατικά. Αλλά η γνώση των αρχαίων ελληνικών δεν βελτιώνει τη γλωσσική ικανότητα των οµιλητών της νέας ελληνικής. Το ζήτηµα δεν είναι να βγάλουµε τα αρχαία από το σχολείο, αλλά να ξέρουµε γιατί τα διδάσκουµε. Στο σωστό πλαίσιο, θα τα διδάξουµε καλύτερα. Εκτός από τα ζητήµατα της γλωσσικής αγωγής στην Ελλάδα, στη συνάντηση του ΚΕΓ συζητήθηκε διεξοδικά η διδασκαλία της ελληνικής τόσο στις οµογενειακές κοινότητες όσο και στις «πανεπιστηµιακές εστίες ελληνοµάθειας» ανά τον κόσµο. Μια συνεκτική γλωσσική πολιτική, που σήµερα λείπει, θα βοηθήσει στη διατήρηση και στη διάδοση της ελληνικής γλώσσας και την προβολή του ελληνικού πολιτισµού στο εξωτερικό. Κοινά πρότυπα πιστοποίησης της γλωσσοµάθειας, µεγαλύτερη αξιοποίηση των οµογενειακών δυνάµεων, δικτύωση µεταξύ των ερευνητικών κοινοτήτων, ανάπτυξη βάσεων δεδοµένων και µεθόδων διδασκαλίας µε τη χρήση των νέων τεχνολογιών απαιτούν έναν συνολικό σχεδιασµό. Το υπουργείο δείχνει να ενδιαφέρεται και να ακούει. Μακάρι το ενδιαφέρον του να αποδειχθεί έµπρακτο και διαρκές. Πηγή: εφημερίδα τα Νέα Επιμέλεια: Γιώργος Δαμιανός www.damianos.com.gr 8
Φανατισμός του Μάριου Πλωρίτη* Μοιάζει παράδοξο αλλά δεν είναι- που η λέξη φανατικός έχει αφετηρία της ένα ιερό, ένα τέμενος. Της αρχαίας Ρώμης, ειδικά. Και δεν είναι τυχαίο που ο ναός εκείνος ήταν αφιερωμένος στη Bellona, τη θεά του πολέμου (bellum). Οι πιστοί της αιματόχαρης θεάς κυριεύονταν, κάθε τόσο, από ένθεη μανία, από ενθουσιαστικό παραλήρημα, τόσο που τρυπούσαν τα χέρια τους με μαχαίρια, έκοβαν κομμάτια από τις σάρκες τους και έχυναν το αίμα τους στο βωμό της. Και καθώς, στα Λατινικά, το ιερό, ο ναός λέγεται fanum, ονομάστηκαν fanatici εκείνοι οι αφιονισμένοι πιστοί που ήταν, συνήθως, επιληπτικοί, παράφρονες, μανιακοί, αλλά και κοινοί απατεώνες. Με τον καιρό, οι όροι φανατικός και φανατισμός πλάτυναν σε νόημα και πλούτυναν σε.. περγαμηνές. Δε σήμαιναν πια τους ακρωτηριασμένους ζηλωτές της Bellona, αλλά κάθε έξαλλο οπαδό θρησκείας που όχι μόνο φαντάζεται πως είναι εμποτισμένος από θείο πνεύμα, αλλά και επιχειρεί να επιβάλλει την πίστη του με κάθε μέσο, ακόμα και με τη βία, και με το αίμα όχι πια το δικό του- άλλα των άλλων. Βέβαιος πως μονάχα η δική του πίστη είναι σωστή πως κατέχει την αποκλειστικότητα της θείας χάρης δεν περιορίζεται να την υπηρετεί, να τη διακονεί, να τη διακηρύσσει, αλλά θεωρεί ύψιστο χρέος του την επικράτηση της, και πιστεύει πως είναι απόλυτα δικαιωμένη και καθαγιασμένη η καθυπόταξη των αντιφρονούντων και το ultimum- η εξόντωση τους και η κάθαρση του κόσμου από τους άπιστους. Αλλά η χάρη του φανατισμού δεν σταμάτησε εκεί. Γρήγορα, κυρίευσε όλα τα πεδία πολιτικό, ιδεολογικό, ακόμα και καλλιτεχνικό και αθλητικό Ο τυφλός ζήλος για κοσμοθεωρίες, έθνη, συστήματα, πρόσωπα κλπ. Υπαγορεύει στους οπαδούς τους ανυποχώρητη μισαλλοδοξία, ασυμβίβαστη εχθρότητα, άκρατο μανιχαϊσμό (εμείς είμαστε το απόλυτο Καλό, οι άλλοι είναι το απόλυτο Κακό). Και άρα, πας μη μεθ ημών, καθ ημών, ερρέτω (ας καταστραφεί) όχι μόνο ο κακά βουλόμενος αλλά και ο κακά βουλευόμενος κατά την άποψη των ζηλωτών βέβαια Σχετικά με τη Φωτογραφία (το παρακάτω κείμενο και η φωτογραφία προστέθηκαν από 24γράμματα). Όσο και αν σας φαίνεται παράξενο η φωτογραφία τραβήχτηκε στα Καμίνια του Πειραιά, το 2009. Πρόκειται για Μουσουλμάνους Σιίτες, οι οποίοι συμμετέχουν στην Ασούρα (θρηνούν το θάνατο του ιμάμη Χουσείν). Οι πιστοί αυτομαστιγώνονται (και όχι μόνο) περπατώντας ημίγυμνοι και ξυπόλυτοι για να δηλώσουν το θρήνο τους. Ο Μάριος Πλωρίτης στο παραπάνω κείμενο περιγράφει μια παρόμοια ιστορία στη Ρώμη, αλλά 2500 χρόνια πριν (ή μήπως κάπου έχει σταματήσει ο χρόνος;) * Μάριος Πλωρίτης (1919 2006). Έργα του είναι τα : πρόσωπα του νεώτερου δράματος, 1965. Τα λοφία και παγίδες, 1966. Τα προσωπεία, 1967. Μέγιστον Μάθημα, 1975. Ρατσισμός: από τη φυλή στην κουλτούρα Επιμέλεια: Γιώργος Δαμιανός www.damianos.com.gr 9
Του Νίκου Δεμερτζή Ετυμολογικά ο «ρατσισμός» προέρχεται από την ισπανική λέξη raza και την πορτογαλική raca, που χρονολογούνται από το 13ο αιώνα. Και στις δύο αυτές γλώσσες η λέξη σχηματίσθηκε από τα αραβικά, στα οποία ras σημαίνει κεφάλι. Οι Αραβες παλιά ήταν νομάδες και χωρισμένοι σε διαφορετικές φυλές. Στο πλαίσιο της φυλής του, ο καθένας έδινε μεγάλη σημασία στη γνώσηεπίγνωση της γενεαλογικής του καταγωγής βάσει της οποίας αποκτούσε και διατηρούσε προνόμια και υποχρεώσεις. Η καταγωγή, δηλαδή, προσδιόριζε την κοινωνική θέση του καθενός. Η γνώση όμως της καταγωγής μεταβιβαζότανε προφορικά, από στόμα σε στόμα. Ετσι, ο καθένας όφειλε να τη συγκρατεί στη μνήμη του, να την έχει μέσα στο «κεφάλι» του. Με το αρχικό αυτό νόημα της φυλετικής και κοινωνικής καταγωγής, η λέξη «ράτσα» πέρασε και σε άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες. Από το 16ο αιώνα χρησιμοποιούνταν στα αγγλικά και τα γαλλικά για να σημάνει: προέλευση, καταγωγή, και ταξινόμηση. Στην επιστήμη της βιολογίας χρησιμοποιούνταν εναλλακτικά με τους όρους «γένος» και «είδος», προκειμένου να ταξινομηθούν διαφορετικές ομάδες ή οικογένειες οργανισμών. Περί τα τέλη του 18ου αιώνα αναπτύχθηκε η επιστήμη της φυσικής ανθρωπολογίας. Με περίπλοκες μετρήσεις και ταξινομήσεις, επιστήμονες της εποχής εκείνης προσπάθησαν να προσδιορίσουν την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους και να το ομαδοποιήσουν με βάση ορισμένα βιολογικά χαρακτηριστικά (χρώμα και αποχρώσεις του δέρματος, των μαλλιών, σωματότυποι, μορφολογικά χαρακτηριστικά κ.λπ.). Στα μέσα του 19ου αιώνα η σοβαρή αυτή επιστημονική προσπάθεια παραφθάρθηκε από το έργο του Γάλλου βιολόγου Gobineau, ο οποίος σκεπτόμενος ιδεολογικά πρότεινε το μύθο της «Αριας Φυλής-Ράτσας». Το «άρια» προέρχεται από τη σανσκριτική λέξη Aryan, που σήμαινε «ευγενής». Ο όρος αυτός χρησιμοποιούνταν ευρέως από τις αρχές του 19ου αιώνα στην επιστήμη της συγκριτικής γλωσσολογίας για την ταξινομική περιγραφή της οικογένειας των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών. Ο Gobineau, όμως, παραβιάζοντας την επιστημονική δεοντολογία, μετατόπισε τη χρήση του όρου από τη γλωσσολογία στη φυσιολογία. Ετσι, από την τεχνική και ταξινομική περιγραφή των «ευγενών» γλωσσών, η ανάλυση μετατοπίσθηκε στο επίπεδο της φυλετικής ανωτερότητας, εγκαινιάζοντας ένα ρεύμα ιδεών που είναι γνωστό ως «κοινωνικός δαρβινισμός»: η εξέλιξη μέσω του ανταγωνισμού ανάμεσα στα διάφορα είδη, που για τον Δαρβίνο είχε καθαρά βιολογικό χαρακτήρα, στο έργο του Gobineau μετετράπη σε ανταγωνισμό εντός ενός είδους, του ανθρώπου. Υποτίθεται ότι η καλύτερη και καθαρότερη ανθρώπινη ράτσα θα επικρατήσει όλων των άλλων. Είναι σαφές ότι το πέρασμα από την επιστημονική - βιολογική σημασία στη μυθική σημασία της «ράτσας» γίνεται με την οικοδόμηση του ρατσισμού ως τρόπου σκέψης. Είναι, δηλαδή, ο ρατσισμός που ορίζει και επινοεί τη «ράτσα» και όχι το αντίστροφο. Ο ρατσισμός δεν είναι ένας και ενιαίος. Υπάρχουν όμως ορισμένα δομικά χαρακτηριστικά κοινά σε όλους τους ρατσισμούς. Ετσι, κάθε ρατσισμός στηρίζεται σε αρνητικά στερεότυπα, δηλαδή σε προκαταλήψεις απέναντι στις άλλες, στις ξένες φυλές. Ο ρατσιστής γνωρίζει ότι υπάρχουν διαφορές ανάμεσα στους πολιτισμούς και τις επιμέρους κοινωνικές ομάδες. Τις διαφορές αυτές όμως τις απολυτοποιεί, τις θεωρεί αναλλοίωτες και αιώνιες. Τη δική του φυλή θεωρεί ανώτερη από όλες τις άλλες. Επιπλέον, θεωρεί ότι τα χαρακτηριστικά μιας ορισμένης ομάδας είναι ομοιογενή για όλα τα μέλη της. Δεν αναγνωρίζει, δηλαδή, ότι υπάρχουν διαφοροποιήσεις ανάμεσα στα μέλη ακόμα και της δικής του ομάδας-φυλής. Πρόκειται βεβαίως για πίστη και όχι για γνώση. Επιμέλεια: Γιώργος Δαμιανός www.damianos.com.gr 10
Είναι αλήθεια ότι στο πλαίσιο των ομάδων οι πάντες σχηματίζουν θετικά στερεότυπα για τους δικούς τους (έσω ομάδα) και προκαταλήψεις για τους τρίτους (την έξω ομάδα). Προκαταλήψεις διαμορφώνουμε όλοι από τα πρώτα στάδια της ανατροφής μας, εφόσον δεν μπορούμε να σχηματίσουμε ταυτότητα χωρίς τη διάκριση «εμείς - αυτοί». Αυτό συμβαίνει ανέκαθεν. Εκείνο όμως που δεν είναι αναπόφευκτο, είναι η διά παντός εμμονή και καθήλωση κάποιου στις κληρονομημένες από το κοινωνικό του περιβάλλον προκαταλήψεις. Ρατσιστής, ακριβώς, είναι εκείνος που δεν δέχεται ποτέ να υποβάλει σε κριτική συζήτηση τις προκαταλήψεις του. Ο ρατσιστής δεν είναι απλώς δύσπιστος στο ένα ή το άλλο επιχείρημα. Απορρίπτει την ίδια τη χρήση του λόγου. Αυτό συμβαίνει γιατί δίπλα στις υπαρκτές διαφορές προσαρτά ο ίδιος ορισμένες φαντασιακές διαφορές, έτσι ώστε οι πρώτες να αποτελούν άλλοθι για τις δεύτερες. Ουσιαστικά, ο ρατσισμός δεν αποτελεί μια στάση που προέρχεται από μια πραγματική διαφορά με τους άλλους. Απεναντίας, ο ρατσισμός δημιουργεί μια αιτία προκειμένου να εκδηλωθεί. Ακόμα κι αν δεν υπάρχει πραγματικά η αιτία, θα εφευρεθεί. Η πίστη στην πρόταση «οι Εβραίοι σφάζουν παιδιά Χριστιανών» ή «όλοι οι Αλβανοί είναι εγκληματίες» είναι από λογική άποψη αστήρικτη. Από ψυχολογική άποψη, όμως, εξηγείται γιατί προσφέρει άλλοθι για την εκδήλωση επιθετικότητας απέναντι στις ομάδες-θύματα. Η υπερβολική έξαψη, η «υπερ-αντίδραση» με την οποία ένας ρατσιστής απορρίπτει τον άλλον, δεν έχει καμιά σχέση με την εκάστοτε πραγματική αφορμή, όποτε κι αν αυτή ποτέ δοθεί. Φυσικά, ο ρατσισμός συγγενεύει με την ξενοφοβία και τον εθνοκεντρισμό. Πολλές φορές συνυπάρχει μαζί τους, διαμορφώνοντας μια κατάσταση συγκοινωνούντων δοχείων. Ωστόσο, η ξενοφοβία μπορεί να μη στηρίζεται σε μια ανορθολογική πίστη στη βιολογική ανωτερότητα της φυλής, αλλά σε απλή άγνοια. Επίσης, ένας εθνικιστής μπορεί να υποτιμά τα άλλα έθνη, πλην όμως δεν είναι απαραίτητο να επιθυμεί την εξαφάνισή τους. Η ιδιαιτερότητα του ρατσιστή έγκειται στο ότι εκτός από την πίστη του στη διαφορά της δικής του ανώτερης, καλής και καθαρής φυλής επιθυμεί την εξαφάνιση των άλλων, επιθυμεί την εξαφάνιση των διαφορών (ανεξάρτητα από το αν πραγματοποιεί την επιθυμία αυτή). Επιπλέον, στις μέρες μας έχει αλλάξει και το περιεχόμενο του ρατσισμού. Σήμερα η έννοια της ράτσας έχει περιθωριοποιηθεί, μια και αποδείχθηκε το αντιεπιστημονικό του υπόβαθρο. Στο πλαίσιο των σύγχρονων πολυπολιτισμικών κοινωνιών ο ρατσισμός εκφράζεται με διαφορετικό τρόπο: αντί να διατυμπανίζει την ανωτερότητα της φυλής και την απόρριψη των άλλων, ο ρατσισμός εκφράζεται κυρίως με την απόλυτη αποδοχή των πολιτισμικών διαφορών. Η ανισότητα του ανώτερου και του κατώτερου αντικαθίσταται από την απόλυτη διάκριση ανάμεσα σε ανόμοιους και αναφομοίωτους, υποτίθεται, πολιτισμούς. Πυρήνας του ρατσισμού πλέον είναι η φοβία της διαπολιτισμικής επικοινωνίας. Η επιδεικτική περιφρόνηση για τους κατώτερους παραχωρεί τη θέση της στην έμμονη αποφυγή της επαφής με τους άλλους. Εξαιτίας της μετατόπισης από τη «φυλή» στην «κουλτούρα» γίνεται λόγος πλέον για «νεο-ρατσισμό». Για την εκδήλωση ρατσιστικών συμπεριφορών απαιτείται κατάλληλο κοινωνικοοικονομικό περιβάλλον. Σε περιόδους οικονομικών κρίσεων, διεθνών ανακατατάξεων, αυξάνουν οι ρατσιστικές συμπεριφορές εις βάρος ευπαθών κοινωνικών ομάδων (μετανάστες, πρόσφυγες, εθνικές μειονότητες, ομοφυλόφιλοι, μαύροι κ.λπ.). Οι ομάδες αυτές καθίστανται αντικείμενο ηθικού πανικού, δυσμενών διακρίσεων, καθίστανται το «κακό» αντικείμενο επί του οποίου Επιμέλεια: Γιώργος Δαμιανός www.damianos.com.gr 11
διοχετεύονται το άγχος, ο φθόνος, η μνησικακία και η καταπιεσμένη επιθετικότητα της πλειοψηφίας. Δυσμενείς διακρίσεις όμως δεν κάνουν μόνον οι πλειοψηφίες προς τις μειοψηφίες, αλλά και οι μειοψηφίες μεταξύ τους (π.χ. Τσιγγάνοι εναντίον Αλβανών). Πρόκειται για έναν διασπαστικό ρατσισμό που διευκολύνει την κυριαρχία των ελίτ εξουσίας μέσω της τακτικής του «διαίρει και βασίλευε». Ο κ. Ν. Δεμερτζής είναι αναπλ. καθηγητής στο Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών «Εθελοντισμός και εκπαίδευση» Γράφει ο Βαγγέλης Μπουναρτζής Ολοκληρώνοντας τις σπουδές μου στη Φιλολογία όχι πολλά χρόνια πριν και με την οικονομική κρίση να είναι στην αρχή για τη χώρα μας, βρέθηκα αντιμέτωπος με πολλά προβλήματα και διλήμματα. Ανέκαθεν φανταζόμουν τον εαυτό μου μέσα σε μια αίθουσα να διδάσκει και, επιτέλους, είχε φτάσει η στιγμή να το κάνω πραγματικότητα. Τα πράγματα, γενικά, στην ελληνική εκπαίδευση δεν ήταν πολύ καλά. Κάθε μήνας που περνούσε από την απόκτηση του πτυχίου μου όλο και πιο πολύ έχανα τον ενθουσιασμό του «εκκολαπτόμενου» φιλολόγου και το όνειρο για διδασκαλία. Έξι μήνες αργότερα, τα βιογραφικά έδιναν κι έπαιρναν, κυρίως, σε φροντιστήρια μέσης εκπαίδευσης, σε βιβλιοπωλεία, σε προκηρύξεις για θέσεις εργασίας σε μουσεία αλλά δεν γινόταν τίποτα. Η μόνη πηγή εισοδημάτων ήταν τα ιδιαίτερα μαθήματα. Τότε ήταν, λίγο μετά το πρώτο εξάμηνο, που βρέθηκα με την παρέα μου να πίνουμε έναν καφέ κάπου στο κέντρο της Αθήνας, όταν ένας εξ αυτών ξεκίνησε να μιλάει για τις εθελοντικές προσπάθειες από διάφορους φορείς και σε διάφορους τομείς. Αρχικά, άκουγα σιωπηλός, όμως, καθώς η ώρα περνούσε, ζητούσα ολοένα και πιο πολύ να μάθω πληροφορίες. Μου ακουγόταν όμορφο όλο αυτό, αλλά από την άλλη πλευρά σκεφτόμουν ότι κάτι τέτοιο δεν παρέχει κάποιο μισθό. Η σχολική χρονιά κόντευε να φτάσει στο τέλος της. Ήταν Μάιος πλέον κι ένα βράδυ, αργά, βρέθηκα στο δωμάτιό μου, πάνω από τον ηλεκτρονικό μου υπολογιστή να πληκτρολογώ διάφορα, για να βρω έναν φορέα μαθημάτων, που να δουλεύει με εθελοντές. Η αλήθεια είναι ότι δεν βρήκα και πολλά πράγματα, αλλά το μάτι μου στάθηκε σε μια διαδικτυακή σελίδα, οπότε και άρχισα να την εξερευνώ. Αλλοδαποί μαθητές αλλά και Έλληνες ενίοτε, που χρειάζονται ενισχυτική διδασκαλία και φοιτούν σε ελληνικά σχολεία της Αθήνας, ήταν τα κυριότερα στοιχεία του site. Χωρίς πολλή σκέψη, συμπλήρωσα μια φόρμα επικοινωνίας και την έστειλα. Καθότι η χρονιά είχε τελειώσει, σχεδόν, το πρώτο τηλεφώνημα από το Κέντρο αυτό το δέχτηκα στο κινητό μου κάπου στις αρχές Σεπτεμβρίου. Πήγα στις ενημερώσεις εθελοντών, μίλησα με άλλους εθελοντές που ήταν εκεί, ήδη, ένα, δύο ή και πιο πολλά χρόνια, έμαθα πληροφορίες για τη λειτουργία του Κέντρου και ήρθα και σε μια μικρή επαφή με μερικά παιδιά. Μου προκάλεσε μεγάλη έκπληξη η οργάνωση και η όμορφη εικόνα του χώρου. Επιμέλεια: Γιώργος Δαμιανός www.damianos.com.gr 12
Τα μαθήματα δεν άργησαν να ξεκινήσουν και βρέθηκα μέσα σε μία αυτοσχέδια τάξη να μιλάω για την «Οδύσσεια» σε, πάνω από, 10 παιδάκια της Α Γυμνασίου. Ομολογώ ότι η καρδιά μου χτυπούσε πολύ γρήγορα, αλλά τελικά όλα πήγαν μια χαρά. Από το πρώτο κιόλας μάθημα, από την πρώτη κιόλας επαφή με τους μαθητές, κατάλαβα ότι μπήκα σε έναν χώρο φιλόξενο, αλλά προπάντων έκανα αυτό, που πάντα ονειρευόμουν. Δίδασκα σε μία τάξη. Μπορεί να μην ήταν σχολική, μπορεί να μην είχε ούτε καν πίνακα και κιμωλίες, αλλά η χαρά μου ήταν απεριόριστη. Παιδιά από διάφορα μέρη της γης ήταν οι μαθητές μου και για αυτά ήμουν ο καθηγητής τους. Μουσουλμάνοι της Θράκης, Αφγανοί, Σύριοι, Ινδοί και πολλοί άλλοι ήταν μέσα σε αυτόν τον πολύχρωμο και πολυπολιτισμικό χώρο. Δύσκολα ονόματα, μαθητές των οποίων οι γονείς δεν γνώριζαν καθόλου ελληνικά ή που ήταν εντελώς αγράμματοι ακόμα και στη μητρική τους γλώσσα. Παιδιά δίγλωσσα και αλλόγλωσσα, που πάλευαν, το καθένα με το δικό του τρόπο να μάθει, να μορφωθεί, να «γίνει κάτι στη ζωή», όπως κάποια από αυτά έλεγαν (και ακόμα λένε). Η σχολική χρονιά, και πάλι, κοντεύει τελειώσει τώρα που γράφω όλα αυτά και στο Κέντρο είμαστε όλοι σε εγρήγορση, για να βοηθήσουμε και να οργανώσουμε τη μελέτη των παιδιών λίγο πριν τις τελικές τους εξετάσεις. Σκέφτομαι, πόσο «χαμένος» και απογοητευμένος, μπορεί να ήμουν ένα χρόνο πριν. Όλα είχαν αρχίσει να δείχνουν «μαύρα». Όμως, πάντα υπάρχει μια λύση, αρκεί να αφεθεί κανείς στα ένστικτά του και να προσπαθεί πάντα να κάνει αυτό, που του αρέσει. Αυτό για το οποίο «προορίστηκε»! Μπορεί η απασχόληση, η εργασία αυτή να μην έχει οικονομικό αντίκρισμα, διότι είναι εθελοντική, αλλά έχει συνέπειες και αποτελέσματα πολύ πιο θετικά και πιο βαθειά στην ψυχή. Εκτός του ότι ασχολούμαι, καταρχάς, με κάτι, που αγαπώ, όπως προείπα, έμαθα να δίνω και να προσφέρω σε ανθρώπους και δη σε μικρά παιδιά-, όταν το έχουν ανάγκη. Ο εθελοντισμός κάνει τον άνθρωπο πιο αμερόληπτο και πιο διαλλακτικό. Οι όποιες γνώσεις μπορεί κάποιος να έχει αποκτήσει στη ζωή του, ανακαλύπτουν ένα θετικό στόχο, γιατί μεταλαμπαδεύονται και κάνουν τον εθελοντή να νοιώθει πλήρης και «χρήσιμος» μέσα στο κοινωνικό σύνολο. Το να βοηθάς κάποιον εθελοντικά, σημαίνει πως βοηθάς χωρίς να περιμένεις ανταλλάγματα. Το κάνεις, επειδή το θες και όχι επειδή στο επέβαλλαν. Σε κάνει να νοιώθεις όμορφα, που μπορείς να προσφέρεις. Για όσο διαρκέσει όλο αυτό και για όσο θα μπορέσεις να το κάνεις. Αρχικά, όταν ένα χρόνο πριν άκουγα για εθελοντισμό, στο νου μου ερχόταν η «κοροϊδία», όμως γρήγορα κατάλαβα ότι δεν ισχύει αυτό. Με τη δέουσα αναζήτηση και θέληση, όλοι μπορούμε να προσφέρουμε κάτι, ειδικά στο τομέα της εκπαίδευσης. Ένας τομέας, που πάντα θα ζητά αρωγούς και πάντα θα περιλαμβάνει ανθρώπους, που διψούν να μάθουν! Επιμέλεια: Γιώργος Δαμιανός www.damianos.com.gr 13
Mη Kυβερνητικές Oργανώσεις Νίκος Δήμου www.ndimou.gr Κατηγορούμε συχνά την ανθρωπότητα πως, ενώ τον τελευταίο αιώνα έχει επιτελέσει τεράστια επιστημονική και τεχνολογική πρόοδο, στον τομέα της ηθικής έχει μείνει πίσω. Υπάρχει κάτι που αντικρούει αυτή την άποψη: η δημιουργία και παρουσία, στο δεύτερο του αιώνα μας, των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων (NGOs Non Government Organizations). Πίσω από αυτά τα αρχικά κρύβονται πασίγνωστες κινήσεις όπως η Γκρην Πις, η Διεθνής Αμνηστία, οι Γιατροί χωρίς Σύνορα και οι Γιατροί του Κόσμου, το Παρατηρητήριο των Συμφωνιών του Ελσίνκι, η Ομάδα για την Προστασία των Μειονοτήτων κ.ά. [ ] Οι οργανώσεις αυτές λέγονται μη κυβερνητικές, γιατί δεν εξαρτώνται από κυβερνήσεις (ευτυχώς η ανεξαρτησία είναι προϋπόθεση για τη σωστή λειτουργία τους). Οι πόροι είναι από εισφορές μελών, δωρεές, ιδρύματα και διεθνείς οργανώσεις. Η συνολική προσφορά τους είναι εντυπωσιακή: έχουν σώσει εκατομμύρια ζωές, έχουν προστατέψει πολλές χιλιάδες ανθρώπων από βασανιστήρια και καταπίεση, έχουν βελτιώσει σημαντικά την ποιότητα ζωής. Εδώ στην Ελλάδα τις αντιμετωπίζουμε περίεργα: Όταν η Διεθνής Αμνηστία και το Παρατηρητήριο του Ελσίνκι καταγγέλλουν παραβιάσεις των ανθρώπινων δικαιωμάτων στην Τουρκία, γράφουμε την είδηση στην πρώτη σελίδα. Όταν οι ίδιες οργανώσεις διαμαρτύρονται για καταπίεση των Μαρτύρων του Ιεχωβά, των Σλαβόφωνων ή των Μουσουλμάνων στην Ελλάδα, είναι ανθελληνικές και πληρωμένες από ξένα κέντρα. Ουσιαστικά μας ενοχλεί η ανεξαρτησία τους: θα τις θέλαμε με το μέρος μας (όπως και όλες τις άλλες εξουσίες) και ξεχνάμε ότι αυτό θα καταργούσε αυτόματα το διεθνές τους κύρος. Είμαι υπερήφανος που ανήκω στις περισσότερες από αυτές τις οργανώσεις. Πιστεύω πως ο σεβασμός στα ανθρώπινα δικαιώματα, ενιαία και αδιαπραγμάτευτα, είναι η μόνη ιδεολογία που μας απέμεινε αλλά και η μόνη που μας χρειάζεται. Προκλήσεις και όραμα της Ε.Ε. Ελένη Γλύκατζη - Αρβελέρ [ ] Οποιαδήποτε απάντηση στο ερώτημα τι είναι Ευρωπαίος δεν μπορεί ποτέ να καλύψει την πολυμορφία, το πολυδιάστατο και την πολυποικιλία των ανθρώπων που είτε θεωρούν τον εαυτό τους Ευρωπαίο είτε θεωρούνται από τους άλλους Ευρωπαίοι. Κατ αυτό το σκεπτικό ο κάθε ορισμός του Ευρωπαίου ή μάλλον των Ευρωπαίων είναι ορισμός ελιτίστικος που μπορεί να έχει κάποια αλήθεια όσον αφορά τον κύκλο της διανόησης και της δημιουργίας πολιτισμού γενικότερα. Από αυτήν την σκοπιά νομίζω ότι ο ορισμός του Ευρωπαίου από τον Paul Valery Επιμέλεια: Γιώργος Δαμιανός www.damianos.com.gr 14
(θεωρεί στοιχεία του τον αρχαιοελληνικό ορθολογισμό, τη ρωμαϊκή νομοθετική και διοικητική διευθέτηση της κοινωνίας και την πνευματικότητα τη χριστιανική) είναι κατά τη γνώμη μου ο πρώτος ορισμός που προσπαθεί να καθορίσει την πνευματική καταβολή των Ευρωπαίων. Νομίζω όμως ότι η πορεία της ευρωπαϊκής σκέψης μας επιτρέπει να δώσουμε μια πιο δυναμική εξέλιξη στην εικόνα του Ευρωπαίου. Θεωρώ λοιπόν ότι οι Ευρωπαίοι, και μιλάμε εδώ για τους ανθρώπους της σκέψης και της διανόησης, χαρακτηρίζονται από το ότι θέτουν υπό αμφισβήτηση κάθε κατακτημένο ή κατεστημένο, με την πρόθεση όχι μόνο να αναιρέσουν το παλαιό χωρίς να απαρνηθούν τις καταβολές τους αλλά και για να προχωρήσουν προς το άγνωστο. Αυτό μπορεί να θεωρηθεί μια συνεχής μετακίνηση των γνωστικών συνόρων με απώτερο σκοπό να δημιουργηθεί ένας ευρύτερος χώρος δράσης και αντίδρασης, θέσεων και αντιθέσεων. Αυτή η αέναη μετακίνηση οδήγησε τους Ευρωπαίους στην εξερεύνηση νέων δρόμων, στην κατάκτηση αποικιών από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας, και αυτό νομίζω ότι μπορούμε να πούμε ότι είναι η συνεχής ουτοπία (ου τόπος) που κινητοποιεί τον κάθε σκεπτόμενο Ευρωπαίο. Αυτή η ουτοπία, η οποία είναι κατά τη γνώμη μου το βασικό στοιχείο των Ευρωπαίων σήμερα εκδηλώνεται με την προσπάθεια τους να επιβάλουν αυτό που εκφράζουν τα τέσσερα δέλτα: η Δημοκρατία, τα Δικαιώματα του ανθρώπου, ο Διάλογος και η Διανομή των αγαθών. Και αυτό ίσως να είναι και η πιο συγκλονιστική ιστορική ουτοπία. Σε αυτήν τη συνεχή εξάπλωση και συρρίκνωση του ευρωπαϊκού χώρου και του ευρωπαϊκού πνεύματος και στην έννοια της Ευρώπης, που δεν είναι μια γεωγραφική έννοια αλλά μια έννοια πολιτισμική, θα πρέπει να ενταχθούν ο Νέος Κόσμος και ο πολιτισμός της Αμερικής με πολλές διαφοροποιήσεις φυσικά. Σήμερα όλα δείχνουν πως για χάρη ενός κοινού πεπρωμένου χρειάζεται να επανεξετάσουμε ορισμένα από τα ιστορικά γεγονότα ή και φαινόμενα του ευρωπαϊκού παρελθόντος. Και οι ιστορικοί αναρωτιούνται μήπως η ιδέα της Ενωμένης Ευρώπης έχει τόσο ωριμάσει, ώστε ακόμα και οι πόλεμοι που έγιναν μεταξύ των Ευρωπαίων ή των ευρωπαϊκών σχημάτων πρέπει να θεωρούνται εμφύλιοι πόλεμοι. Υπάρχει τελικά Ευρώπη ή δεν υπάρχει; Αν δεχθεί κάποιος την πολυμορφία της Ευρώπης - Ευρώπη σλαβική, Ευρώπη ορθόδοξη, προτεσταντική, καθολική, Βόρεια και Νότια Ευρώπη, Ευρώπη της ελιάς και Ευρώπη του αμπελώνα για παράδειγμα - καταλήγει μοιραία να δεχθεί ότι η έννοια της Ευρώπης είναι μια ιδέα υπό κατασκευήν. Είναι μια Ευρώπη της οποίας τα διάφορα μέρη μοιράζονται το πνεύμα ενός κοινού ονόματος και το πεπρωμένο ενός οράματος που αρχίζει να διαφαίνεται στον παγκόσμιο ορίζοντα. Ευρωπαϊκή Ένωση Κ.Α. Δημόπουλος, Καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, από τον ημερήσιο Τύπο Καθημερινά βιώνουμε τις προσπάθειες της χώρας μας να κατακτήσει μια ισότιμη θέση μεταξύ των εταίρων μας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Ο στόχος αυτός, όπως όλοι σχεδόν αναγνωρίζουν, αποτελεί μονόδρομο. Δεν έχουμε άλλη επιλογή από το να είμαστε ανταγωνιστικοί. Από το να πετύχουμε, δηλαδή, να οικοδομήσουμε μια υγιή οικονομία, από το να παρακολουθούμε τις τεχνολογικές εξελίξεις, από το να εξυγιάνουμε το δημόσιο τομέα, από το να δημιουργήσουμε Επιμέλεια: Γιώργος Δαμιανός www.damianos.com.gr 15
κράτος ευέλικτο, χωρίς ωστόσο να υστερεί στους τομείς της κοινωνικής πρόνοιας και της φροντίδας προς τις ενδεείς οικονομικά και κοινωνικά κατηγορίες πολιτών. Μόνον έτσι θα πάψουμε να είμαστε και να χαρακτηριζόμαστε «ουραγοί της Ευρώπης» και «υπηρέτες των Ευρωπαίων». Η επίτευξη των στόχων σύγκλισης της ελληνικής οικονομίας με τα ευρωπαϊκά οικονομικά μεγέθη δεν είναι μόνο θέμα αριθμών. Είναι και θέμα ουσίας. Διότι η βελτίωση των οικονομικών μεγεθών μακροπρόθεσμα, αλλά σε ορισμένους τομείς και μεσοπρόθεσμα, οδηγείστη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου, των υπηρεσιών, του κράτους πρόνοιας και γενικότερα στη βελτίωση της ποιότητας ζωής για όλους μας. Το όραμα, όμως, της Ενωμένης Ευρώπης δεν εξαντλείται στον οικονομικό τομέα. Δεν είναι μόνο όραμα σύγκλισης σε όλα τα επίπεδα: θεσμών, αξιών, πολιτισμών. Είναι το όραμα της οικοδόμησης μιας ενιαίας Ευρώπης, όπου η παρουσία των συνόρων θα είναι ελάχιστα αισθητή. Οι λαοί, πέρα από τη δική τους ξεχωριστή εθνική συνείδηση, θα νιώθουν ότι έχουν μια κοινή πατρίδα, είναι πολίτες της Ευρώπης. Θα νιώθουν ότι είναι φορείς ενός ενιαίου πολιτισμού, κοινού γι όλους, του ευρωπαϊκού πολιτισμού, αυτού του πολύχρωμου, πλούσιου και λαμπερού ψηφιδωτού, όπου ο κάθε λαός τοποθετεί τη δική του ψηφίδα. Θα βιώνουν την Ευρώπη ως ενιαίο χώρο, ως σύνθετη ολότητα, ως χώρο συνάντησης και αλληλεπίδρασης πολιτισμών, που όλοι μαζί απαρτίζουν τον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Πιστεύω πως η βάση και η αφετηρία για την επίτευξη αυτών των στόχων είναι η παιδεία. Γι αυτό και ο κύριος προσανατολισμός ενός σύγχρονου ευρωπαϊκού κράτους πρέπει να κατατείνει στη θωράκιση του ανθρώπινου δυναμικού με την κατάλληλη εκπαίδευση, που θα του επιτρέπει να αποκτήσει ευρωπαϊκή συνείδηση και ευρύ τρόπο σκέψης. Θα μπορεί να προσαρμόζεται στις ταχύτατες εξελίξεις των επιστημονικών και τεχνολογικών δεδομένων, να είναι παραγωγικό και να προάγει τη γνώση και την έρευνα. Αυτοί πρέπει να είναι και οι κύριοι στόχοι της εκπαιδευτικής πολιτικής των σύγχρονων ευρωπαϊκών κρατών: αφ ενός να παρέχεται στους νέους μια γενική παιδεία υψηλού επιπέδου και αφ ετέρου να τους δίνεται η δυνατότητα αποτελεσματικής επιστημονικής εξειδίκευσης, με επαρκή ευελιξία, ούτως ώστε να μπορούν να παρακολουθούν τις ραγδαίες αλλαγές στις απαιτήσεις της αγοράς εργασίας που σημειώνονται διεθνώς. Για την ευόδωση του ευρωπαϊκού οράματος, πιστεύω πως είναι καθοριστική η συνεισφορά των ανθρώπων της επιστήμης και των γραμμάτων, της πνευματικής ηγεσίας του τόπου. Οι άνθρωποι του πνεύματος μιλούν την ίδια γλώσσα, δεν υπολογίζουν το πολιτικό κόστος και γι αυτό μπορούν περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο να ασκήσουν επιρροή στους πολιτικούς ηγέτες και να εργαστούν από κοινού για το ευρωπαϊκό όραμα. Για να γίνει αυτό το όραμα πραγματικότητα, είναι απαραίτητη η συστράτευση όλων μας. Ο κάθε πολίτης, ο κάθε εργαζόμενος, με τον τρόπο που σκέπτεται και δρα, βάζει καθημερινά από ένα μικρό λίθο για την ανύψωση του ευρωπαϊκού οικοδομήματος. Όχι, δεν είναι ειρήνη αυτή... «... Παγκόσμιους πολέμους γνώρισε δυστυχώς ο πλανήτης μας. Παγκόσμια ειρήνη δεν γεύτηκε!... Παράδειγμα : Μετά το 1945, το τυπικό τέλος του Β παγκόσμιου πολέμου, ο κόσμος δεν ευτύχησε να ζήσει μιας μέρας παγκόσμια ειρήνη. Κι όταν εμείς γευόμαστε τους καρπούς της ειρήνης κι είμαστε εφησυχασμένοι και μακάριοι, χορτασμένοι και αμέριμνοι, δεν σκεφτόμαστε πως κάπου κοντά μας ή πιο μακριά τα δάχτυλα δεν ξεκολλάνε απ τις σκανδάλες των όπλων που ξερνούν τον θάνατο σήμερα εκεί, αύριο παρακάτω, κάθε μέρα κάπου... Και τα όπλα αυτά τα παράγουν, ειρηνικότατα, οι λαοί που ζουν «ἐν εἰρήνῃ»... Σήμερα, για να σκοτώνονται κάποιοι άλλοι, αύριο, για ν αφανιστούν οι ίδιοι Τι είδους ειρήνη είναι αυτή που κατασκευάζει τα όργανα που τη σκοτώνουν!... Γνήσια ειρήνη είναι μόνο αυτή που υπηρετεί τις ιδέες της κι όχι αυτή που Επιμέλεια: Γιώργος Δαμιανός www.damianos.com.gr 16
προετοιμάζει τον επόμενο πόλεμο Όχι, δεν είναι ειρήνη αυτή. Κι ούτε θα υπάρξει ποτέ, εάν τα έθνη δεν πάψουν να παράγουν κυρίως μ ί σ ο ς. Το μίσος, για να ξεσπάσει, ζητάει όπλα. Τα όπλα σκορπούν την απόγνωση και τη δυστυχία, που με τη σειρά τους γεννοβολάνε μίσος Και το μίσος ζητάει κι άλλα όπλα Τι φαύλος κύκλος!... Διαβάστε τις σχολικές ιστορίες όλου του κόσμου, ξεφυλλίστε τις εφημερίδες όλου του κόσμου και θα ανακαλύψετε ποιοι αναπαράγουν το μίσος, επίσημα, νόμιμα, συνειδητά Θα καταλάβετε γιατί γίνονται οι πόλεμοι Θα πειστείτε πως η ειρήνη είναι ιδέα ρομαντική. Γιατί η ειρήνη δεν έχει εθνικότητα, δεν έχει γλώσσα, θρησκεία Δεν είναι αμερικάνικη, ρώσικη, ελληνική, τουρκική, αγγλική, κινέζικη Κι όσο οι άνθρωποι αισθάνονται μόνο Αμερικάνοι, Ρώσοι, Έλληνες, Τούρκοι, Άγγλοι, Κινέζοι, τόσο η ειρήνη θα ναι καλή για τους Αμερικάνους, μα κακή για τους Ρώσους, σύμφορη για τους Έλληνες, ασύμφορη για τους Τούρκους Και τα κανόνια θα βροντάνε, για να αισθάνονται περήφανα τα έθνη που ταπείνωσαν ή εκδικήθηκαν τον «προαιώνιο εχθρό» τους Κι οι ζωές θα θερίζονται, η δυστυχία θα θριαμβεύει κι η φιλολογία για την ειρήνη θα πλουτίζεται με νέους τόμους. Εἰρήνη ἡμῖν». [Δημοσίευμα σε εφημερίδα] Αίτια πολέμου Ο πόλεμος είναι ηθικά και πολιτικά απαράδεκτος. Ηθικά, γιατί με τον πόλεμο καταστρέφεται η ζωή και ο πολιτισμός, καταρρακώνεται η ανθρώπινη αξιοπρέπεια και επικρατούν το μίσος και η κακία. Πολιτικά, γιατί καταργούνται ανθρώπινα δικαιώματα και στις σχέσεις των ανθρώπων δεν επικρατεί ο διάλογος, η συνεννόηση και η αλληλοκατανόηση, αλλά και η δύναμη που διαθέτει ο ισχυρότερος, για να επιβάλει με τη βία τη θέλησή του στους άλλους. Γι αυτό η ανθρωπότητα στο σύνολό της καταδικάζει τον πόλεμο. Παρ όλα αυτά ο άνθρωπος δεν έφτασε ακόμα σε τέτοιο επίπεδο ηθικής και πολιτικής ωριμότητας, για να λύνει τις διαφορές που έχει με τους άλλους ειρηνικά. Γι αυτό εξακολουθούν να γίνονται πόλεμοι σε πολλές περιοχές του πλανήτη μας. Οι πόλεμοι γίνονται, για να επιβάλουν ισχυροί οικονομικοί παράγοντες και κράτη την ιεραρχία τους σε περιοχές του κόσμου και να ικανοποιήσουν τα συμφέροντά τους. Είναι γνωστό πως αυτή ήταν πάντα η βασική αιτία για την οποία γίνονται πόλεμοι. Επιπλέον, ένας σημαντικός λόγος για τον οποίο ξεσπούν πόλεμοι ανάμεσα σε κράτη είναι γιατί οι λαοί, με την κατάλληλη προπαγάνδα που δέχονται, τυφλώνονται και φανατίζονται εναντίον άλλων λαών που έχουν διαφορετική θρησκεία, διαφορετικές αξίες και διαφορετικό πολιτισμό. Ο πόλεμος υποκινείται από τις πολεμικές βιομηχανίες, που έχουν τεράστια συμφέροντα από την κατασκευή και την εμπορία νέων οπλικών συστημάτων. Τα κράτη, για να εκσυγχρονίσουν το οπλοστάσιό τους, δαπανούν αμύθητα ποσά τα οποία, εάν χρησιμοποιούνταν για ειρηνικούς σκοπούς, θα έλυναν πολλά από τα μεγάλα προβλήματα που αντιμετωπίζει σήμερα η ανθρωπότητα, όπως η καταστροφή του περιβάλλοντος, η πείνα, ο αναλφαβητισμός, η ελλιπής περίθαλψη. Για να γίνει, όμως, αυτό και να απαλλαγεί η ανθρωπότητα από τον εφιάλτη του πολέμου, χρειάζεται να επικρατήσει μια νέα ηθική και πολιτική αντίληψη που θα έχει σκοπό της την εξυπηρέτηση του ανθρώπου και την προστασία της ζωής. Αυτήν την αντίληψη μπορούν να επιβάλουν οι κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις που είναι αντίθετες προς τον πόλεμο. Γιατί ο πόλεμος; Επιμέλεια: Γιώργος Δαμιανός www.damianos.com.gr 17
Έρνστ Τούγκενχατ Σε τι έγκειται το πρόβλημα της ειρήνης; Όλοι εύχονται την ειρήνη και το ζητούμενο είναι απλώς να βρούμε το μέσο για να φτάσουμε πιο εύκολα σε αυτήν; Ο πόλεμος του Κόλπου1 έδειξε άλλη μια φορά ότι είναι πολλοί ανάμεσά μας αυτοί που, κάπου βαθιά μέσα τους, απολαμβάνουν τον πόλεμο. Ο πόλεμος είναι η υποτροπή σε αυτό που αποκαλείται φυσική κατάσταση όπου, σύμφωνα με τον Χομπς, «ο άνθρωπος είναι λύκος για τον άνθρωπο». Αυτή η περιγραφή είναι εύστοχη, αλλά είναι προσβλητική για τους λύκους, γιατί ούτε αυτοί ούτε άλλα ζώα του ίδιου είδους με εξαίρεση ακριβώς τον άνθρωπο δεν σκοτώνουν τα μεν τα δε. Πιστεύω ότι είναι δυνατό να κατανοήσουμε γιατί συμβαίνει αυτό. Τα άλλα ζώα δε γνωρίζουν την κοινωνικοποίηση. Η κοινωνικοποίηση προσφέρει στον άνθρωπο πολλά πλεονεκτήματα και απλοποιεί τη ζωή του, του προσφέρει την ασφάλεια και ίσως την κουλτούρα, αλλά συνεπάγεται επίσης, όπως έδειξε ο Φρόιντ, την αναγκαιότητα για τον άνθρωπο να απαρνηθεί την αγριότητα που μπορούμε να παρατηρήσουμε στα παιδιά, αγριότητα η οποία για να το εκφράσουμε με έναν τρόπο όσο το δυνατό πιο ουδέτερο αποτελεί ασφαλώς μέρος της ύπαρξής μας, πλάι στην κατάσταση της κοινωνικοποίησης και απωθείται από αυτήν. Έτσι μπορούμε να κατανοήσουμε το ότι η κατάσταση που επιτρέπει ή ακόμη και επιτάσσει αυτό που απαγορεύεται πιο αυστηρά στην πολιτισμένη ζωή το φόνο διατηρεί στα μάτια μας μια θελκτική όψη. Όλοι μας έχουμε γνωρίσει, σε διαφορετικούς βαθμούς, αδικίες στη ζωή μας και το γεγονός του φόνου αποτελεί την πιο ικανοποιητική εκδίκηση. Γι αυτό οι πόλεμοι, ανεξάρτητα από την αξιολόγηση των στόχων τους, φαίνεται να έχουν για μας μια θετική συγκινησιακά πλευρά. Υπάρχει και ένας δεύτερος παράγοντας, που δεν νομίζω ότι είναι τόσο καθολικός, αλλά που είναι και αυτός αρκετά διαδεδομένος. Θα τον αποκαλέσουμε παράγοντα του ανταγωνισμού ή «ποδοσφαιρικό παράγοντα». Πολλοί είναι αυτοί ανάμεσά μας οι οποίοι αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους λιγότερο ως πρόσωπα και περισσότερο ως μέλη μιας συγκεκριμένης ομάδας, ως πολίτες της Βαλένθια ή του Βερολίνου, ως Ισπανοί ή Γερμανοί. Δεν αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας απλώς ως τα μέλη μιας τέτοιας ομάδας, αλλά διαφοροποιούμαστε από άλλες ομάδες και οριζόμαστε σε σχέση με αυτές. Από τη στιγμή τώρα που αυτές οι ταυτίσεις δεν συνυπάρχουν ειρηνικά (πράγμα που θα ήταν εξίσου δυνατό), αλλά γίνονται αντιληπτές υπό το πρίσμα της υπεροχής ή της κατωτερότητας, η συναίσθηση της αξίας που έχει ένα πρόσωπο όταν η ομάδα του για παράδειγμα το έθνος του κερδίζει ενάντια σε μιαν άλλη, είτε σε ένα παιχνίδι όπως το ποδόσφαιρο είτε στις απεριόριστες συνθήκες του πολέμου, μεγαλώνει. Αυτός ο δεύτερος συγκινησιακός παράγοντας, που αυξάνει τη διάθεσή μας να μπούμε σε πόλεμο, θα μπορούσε να περιοριστεί, αν οι άνθρωποι κατόρθωναν να επανερμηνεύσουν την ταυτότητά τους. Το κάνουν αυτό από τη στιγμή που αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους σε πρώτο επίπεδο ως ανθρώπινες υπάρξεις και μόνο σε δεύτερο επίπεδο ως τα μέλη της μιας ή της άλλης ομάδας. Θα κατανοούσαν τότε την ιδιαίτερη ταυτότητά τους σα μέλη μιας ομάδας ως μια ταυτότητα που συνυπάρχει με εκείνη άλλων ομάδων αντί να αντιπαρατίθεται σε αυτές. Πώς κατορθώνει κανείς να φωτίσει έτσι την ταυτότητά του με την ανεκτικότητα; Πιθανόν εξομαλύνοντας τη συναίσθηση της δικής του αξίας, με άλλα λόγια όταν δεν κυριαρχείται πλέον από μνησικακία και επομένως όταν παύει να υποφέρει από ένα αίσθημα κατωτερότητας. Πέραν τούτου, το συναίσθημα ότι δεν εκτιμούν την αξία σου ή ότι σε περιφρονούν δεν μπορεί να πάψει παρά στο βαθμό που παύει η αδικία στη δομή της κοινωνίας. Ο πρώτος λόγος που έχουμε να απολαμβάνουμε τον πόλεμο, αυτός που συνδέεται με την επιθυμία να επιστρέψουμε στη φυσική κατάσταση, θα μπορούσε και αυτός να ακυρωθεί αν καταργούνταν οι δομικές αδικίες της κοινωνίας μας. Πράγματι, αν η απόλαυση της αγριότητας οφείλεται κατά πρώτο λόγο στην ανάγκη μας για εκδίκηση και αν αυτή η ανάγκη προέρχεται από τις αδικίες που πιστεύουμε ότι έχουμε υποστεί, τότε μια κατάργηση των κοινωνικών αδικιών θα συνέβαλε στον περιορισμό της Επιμέλεια: Γιώργος Δαμιανός www.damianos.com.gr 18
απόλαυσης που μας παρέχει η φυσική κατάσταση, θα μπορούσαμε συνεπώς να πούμε ότι, στο βαθμό που το πρόβλημα της ειρήνης έγκειται στην κλίση των ανθρώπων να απολαμβάνουν τον πόλεμο, η απάντηση στο ζήτημα της ειρήνης θα βασιζόταν στην κοινωνική δικαιοσύνη. Φυσικά το πρόβλημα της ειρήνης δεν συνδέεται μόνο με αυτήν την κλίση. Υπάρχουν ιδιαίτερα και δύο άλλες προϋποθέσεις. Η μια είναι η ιδεολογία στο όνομα της οποίας διεξάγεται ο πόλεμος. Εννοώ εδώ το λόγο που επικαλείται ένα κράτος για να μπει σε πόλεμο, λόγο ο οποίος σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις διαθέτει μια ηθική σημασία γι αυτούς που πιστεύουν σε αυτόν. Στους προηγούμενους αιώνες ο λόγος που επικαλούνταν δεν ήταν υποχρεωτικά ηθικός, μπορούσε απλώς να συμπίπτει με το συλλογικό συμφέρον του έθνους. Αλλά, αν λογαριάσουμε την αυξανόμενη ωμότητα και τον ολοκληρωτισμό των πολέμων του αιώνα μας δεν είναι πλέον αποδεκτός ένας λόγος που δεν θα είναι ηθικός. Το γεγονός ότι οφείλουμε πάντα να έχουμε ένα ιδεολογικό λόγο για τον πόλεμο και ότι αυτός ο λόγος πρέπει στην εποχή μας να είναι ένας ηθικός λόγος είναι αξιοσημείωτο. Δείχνει πράγματι ότι τα δύο κίνητρα εξαιτίας των οποίων απολαμβάνουμε τον πόλεμο δεν είναι ποτέ αρκετά ισχυρά από μόνα τους, ώστε να επιτρέψουν το ξέσπασμα ενός πολέμου. Παρόλο που ένα μέρος της προσωπικότητάς τους σπρώχνει τους ανθρώπους να απολαμβάνουν την επιστροφή στη φυσική κατάσταση, η αποστροφή τους γι αυτή την κατάσταση είναι τόσο ισχυρή στα μάτια ενός άλλου μέρους της προσωπικότητάς τους, ώστε δεν θα ξεκινούσαν τον πόλεμο, αν δεν πίστευαν ότι έχουν έναν ηθικό λόγο για να τον κάνουν. Όσο για το δεύτερο λόγο που δικαιολογεί το ξέσπασμα ενός πολέμου, αυτός προμηθεύεται προφανώς από τα συμφέροντα των ομάδων που βρίσκονται στην εξουσία, των στρατιωτικών ηγετών ενός κράτους, των βιομηχάνων, των κατασκευαστών όπλων ιδιαίτερα και φυσικά της πολιτικής τάξης που κυβερνάει. Σε όλα αυτά προστίθεται και αυτό που η κυβερνώσα πολιτική τάξη και ο ίδιος ο λαός θεωρούν ως εθνικά τους συμφέροντα. Πιστεύω συνεπώς ότι αυτοί οι τρεις παράγοντες πρέπει να συνενώνονται για να ξεσπάσει ένας πόλεμος, πρώτα μια ανθρώπινη διάθεση που υπάρχει πάντοτε, έπειτα η αληθινά αποτελεσματική αιτία, δηλαδή τα συμφέροντα αυτών που κατέχουν την κρατική εξουσία και τέλος το ιδεολογικό κίνητρο.(άρθρο του Έρνστ Τούγκενχατ από την εφημερίδα «ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ Φτωχός όποιος δεν έχει πρόσβαση στη γνώση Τα δολάρια δεν είναι πια το μόνο στοιχείο που χωρίζει τους έχοντες από τους μη έχοντες. Αυτό είναι ήδη φανερό από μια προπαρασκευαστική διάσκεψη, που έγινε αυτή την εβδομάδα, στη Γενεύη, για τα θέματα που θα συζητηθούν στην πρώτη Παγκόσμια Σύνοδο Κορυφής για την Κοινωνία της Πληροφόρησης, το Δεκέμβριο του 2003. Στην εποχή της επανάστασης της πληροφορίας, υπάρχουν πολλές ελευθερίες, κάποια αδελφοσύνη και καθόλου ισότητα. Η πρόσβαση στις πληροφορίες εξελίσσεται όλο και Επιμέλεια: Γιώργος Δαμιανός www.damianos.com.gr 19
περισσότερο σε ζήτημα ζωτικής σημασίας για την ανάπτυξη και την ευημερία. Όμως η νέα διαίρεση του κόσμου δεν είναι μόνο ανάμεσα σε χώρες με υψηλή τεχνολογία και σε χώρες με χαμηλή τεχνολογία υπάρχουν επίσης χώρες, που δε διαθέτουν τεχνολογία και οι προοπτικές τους είναι ζοφερές. Κανείς δε διαφωνεί ότι υπάρχουν τεράστιες ανισότητες σε όλο τον κόσμο. Περίπου 1,3 δισ. άνθρωποι ζουν με λιγότερο από ένα δολάριο την ημέρα σχεδόν ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι είναι αγράμματοι πάνω από ένα δισεκατομμύριο δεν έχουν πρόσβαση σε πόσιμο νερό περίπου 800 εκατομμύρια λιμοκτονούν ή δεν έχουν αρκετά τρόφιμα και περίπου το 1/3 των ανθρώπων στα κράτη που τα Ηνωμένα Έθνη αποκαλούν λιγότερο ανεπτυγμένα, ενδεχομένως να μην φθάσουν ποτέ στο 40ό έτος της ηλικίας τους. Ωστόσο, σήμερα, η πιο ενυπωσιακή διαίρεση του κόσμου είναι η ανισότητα στην πρόσβαση των πληροφοριών. Η νέα γραμμή φτώχειας χαράζεται από το πληκτρολόγιο του ηλεκτρονικού υπολογιστή. Μπορεί να πει κανείς, ποιος είναι πλούσιος και ποιος φτωχός από τη σύνδεσή του με το Ιντερνέτ. Χάσμα στη γνώση Κάθε χρόνο, ο δείκτης του ΟΗΕ για την Ανθρώπινη Ανάπτυξη αποκαλύπτει ότι περισσότερες χώρες ακολουθούν καθοδική πορεία απ ότι τον προηγούμενο χρόνο. Δεκάδες χώρες παλινδρομούν, δεν προοδεύουν, σε όρους ανθρώπινης ανάπτυξης. Μια κρίσιμη αιτία είναι ότι διευρύνεται το χάσμα της γνώσης που αφορά στην πληροφόρηση, την εκπαίδευση και την πρόσβαση στην τεχνολογία. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η πληροφόρηση και η ελευθερία πάνε μαζί, ή ότι η εκπαίδευση αποτελεί προϋπόθεση για πρόοδο. Η επανάσταση της πληροφορίας είναι ασύλληπτη χωρίς πολιτική δημοκρατία - και αντιθέτως. Ήδη, η διάδοση των πληροφοριών είχε άμεση επίπτωση στο βαθμό υπευθυνότητας και διαφάνειας των κυβερνήσεων ανά τον κόσμο. Είναι ευρέως αποδεκτή η άποψη ότι η παρεμπόδιση της ροής των πληροφοριών έχει ως επίπτωση την υποβάθμιση της ανάπτυξης. Παγκόσμια αλληλεξάρτηση σημαίνει ότι εκείνοι που λαμβάνουν και διανέμουν τις πληροφορίες υπερτερούν έναντι εκείνων, που τις περιορίζουν. Οι συνέπειες είναι εμφανείς σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης προσπάθειας. Να αδράξει την ευκαιρία To ζητούμενο είναι πώς θα διευρυνθεί ο κύκλος εκείνων που θα έχουν πρόσβαση στις πληροφορίες - πώς θα είναι διαθέσιμη σε όλους τους ανθρώπους, είτε αυτοί ζουν στο βιομηχανικό κόσμο, είτε στον αναπτυσσόμενο κόσμο. Η δυνατότητα λήψης και αποστολής πληροφοριών μέσω ηλεκτρονικών δικτύων και η δυνατότητα κατανομής των πληροφοριών έχει καταστεί ήδη το νέο τεκμήριο ανάπτυξης. Η τεχνολογία της επικοινωνίας και πληροφορίας έχουν τεράστιες δυνατότητες για την περαιτέρω διατήρηση της ανάπτυξης. Είναι υποχρέωσή μας να προωθήσουμε τη μεγαλύτερη, πιο ελεύθερη και δικαιότερη πρόσβαση του αναπτυσσόμενου κόσμου στην πληροφόρηση, που σημαίνει να βελτιώσουμε τις υποδομές του και να μοιραστούμε μαζί του την τεχνολογική πρόοδο. Από την πλευρά τους, οι αναπτυσσόμενες χώρες πρέπει να ανοιχτούν στον έξω κόσμο, να δώσουν ελευθερία στα μέσα ενημέρωσης και να αντισταθούν στον κυβερνητικό έλεγχο και τη λογοκρισία. Οι διεθνείς οργανισμοί μελετούν ήδη πιλοτικά προγράμματα σε τομείς, όπως είναι η τηλεμάθηση, η τηλεϊατρική, τα πλάνα μικροδανεισμού, οι τραπεζικές συναλλαγές εκ του μακρόθεν, η περιβαλλοντική προστασία και διαχείριση. Ο αναπτυσσόμενος κόσμος οφείλει να αδράξει τέτοιες ευκαιρίες. Shasi Tharoor (διασκευή στον ελληνικό τύπο από την International Herald Tribune) Επιμέλεια: Γιώργος Δαμιανός www.damianos.com.gr 20