Τα ανθολόγια λογοτεχνίας της Α και Β Γυμνασίου: η παλινδρόμηση στο παρελθόν και το άνοιγμα στο μέλλον

Τα ανθολόγια λογοτεχνίας της Α και Β Γυμνασίου: η παλινδρόμηση στο παρελθόν και το άνοιγμα στο μέλλον Σωτηρία Καλασαρίδου, Διδάκτωρ Διδακτικής της Λογοτεχνίας Α.Π.Θ Η θεματική κατάταξη στο μάθημα της λογοτεχνίας διευκολύνει την εξαγωγή του νοήματος των διδασκόμενων κειμένων ταυτόχρονα όμως, μέσω της θεματικής τους εγγραφής, χαράσσει τις κατευθυντήριες γραμμές του παραγόμενου νοήματος. Η αυτούσια μεταφορά των θεματικών ενοτήτων των προηγούμενων σχολικών ανθολογίων στο «νέο» Αναλυτικό Πρόγραμμα, οροθετεί εξαρχής ένα προβληματικό πλαίσιο για τη συγγραφή των νέων σχολικών ανθολογίων, καθώς οι ομοιότητες που παρουσιάζει με μια πρώτη ανάγνωση το Αναλυτικό Πρόγραμμα 1 σπουδών σε επίπεδο λεκτικής διατύπωσης αρχικά και κατόπιν ενδελεχέστερης μελέτης σε ζητήματα περιεχομένου, μοιάζει να είναι περισσότερες με τα προηγούμενα σχολικά ανθολόγια, παρά με τα νέα. Η παραπάνω διαπίστωση μας οδηγεί στην υπόθεση που συνιστά ταυτόχρονα και οξύμωρο σχήμα της συγγραφικής διαδικασίας του Αναλυτικού Προγράμματος, ότι δηλαδή τα παλιά σχολικά ανθολόγια απετέλεσαν τη βάση σχεδιασμού των περιεχομένων μάθησης που εισηγείται το νέο curriculum και κατ επέκταση τη βάση για τη συγγραφή των νέων σχολικών ανθολογίων ή αντίστροφα ειπωμένο ότι τα νέα σχολικά ανθολόγια αποτελούν την ερμηνεία των περιεχομένων μάθησης που εισηγείται το curriculum, το οποίο κοπιάρει με φωτογραφική ευλάβεια τις θεματικές ενότητες των δύο ανθολογίων της απελθούσας σειράς. 2 Στην προσπάθειά μας λοιπόν ν αποτιμήσουμε τα νέα ανθολόγια των δύο πρώτων γυμνασιακών τάξεων θα πρέπει να ξεκινήσουμε με τη σύγκριση και αντίστιξή τους με τα αντίστοιχα προηγούμενα. Το νέο ανθολόγιο λογοτεχνίας της Α Γυμνασίου είναι δομημένο σε 13 θεματικούς κύκλους και το σώμα των ανθολογούμενων κειμένων αριθμεί τα 67 κείμενα. Στο αντίστοιχο απελθόν, 101 συνολικά κείμενα δομούσαν τους 17 θεματικούς κύκλους του. Ομοίως και το ανθολόγιο των Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Β Γυμνασίου είναι δομημένο σε 13 θεματικούς κύκλους και συνολικά το corpus των κειμένων του αριθμεί 69 1 Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο Σπουδών Νεοελληνικής Λογοτεχνίας για το Γυμνάσιο, τόμ. Α ΦΕΚ τχ. β αρ. φύλλου 303/3-03-03, σ. 3795-3807. 2 Για το ζήτημα του ΔΕΕΠΣ βλ. την εμπεριστατωμένη κριτική του Γεωργίου Γρόλλιου στο περιοδικό Εκπαιδευτική Κοινότητα το 2003. Ειδικότερα, Γρόλλιος, Γιώργος, «Θεμελίωση, στοχοθεσία και διαθεματικότητα στο νέο Πλαίσιο Προγράμματος Σπουδών για την υποχρεωτική εκπαίδευση», περ. Εκπαιδευτική Κοινότητα, 2003, τ. 67, σ. 30-37. 78

ποιήματα και πεζά, έναντι των 17 θεματικών κύκλων και των 103 ποιητικών και πεζών κειμένων του αντίστοιχου απελθόντος. 3 Από την αντίστιξη των προηγούμενων και των νέων σχολικών ανθολογίων των δύο πρώτων τάξεων του Γυμνασίου διαπιστώθηκε μείωση του αριθμού των κειμένων στην πλειονότητα των θεματικών κύκλων και συνένωση δύο ή και περισσότερων τίτλων σε έναν. Στην κατηγορία αυτή εντάσσονται οι θεματικοί κύκλοι Ο άνθρωπος και η φύση: πόλη ύπαιθρος, Λαογραφικά, Εθνική ζωή, Παλαιότερες μορφές ζωής, Ταξιδιωτικά κείμενα, καθώς και ο θεματικός κύκλος που πραγματεύεται την Αποδημία. Τη μεγαλύτερη συρρίκνωση παρουσιάζει ο θεαματικός κύκλος Εθνική ζωή, ο οποίος στα νέα ανθολόγια εμφανίζεται ως το αποτέλεσμα της συνένωσης έξι θεματικών κύκλων 4, αριθμεί 14 κείμενα συνολικά και για τα δύο ανθολόγια, σημειώνοντας συγκριτικά με τα προηγούμενα μια μείωση που υπερβαίνει το 70%. 5 Συρρικνωμένος ποσοτικά παρουσιάζεται και ο θεματικός κύκλος που πραγματεύεται το ζήτημα της αποδημίας και της ξενιτιάς σε πολλές εκφάνσεις της: την αποδημία ως επιλογή και κοινωνικό φαινόμενο στο απώτερο και πρόσφατο παρελθόν, τον καημό της ξενιτιάς που βίωναν οι αποδημήσαντες, αλλά και οι συγγενείς τους που έμεναν στο γενέθλιο τόπο, την αποδημία ως αναγκαστική συνθήκη επιβαλλόμενη άνωθεν και τη μικρασιατική καταστροφή. Τα 28 συνολικά κείμενα που έθιγαν το εν λόγω ζήτημα και στα δύο παλαιότερα σχολικά βιβλία μαζί, περιορίστηκαν σε 13, ενταγμένα σε μια θεματική ενότητα, που δομεί και τα δύο νέα ανθολόγια, αμβλύνοντας ποσοτικά το περιεχόμενο λίγο περισσότερο από το μισό. 6 Μειωμένος εμφανίζεται και ο θεματικός κύκλος Ο άνθρωπος και η φύση: πόλη ύπαιθρος, όπου από τα 14 συνολικά κείμενα των δύο προηγούμενων τευχών, αριθμεί πλέον δέκα συνολικά κείμενα και για τα δύο νέα ανθολόγια 7, ενώ συνένωση μιας χορείας ομόθεμων μικρότερων κύκλων στα προηγούμενα ανθολόγια και περιορισμένοι ποσοτικά κατά 3 Γρηγοριάδης /Καρβέλης / Μηλιώνης/Μπαλάσκας Παγανός, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 2002, Γρηγοριάδης κ.ά, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 2002, Γαραντούδης /Χατζηδημητρίου/Μέντη, ΟΕΔΒ, Αθήνα 2006 και Πυλαρινός /Χαζηδημητρίου/ Βαρελάς, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 2006. Οι παραπομπές αναφορικά με τα προηγούμενα ανθολόγια αφορούν στην αναθεωρημένη μορφή τους από το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο το 2002. Στη δεύτερη αυτή μορφή τους οι διαφορές από τα ανθολόγια που εκδόθηκαν στη φθίνουσα δεκαετία του 70, είναι ελάχιστες και αφορούν στην ανθολόγηση ορισμένων νεότερων κειμένων, καθώς και στην εξωτερική τους εμφάνιση. 4 Πρόκειται για τους θεματικούς κύκλους: «α. Το 40 η κατοχή και η αντίσταση, β. Οι νέοι στον αγώνα για την ελευθερία, γ. Παραμονές του μεγάλου αγώνα, δ. Αγώνες Ακριτών κλεφτών», ε. Από την εθνική μας παλιγγενεσία, στ. η δοκιμασία της Κύπρου. Ο δε αριθμός των ανθολογημένων κειμένων έφτανε τα 46. 5 Γρηγοριάδης, ό.π, σ. 61-80, 281-289, Γρηγοριάδης, ό.π, σ. 77-109, 305-328, 355-370, Πυλαρινός, ό.π σ. 72-87, Γαραντούδης, ό.π, σ. 74-91. 6 Γρηγοριάδης, ό.π. σ. 231 235, Γρηγοριάδης, ό.π, σ. 159-243, Πυλαρινός, ό.π, σ. 130-146, Γαραντούδης, ό.π., σ. 126-153. 7 Γρηγοριάδης, ό.π., σ. 7-33, Γρηγοριάδης, ό.π, σ. 7-24, 53-73, Πυλαρινός, ό.π., σ. 8-15, Γαραντούδης, ό.π., σ. 10-22. 79

το ένα τρίτο παρουσιάζονται οι θεματικοί κύκλοι Λαογραφικά, Παλαιότερες μορφές ζωής και Ταξιδιωτικά. 8 Η ενδέκατη ενότητα των νέων βιβλίων παρουσιάζει μέσα από τα ανθολογημένα κείμενα εκδοχές της Βιοπάλης και του Αγωνιστικού πνεύματος του ανθρώπου. Αντίστοιχα, οι θεματικές ενότητες που πραγματεύονται τη Βιοπάλη και το Αγωνιστικό Πνεύμα του ανθρώπου, αποτελούσαν μέρος του προηγούμενου ανθολογίου της Α Γυμνασίου και αριθμούσαν δέκα συνολικά κείμενα. Οι ίδιες ενότητες συνενωμένες σε μια διατηρούνται και στα νέα ανθολόγια με εννέα συνολικά κείμενα, παραμένοντας ποσοτικά στα ίδια περίπου επίπεδα. 9 Μια δεύτερη κατηγορία θεματικών κύκλων συνιστούν αυτοί που διατηρούν τον τίτλο ενός από τους δύο με τον οποίο δομούσαν άλλοτε το ανθολόγιο της Α και άλλοτε της Β Γυμνασίου και εμφανίζονται ποσοτικά ενισχυμένοι, τηρουμένων των αναλογιών. Εδώ μπορούμε να εντάξουμε τους θεματικούς κύκλους των Οικογενειακών σχέσεων, της Θρησκευτικής ζωής, του Αθλητισμού. 10 Ενισχυμένοι ποσοτικά εμφανίζονται στα νέα ανθολόγια οι θεματικοί κύκλοι Η αγάπη για τους συνανθρώπους και Οι φιλικοί δεσμοί, που εγγράφονταν στο προηγούμενο ανθολόγιο της Α Γυμνασίου με επτά συνολικά κείμενα καθώς και η θεματική ενότητα Η αγάπη, που τη βρίσκαμε στο βιβλίο της Β με τέσσερα κείμενα. Οι ίδιες θεματικές ενότητες εμφανίζονται συνημμένες σε μία στα νέα σχολικά ανθολόγια με τους ίδιους τίτλους και με 14 συνολικά κείμενα και για τις δύο τάξεις. 11 Τέλος, ενισχυμένοι από ποσοτικής πλευράς εμφανίζονται και οι θεματικοί κύκλοι των νέων ανθολογίων που θίγουν Προβλήματα της σύγχρονης ζωής και παρουσιάζουν τους δεσμούς που αναπτύσσουμε με Τους φίλους μας τα ζώα. Η πρώτη θεματική ενότητα είχε επιλεχθεί προς ανθολόγηση με εφτά κείμενα στο προηγούμενο βιβλίο της Β Γυμνασίου και η δεύτερη στο ανθολόγιο της Α Γυμνασίου με πέντε κείμενα. Στα νέα ανθολόγια τα κείμενα ανέρχονται σε 12 και 11 αντίστοιχα, επισύροντας και πάλι την προσοχή μας σε αυτές τις ενότητες, λόγω της γενικευμένης συρρίκνωσης των σελίδων που εισηγήθηκε το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο και που αναγκαστικά πραγματώνεται μέσω της άμβλυνσης των ανθολογούμενων κειμένων. 12 8 Γρηγοριάδης, ό.π., σ. 315-344, 203-227, 257-277, Γρηγοριάδης, ό.π., σ. 373-389, 331-353, 283-302, Πυλαρινός, ό.π., σ. 18-34, 90-109, 112-127, Γαραντούδης, ό.π., σ. 24-40, 94-108, 110-124. 9 Γρηγοριάδης, ό.π., σ. 131-165, Πυλαρινός, ό.π, σ. 186-198 & Γαραντούδης, ό.π. σ. 192-202. 10 Γρηγοριάδης, ό.π., σ. 239-254, Πυλαρινός, ό.π., σ. 36-52, Γαραντούδης, ό.π. σ. 42 58 Γρηγοριάδης, ό.π., σ. 37-57, Γρηγοριάδης, ό.π. σ. 131-155, Πυλαρινός, ό.π. σ. 54 70, Γαραντούδης, ό.π. σ. 60-72, Γρηγοριάδης, ό.π. σ. 293-311, Πυλαρινός, ό.π. σ. 148 15, Γαραντούδης, ό.π. σ. 156-166. 11 Γρηγοριάδης, ό.π., σ. 115-127, Γρηγοριάδης, ό.π. σ. 113-128, Πυλαρινός, ό.π, σ 160-184, Γαραντούδης, ό.π. σ 168-190. 12 Γρηγοριάδης, ό.π., σ. 95-111, Γρηγοριάδης, ό.π., σ 2462-79, Πυλαρινός, ό.π., σ 200-250, Γαραντούδης, ό.π. σ. 204-250. 80

Οι ανθολόγοι συνεπώς υπό την πίεση του μειωμένου αριθμού σελίδων που εισηγήθηκε το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο προέβησαν σε συμπτύξεις και συνενώσεις στους περισσότερους θεματικούς κύκλους των ανθολογίων, βάσει ενός αναλλοίωτου και επιβαλλόμενου άνωθεν προγράμματος σπουδών, μετατοπίζοντας το διακύβευμα της ανανέωσης της ύλης στους ανθολόγους μέσα από την επιλογή των προς ανθολόγηση κειμένων. 13 Υπό αυτήν την έννοια και υπό το κράτος του εν λόγω περιορισμού είναι ίσως άτοπο και άκαιρο να μιλούμε για ευφάνταστη ή μη ερμηνεία του Αναλυτικού Προγράμματος. Αν επιχειρήσουμε την εξέταση και αντίστιξη των ανθολογίων γραμματολογικά, διαπιστώνουμε πως στα καινούρια ανθολόγια συντελείται μεγάλη διεύρυνση του σχολικού λογοτεχνικού κανόνα, καθώς συμπεριλαμβάνονται κυρίως νεότεροι συγγραφείς. Βέβαια, διεύρυνση του σχολικού λογοτεχνικού κανόνα συντελέστηκε κατά τη φθίνουσα δεκαετία του 70 με τα προηγούμενα ανθολόγια, καθώς την εποχή που συγγράφηκαν, ενέταξαν στους κόλπους τους μεταπολεμικούς συγγραφείς και ποιητές, γεγονός που μας υποχρεώνει στη διαδικασία για την κρίση τους να θέσουμε ως βασικό κριτήριο την εποχή της συγγραφής τους. Στα νέα ανθολόγια βέβαια η διαπίστωση της διεύρυνσης του λογοτεχνικού κανόνα ενισχύεται από τα εξαιρετικά σύγχρονα ανθολογημένα κείμενα, αλλά και το μεγάλο αριθμό τέτοιων κειμένων που εντάσσουν στο σώμα τους. Πιο συγκεκριμένα, στο νέο ανθολόγιο της Α Γυμνασίου σε σύνολο 67 κειμένων περισσότερο από το ένα τρίτο αυτών 24 ποιήματα και πεζά συνολικά ανήκουν σε συγγραφείς της μεταπολεμικής λογοτεχνίας, από την πρώτη μεταπολεμική περίοδο μέχρι και το σήμερα. Προς επίρρωσιν του παραπάνω ισχυρισμού είναι ενδιαφέρον να σημειώσουμε ότι εφτά από αυτά χρονολογούνται στη δεκαετία του 80, οκτώ στη δεκαετία του 90 και δύο το 2003. 14 13 Στο κείμενο της Διακήρυξης ανοικτού δημόσιου διαγωνισμού για τη συγγραφή διδακτικών πακέτων για το Γυμνάσιο που εξέδωσε το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο δύο μήνες μετά τη δημοσίευση του Αναλυτικού Προγράμματος σπουδών, το Μάιο του 2003, καθορίζονται οι αριθμοί των σελίδων των βιβλίων του μαθητή και των βιβλίων του καθηγητή για όλα τα μαθήματα. Έτσι για τα σχολικά ανθολόγια λογοτεχνίας ανεξαρτήτως τάξης, ο αριθμός των σελίδων καθορίζεται στις 250 και των βιβλίων του εκπαιδευτικού στις 150, ενώ τα προηγούμενα αριθμούσαν 348, 395 και 425 σελίδες για την Α, Β και Γ Γυμνασίου αντίστοιχα. Βλ. Διακήρυξη ανοικτού δημόσιου διαγωνισμού για τη συγγραφή διδακτικών πακέτων, 2003. σ. 5. 14 Σε ποιητές και συγγραφείς της γενιάς του 30 ανήκουν δώδεκα κείμενα, σε ξένους συγγραφείς ανήκουν οκτώ, τρία είναι δημοτικά ποιήματα, δύο λαϊκά παραμύθια. Τα υπόλοιπα 17 κείμενα από το σύνολο των κειμένων του ανθολογίου μοιράζονται ανάμεσα σε συγγραφείς από τη λογοτεχνική παραγωγή της όψιμης περιόδου του Νεοελληνικού Διαφωτισμού 14, τη λογοτεχνία της περιόδου του ρομαντισμού, δύο ποιήματα της γενιάς του 80 από τον Παλαμά και το Δροσίνη, τρία πεζά κείμενα της εποχής του 1880, πέντε ποιήματα της παλαμικής και μεταπαλαμικής εποχής, ένα ποίημα του έκκεντρου μείζονα και προδρόμου του μοντερνισμού Καβάφη, ένα ποίημα του μεσοπολέμου από τον Τέλλο Άγρα, δύο πεζά από εκπροσώπους της μεταψυχαρικής πεζογραφίας, ένα κείμενου του μεσοπολεμικού ποιητή και συγγραφέα Κώστα Ουράνη και ένα κείμενο του προπολεμικού ευθυμογράφου και θεατρικού συγγραφέα, Δημήτρη Ψαθά. 14. Στο αντίστοιχο απελθόν στην 81

Στο ανθολόγιο της Β Γυμνασίου, η εικόνα που σκιαγραφείται με το πρώτο ανθολόγιο της σειράς δε διαφοροποιείται αισθητά. Πιο συγκεκριμένα, από το corpus των 69 κειμένων που συνθέτουν το ανθολόγιο, τα μισά ακριβώς 34 δηλαδή ποιήματα και πεζά είναι γραμμένα κατά τη μεταπολεμική περίοδο. Ειδικότερα, τα 26 από αυτά είναι γραμμένα κατά τη μεταδικτατορική εποχή: τέσσερα δημοσιεύονται στη δεκαετία του 80, δώδεκα γράφονται στη δεκαετία του 90 και πέντε στην πρώτη δεκαετία του 2000. 15 Στο προηγούμενο δεύτερο τεύχος της σειράς η εικόνα που σκιαγραφείται αφενός αντικατοπτρίζει την εικόνα του πρώτου τεύχους της απελθούσας σειράς και την κυριαρχία των παλαιότερων κειμένων, αφετέρου βρίσκεται σε αντιδιαστολή με αυτήν που αισθητοποιείται από το σημερινό της Β. 16 Σε μια προσπάθεια αξιολόγησης των νέων ανθολογίων μέσα από τον εντοπισμό των σημείων που συνεχίζουν το παρελθόν και εκείνων που το διαρρηγνύουν αποτιμάται θετικά η μεγάλη διεύρυνση του σχολικού λογοτεχνικού κανόνα. Το μονομερές ωστόσο «άνοιγμα» προς τη νέα λογοτεχνική παραγωγή, φέρει ως αποτέλεσμα την πριμοδότηση της παρουσίας της μιας γενιάς, αποκλείοντας την παρουσία μειζόνων ποιητών της λογοτεχνικής μας παραγωγής, αποτέλεσμα που ενισχύει το επιχείρημα για θεσμοθέτηση του πολλαπλού εγχειριδίου. Σημαντική ως προς την εξέλιξη των ανθολογίων θεωρείται έστω και η ισχνή παρουσία όχι μόνο των Ευρωπαίων ποιητών και συγγραφέων, αλλά και λογοτεχνών ανατολικών χωρών, καθώς και συγγραφέων άλλων θρησκειών, καθώς διευρύνει τις διόδους επικοινωνίας των μαθητών και με άλλους ποιητές και συγγραφείς πέρα των λευκών χριστιανών Ευρωπαίων. Το φυλετικό μωσαϊκό επομένως που διαμορφώνεται μέσω των ανθολογούμενων κειμένων αποτελεί μια απόπειρα διαμόρφωσης ενός υπερ-χρονικού πολυπολιτισμικού πλαισίου αναθεωρημένη μορφή του το 2002 και στο σύνολο των 101 κειμένων του, μόνο τα 16 κείμενα ανήκουν σε μεταπολεμικούς συγγραφείς. Πυλαρινός, ό.π, 2006. 15 Η κατανομή των υπόλοιπων 35 ποιημάτων και πεζών του ανθολογίου περιλαμβάνει κείμενα από την εποχή των ακριτών μέχρι και τη γενιά του 30. Αναλυτικότερα, τρία ανήκουν σε ποιητές της Επτανησιακής σχολής, τέσσερα είναι δημοτικά τραγούδια, δύο ανήκουν στον Καβάφη, ένα ποίημα στο μεταπαλαμικό Μαλακάση, ένα πεζό είναι της εποχής του 1880, ένα της μεταψυχαρικής πεζογραφίας, δύο μεσοπολεμικά κείμενα ένα ποίημα του Νίκου Καββαδία και ένα πεζό της Αλεξίου και επτά κείμενα που ανήκουν σε συγγραφείς της γενιάς του 30. Τέλος στο σώμα του ανθολογίου εντάσσονται, όπως ειπώθηκε, και 14 κείμενα ξένων συγγραφέων. Βλ. Γρηγοριάδης, κ.ά., ό.π, 2002. Γαραντούδης, ό.π, 2006. 16 Από το σύνολο των 104 ανθολογημένων ποιημάτων και πεζών, τα εννέα είναι δημοτικά τραγούδια, έξι είναι ξένων συγγραφέων, δώδεκα πεζά αποτελούν μελέτες, βιωματικές αφηγήσεις και χρονογραφήματα από την εποχή της ελληνικής επανάστασης, το μεσοπόλεμο, την κατοχή και την αντίσταση μέχρι και τις δύο πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες, 20 είναι γραμμένα από ποιητές και συγγραφείς της γενιάς του 30, 17 ανήκουν σε μεταπολεμικούς ποιητές και συγγραφείς. Τα υπόλοιπα 40 ανθολογημένα κείμενα εγγράφονται σε διαφορετικές περιόδους της νεοελληνικής λογοτεχνικής παραγωγής από το Νεοελληνικό Διαφωτισμό, μέχρι και τη δεκαετία του 1930, Γρηγοριάδης, ό.π, 2002. 82

σε διάφορα επίπεδα της κουλτούρας: των ηθών και εθίμων, της γλώσσας, της ιστορίας, της θρησκείας. Η μεγαλύτερη συρρίκνωση παρατηρείται στη χορεία των θεματικών ενοτήτων που πραγματεύονται την εθνική ζωή και την αποδημία. Η μείωση των κειμένων που πραγματεύονται θέματα εθνικά από τα ανθολόγια που προορίζονται για τη διδασκαλία του μαθήματος της λογοτεχνίας αποτιμάται ως μια απόπειρα των ανθολόγων να αποκαταστήσουν τις ισορροπίες ανάμεσα στις λέξεις και τα πράγματα. Γιατί, καθώς οι προηγούμενοι συγγραφείς έδιναν προεξέχουσα βαρύτητα στα κείμενα που πραγματεύονται κορυφαίες εθνικές εξάρσεις ή εθνικές συμφορές, μυθοποιούσαν την πατριωτική ρητορεία μέσα από την επένδυση με εικόνες και ήχους αντλημένους από την ποίηση και την πεζογραφία, μεταλλάσσοντας τους ποιητές και τους μυθιστοριογράφους σε ιστορικούς δεύτερης σειράς και τη διδασκαλία της λογοτεχνίας σε μάθημα ιστορίας. Με μεγάλες απώλειες διατηρείται στα νέα βιβλία ο θεματικός κύκλος που πραγματεύεται τους δεσμούς μας με τη φύση, καθώς και τη σχέση του ανθρώπου με το οικιστικό περιβάλλον που αποτυπώνεται μέσα από την αντίστιξη πόλη - χωριό. Την απώλεια στην απόπειρα καλλιέργειας μιας οικολογικής συνείδησης φαίνεται να αναπληρώνει η αύξηση που σημειώνεται στο θεματικό κύκλο που αναπαριστά τη σχέση του ανθρώπου με τα ζώα. Ένα δεύτερο αντιθετικό ζεύγος που προκύπτει από τη σύγκριση των προηγούμενων και των νέων σχολικών ανθολογίων είναι η πριμοδότηση της ενότητας που θίγει σύγχρονα θέματα και προβλήματα έναντι αυτών που παρουσιάζουν παλαιότερες μορφές ζωής. Διαπιστώνουμε, επομένως, πως η πριμοδότηση των θεματικών ενοτήτων στα νέα ανθολόγια κινείται γύρω από τρεις άξονες: τα προβλήματα της σύγχρονης ζωής, την καλλιέργεια αισθημάτων αγάπης για την οικογένεια και τους φίλους και τη σχέση του ανθρώπου με τα ζώα. Στις υπόλοιπες θεματικές ενότητες η όποια μικρή ενίσχυση ή περιστολή μπορεί να ερμηνευτεί με αναγωγή στη συνολική και προκαθορισμένη άνωθεν μείωση των σελίδων. Ένα βασικό χαρακτηριστικό των νέων ανθολογίων, που τα διαφοροποιεί ταυτόχρονα από τα προηγούμενα, είναι η αίσθηση της συνέχειας ως εξέλιξης που δημιουργούν στους αναγνώστες μαθητές. Στη διαμόρφωση μιας τέτοιας αίσθησης συνηγορεί αφενός η δόμησή τους με τους ίδιους θεματικούς κύκλους και για τα δύο ανθολόγια και αφετέρου η ανθολόγηση σε διαφορετικές αναλογίες πεζών ποιημάτων. Στο πρώτο τεύχος που απευθύνεται σε μαθητές μικρότερης ηλικίας εγγράφονται στους ίδιους θεματικούς κύκλους κατά τα δύο τρίτα των κειμένων του κυρίως πεζά, λόγω της μεγαλύτερης εξοικείωσης των μαθητών με τον πεζό λόγο, ενώ στο δεύτερο οι ισορροπίες ανάμεσα στην παρουσία της ποίησης και της πεζογραφίας αποκαθίστανται τουλάχιστον ποσοτικά. Το 83

ίδιο μπορεί να παρατηρήσει κανείς και με τα κείμενα των ξένων συγγραφέων, καθώς στο πρώτο τεύχος ανθολογούνται πεζά αποσπάσματα και βέβαια λιγότερα σε αριθμό, στο δεύτερο τα ανθολογούμενα ξένα ποιήματα καταλαμβάνουν περίπου ίση θέση με τα πεζά. Η ίδια εξέλιξη διαπιστώνεται και για το βαθμό δυσκολίας των ανθολογούμενων κειμένων: περισσότερα κείμενα παιδικής λογοτεχνίας και παραμύθια στο πρώτο, περισσότερα κείμενα κοινωνικού προβληματισμού και σύγχρονων προβλημάτων στο δεύτερο. Η έμφαση λοιπόν στην πεζογραφία για την πρώτη τάξη του Γυμνασίου είναι μια ακόμη διαπιστωμένη θετική διαφορά που εισηγείται το πρώτο τεύχος της νέας σειράς ανθολογίων. Ως ρήξη με το παρελθόν αποτιμάται και η επιλογή προς ανθολόγηση κειμένων της παιδικής λογοτεχνίας στα ανθολόγια της νέας σειράς, καθώς ενισχύεται η υπόθεση ότι οι συντάκτες εργάστηκαν με μονάδα δόμησης το θέμα και όχι τη θέση των συγγραφέων στο λογοτεχνικό κανόνα. Εν αντιθέσει με την έκφραση διαφωνιών ως προς τη σημασία διδασκαλίας κειμένων παιδικής λογοτεχνίας στις δύο πρώτες γυμνασιακές τάξεις 17 και με κύρια επιχειρήματα που επισημαίνουν την έλλειψη καταξίωσης ορισμένων συγγραφέων, των οποίων κείμενα ανθολογούνται, καθώς και την αναντιστοιχία της ηλικίας των μαθητών και των ομάδων ηλικίας για τα οποία προορίζονται ορισμένα από τα ανθολογούμενα κείμενα, η ένταξη της παιδικής λογοτεχνίας στο corpus των γυμνασιακών βιβλίων προωθεί τη διδασκαλία της λογοτεχνίας. Η προαναφερθείσα αντίρρηση, αντικατοπτρίζοντας την ιδεολογία για τον κύριο σκοπό διδασκαλίας της λογοτεχνίας, ταυτίζει την καταλληλότητα των προς διδασκαλία κειμένων αφενός με την ένταξη των συγγραφέων τους στο λογοτεχνικό κανόνα 18, διαδικασία που ως γνωστόν συντελείται με εξαιρετικά βραδείς ρυθμούς και αφετέρου με την πρόταξη των αισθητικών κριτηρίων για την επιλογή των κειμένων. Το αντεπιχείρημα που μπορεί να προβληθεί δύναται να διατυπωθεί εν είδει ερωτήματος: μήπως με την επιλογή κυρίως παλαιότερων κειμένων, κατά συνέπεια και των θεμάτων που πραγματεύονται, περιορίζουμε τα κίνητρα ανάγνωσης των νεαρών μαθητών και μαθητριών; Η διδασκαλία της λογοτεχνίας πρώτα και πάνω από όλα αποσκοπεί στη διαμόρφωση υποκειμενικοτήτων. Η εν λόγω σκόπευση αποτελεί και την αντιπρόταση 17 Ο Γιάννης Παπακώστας με άρθρο του στην εφημερίδα Μακεδονία στις 19 Αυγούστου 2007, μεταξύ των άλλων διατυπώνει την αντίθεσή του για την ανθολόγηση κειμένων παιδικής λογοτεχνίας στο corpus των γυμνασιακών βιβλίων. Βλ. Παπακώστας, Γιάννης, «Ο εξοβελισμός του νεοελληνικού λόγου», στην εφ. Μακεδονία, 19/08/2007. 18 Για το ζήτημα του ορισμού και των διεργασιών συγκρότησης του λογοτεχνικού κανόνα βλ. Αποστολίδου, Βενετία, «Η συγκρότηση και οι σημασίες της εθνικής λογοτεχνίας», Έθνος- Κράτος- Εθνικισμός, Αθήνα, Εταιρεία σπουδών νεοελληνικού πολιτισμού και γενικής παιδείας σχολή Μοραΐτη,1994, σ. 15-39. καθώς και Αποστολίδου, Βενετία, «Αντιστάσεις και μεταμορφώσεις του λογοτεχνικού κανόνα: οι Έλληνες μαρξιστές και η ιστορία της λογοτεχνίας», Ζητήματα ιστορίας των νεοελληνικών γραμμάτων: αφιέρωμα στον Κ.Θ Δημαρά, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1994, σ. 35-50. 84

στο δεύτερο επιχείρημα σύμφωνα με το οποίο τα κείμενα παιδικής λογοτεχνίας χαρακτηρίζονται απλοϊκά καθώς, καθένας από εμάς, πολλώ μάλλον οι νεαροί μαθητές και μαθήτριες των οποίων η υποκειμενικότητα είναι υπό διαμόρφωση, είναι εύλογο να ενδιαφέρεται για τον τρόπο που αναπαρίστανται λογοτεχνικά σύγχρονα θέματα που κατατρύχουν την κοινωνία και χαρακτηρίζουν τον πολιτισμό μας και κατά συνέπεια να αναπτύσσει μηχανισμούς ταύτισης ή αντίστασης με τους ήρωες των κειμένων ευκολότερα. 19 Άλλωστε, σύμφωνα με τον Raymond Williams, 20 κανείς δεν μπορεί να μιλήσει καλύτερα για μια εποχή, παρά όποιος ζει και δημιουργεί μέσα σε αυτήν και γι αυτήν, όπως και αντίστοιχα κανείς δεν μπορεί να την εισπράξει όμοια με αυτόν που τη βιώνει. Ισχυρίζομαι καταληκτικά πως στην προσπάθειά μας να αποτιμούμε και να κρίνουμε σχολικά ανθολόγια αναφορικά με τη δόμησή τους, την αντιπροσωπευτικότητα των κειμένων που ανθολογούνται, τον αριθμό και τα είδη τους πρέπει να αναζητούμε πρώτιστα τις ευθύνες στους ιθύνοντες της πολιτείας που συγγράφουν τα Αναλυτικά Προγράμματα σπουδών και καθορίζουν με αναρίθμητα δελτία τύπου τον αριθμό των σελίδων, την ποσόστωση ελληνικών και ξένων προς ανθολόγηση κειμένων, το εικαστικό τους αποτέλεσμα. Μέσα σ αυτό το φαύλο κύκλο που δημιουργείται η ευθύνη των ανθολόγων για το παραγόμενο αποτέλεσμα τοποθετείται στην επιλογή των προς ανθολόγηση κειμένων και στο είδος του παιδαγωγικού λόγου που επιδιώκουν να διαμορφώσουν μέσα από τις ασκήσεις και τις εργασίες που προτείνουν, καθώς και των δράσεων και ασκήσεων που εισηγούνται στα βιβλία του εκπαιδευτικού. Το πρώτο μοιάζει με στοίχημα που προσωπικά θεωρώ ότι κέρδισαν οι ανθολόγοι. Το δεύτερο αποτελεί ένα σύνθετο ζήτημα που απαιτεί αυτόνομη πραγμάτευση και ζήτημα μιας άλλης εργασίας. 19 Για το θέμα αυτό ενδεικτικά αναφέρουμε τις μελέτες: της Hannelore Link, Rezeptionsforchung: eine Einführung in Methoden und Probleme, W. Kohlhamer: Stuttgard, Berlin, Köln Mainz, 1976, του Nodelman, Perry, The pleasures of Children s Literature. London, Longman, 1992. καθώς και του McCallum, Robyn, Ideologies of Identities in Adolescent Fiction: the dialogic construction of subjectivity. New York and London: Garland Publishing, 1999. Για το θέμα της σχέσης λογοτεχνίας και υποκειμενικότητας βλ. τα άρθρα: Αποστολίδου, Βενετία, «Λογοτεχνία και Ετερότητα» στο: Κλειδιά και Αντικλείδια, Αθήνα, ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήμιο Αθηνών, 2003, τ. 12, σ. 11-44 και Χοντολίδου, Ελένη, «Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο», στο: Κλειδιά και Αντικλείδια. Αθήνα, ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήμιο Αθηνών, 2003, τ.10, σ.11-36. 20 Βλ. Williams, Raymond, Κουλτούρα και Ιστορία, εισαγ.- μτφ. Βενετία Αποστολίδου, Γνώση, Αθήνα, 1994. 85