Βοτανικός Οδηγός Πεδίου για το μονοπάτι Ανώπολη - Πάχνες. Field guide to the wildflowers of Anopoli - Pachnes Footpath

Βοτανικός Οδηγός Πεδίου για το μονοπάτι Ανώπολη - Πάχνες Field guide to the wildflowers of Anopoli - Pachnes Footpath

The project / To έργο Title / Τίτλος: Mediterranean Forests for All / Μεσογειακά Δάση για Όλους SylvaMED Programme: MED 2007-2013 Coordinator / Συντονιστής: Forest Technology Center of Catalonia, Spain Partners / Εταίροι: Slovenia Forest Service, European Forest Institute Mediterranean Regional Office/Finland, Regional Forest Ownership Center of Paca, Regional Centre For Private Forestry of Languedoc-Roussillon/France, Mediterranean Agronomic Institute of Chania (CIHEAM-MAICh)/ Greece; Region Liguria/Italy, Forest Ownership Center of Catalonia/Spain Duration / Διάρκεια: 2010-2013 Financed by / Χρηματοδότηση: ERDF and national funds /ΕΤΠΑ και εθνικοί πόροι Website: http://www.sylvamed.eu In cooperation with / Συνεργαζόμενοι φορείς: Municipality of Sfakia, Δήμος Σφακίων, Αποκεντρωμένη Διοίκηση Κρήτης Διεύθυνση Δασών Χανίων/Forest Directorate, Φορέας Διαχείρισης Εθνικού Δρυμού Σαμαριάς/Management Board of the Samaria Gorge Συντονιστής ομάδας έργου ΜΑΙΧ: Δρ. Γεώργιος Μπαουράκης, Διευθυντής ΜΑΙΧ Cooridinator of MAICh working group: Dr. George Baourakis, Director of MAICh 2013 ISBN: 978-960-7365-29-3 Μεσογειακό Αγρονομικό Ινστιτούτο Χανίων / Mediterranean Agronomic Institute of Chania Μακεδονίας 1 Χανιά, Κρήτη, 73100 Ελλάδα / Makedonias 1, Gr-73100 Chania, GREECE T.: +30 28210 35000, F.: +30 28210 35001, Email: info@maich.gr, Website: www.maich.gr Επιμέλεια έκδοσης - Φωτογραφίες: Ηλέκτρα Ρεμούνδου, Τμήμα Γεωπληροφορικής στη Διαχείριση Περιβάλλοντος, ΜΑΙΧ Editor - Photographs: Ilektra Remoundou, Dept. of Geoinformation in Environmental Management, MAICh Χαρτογράφηση: Εργαστήριο Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών & Τηλεπισκόπησης, ΜΑΙΧ Mapping: Laboratory of Geographical Information Science and Remote Sensing, MAICh Σελιδοποίηση: Τμήμα Γραφικών Τεχνών και Εκτυπώσεων, ΜΑΙΧ Layout: Graphic Arts and Publishing, MAICh Πληροφορίες: Ελένη Σταματάκη, Τμήμα Οικονομίας και Διοίκησης, ΜΑΙΧ Χαρίτων Καλαϊτζίδης, Τμήμα Γεωπληροφορικής στη Διαχείριση Περιβάλλοντος, MAIX Information: Eleni Stamataki, Dept. of Business Economics and Management, MAICh Chariton Kalaitzidis, Dept. of Geoinformation in Environmental Management, MAICh

1 Βοτανικός Οδηγός Πεδίου για το μονοπάτι Ανώπολη - Πάχνες Field Guide to the Wildflowers Anopoli - Pachnes Footpath

2 Εισαγωγή Η ευρύτερη περιοχή των Λευκών ορέων αποτελεί ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον προορισμό για μελέτη και παρατήρηση φυτών. H έντονη ποικιλομορφία τοπίων και βιοτόπων συντελεί, όχι μόνο στην ανάπτυξη πολλών διαφορετικών φυτών, αλλά και στην παρουσία αρκετών ενδημικών φυτών της Κρήτης, φυτά δηλαδή, που βρίσκονται μόνο στην Κρήτη και πουθενά αλλού στον κόσμο. Στην περιοχή έχουν καταγραφεί περίπου 650 αυτοφυή φυτικά είδη, 97 από αυτά είναι ενδημικά Κρήτης και 24 είναι στενότοπα ενδημικά των Λευκών Ορέων (δηλαδή βρίσκονται μόνο στην περιοχή των Λευκών Ορέων). Αρκετά από τα είδη χλωρίδας της περιοχής προστατεύονται από την Ελληνική και Ευρωπαϊκή νομοθεσία και ορισμένα θεωρούνται σπάνια ή απειλούμενα. Ένα μικρό δείγμα αυτής της πλούσιας χλωρίδας παρουσιάζεται σε αυτό το βοτανικό οδηγό πεδίου για το μονοπάτι Ανώπολη-Πάχνες. Το μονοπάτι Ανώπολη-Πάχνες βρίσκεται στην Επαρχία Σφακίων, έχει συνολικό μήκος 14 χιλιόμετρα και αποτελεί μια εντυπωσιακή ανηφορική διαδρομή με ιδιαίτερες εναλλαγές τοπίου. Ξεκινάει βόρεια του χωριού της Ανώπολης, από υψόμετρο περίπου 700 μέτρων, διασχίζει το δάσος της Ανώπολης και καταλήγει στην ψηλότερη κορυφή των Λευκών Ορέων, τις Πάχνες σε υψόμετρο 2.453 μέτρα και είναι σηματοδοτημένο με άσπρο και πορτοκαλί χρώμα. Ο οδηγός περιέχει έγχρωμες φωτογραφίες από 55 αυτοφυή φυτικά είδη που συναντώνται κοντά στο μονοπάτι, εκ των οποίων τα 28 είναι ενδημικά της Κρήτης. Ο οδηγός δημιουργήθηκε στα πλαίσια του προγράμματος SylvaMED Μεσογειακά Δάση για Introduction The wider region of the White Mountains comprises a particularly interesting destination for the study and observation of plants. The intense biodiversity of the areas and habitats contributes not just to the development of many different plants, but also to the presence of various plants endemic to Crete, plants which are found only in Crete and nowhere else in the world. In the area, approximately 650 native flora species have been recorded, 97 of which are endmic to Crete and 24 of which are stenoendemics to the White Mountains (ie species exclusive to the area of the White Mountains). Many of the flora species of the area are protected by Greek and European law and some are regarded as rare or endangered. A small sample of this rich flora is presented in this field guide to the wildflowers of Anopoli- Pachnes footpath. The Anopoli-Pachnes footpath is found in the Sfakia Province, it is 14 kilometres long and it constitutes an impressive ascent with particular changes in the landscape. It begins north of the village of Anopoli, from an elevation of approximately 700 metres, it crosses the forest of Anopoli and ends up in the highest peak of the White Mountains, Pachnes, at an elevation of 2,453 metres. It is signposted using orange and white colours. The guide contains colour illustrations of 55 native plant species encountered near the path, of which 28 are endemic to Crete. The guide was created in the framework of the SylvaMED Mediterranean Forests for All program and the goal of promoting this material is to contribute to the awareness of the public in

3 όλους και στόχος της προβολήςαυτού του υλικού είναι να συμβάλει στην ευαισθητοποίηση του κοινού για την προστασία της βιοποικιλότητας και του φυσικού περιβάλλοντος της Κρήτης. Μέρος των εσόδων από την πώληση του οδηγού θα διατίθενται για να χρηματοδοτήθουν δράσεις που αποσκοπούν στην προστασία του δάσους της Ανώπολης (πιλοτική περιοχή του έργου). Η σειρά παρουσίασης των φυτών είναι ανά υψόμετρο που συναντώνται, από την Ανώπολη στις Πάχνες. Οι πληροφορίες που περιέχει ο οδηγός είναι το λατινικό όνομα του φυτού, η οικογένεια, η περίοδος άνθισης, το υψόμετρο που συναντώνται, καθώς και μια μικρή περιγραφή του φυτού και του οικοτόπου του. Με πράσινη τελεία συμβολίζονται τα φυτά που είναι ενδημικά της Κρήτης. terms of the protection of the biodiversity and the natural environment of Crete. A part of the funds from the sale of this guide will be made available for the funding of activities, whose aim is to protect the forest of Anopoli (pilot project area) Τhe presentation of the plants in the guide is according to the elevation where you will encounter them, from Anopoli to Pachnes. The information in the guide gives the latin name of the plant, the family, the flowering period, the elevation at which they can be seen and a small description of the plant and its habitat Plants indicated by a green dot are endemic to Crete. Υπόμνημα Όνομα φυτού (ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ) Περίοδος άνθισης (Ι: Ιανουάριος, XIΙ: Δεκέμβριος) Υψόμετρο σε μέτρα Ενδημικό φυτό Κρήτης Legend Plant Name (FAMILY) Flowering period (Ι: January, XIΙ: December) Elevation in metres Endemic plant of Crete

4 Ρουσιές/Rousies Πόσιμο νερό/drinkable Water Τέλος χωματόδρομου End of dirt road (2000m) Πάχνες / Pachnes (2453m) Aγκαθωπή / Agathopi (1600m) Aρχή Μονοπατιού / Footpath start Aνώπολη / Αnopoli (580m)

5 Αγαπητοί επισκέπτες, για τη διαφύλαξη και προστασία αυτού του φυσικού πλούτου, παρακαλούμε: Μην κόβετε-ξεριζώνετε φυτά Μην αφήνετε σκουπίδια Μην ανάβετε φωτιές Ακολουθείτε τα σηματοδοτημένα μονοπάτια Ευχαριστούμε για την κατανόηση σας! Dear visitors, for the safety and protection of this natural wealth, please: do not cut-uproot plants do not leave litter do not light fires keep to the signposted footpaths Thank you for your time and consideration!

6 Asphodeline lutea (ASPHODELACEAE) III-V 0-1050 m Περιγραφή: Πολυετές φυτό, με βολβώδη ρίζα και κίτρινα άνθη. Ύψος μέχρι 80 εκατοστά. Οικότοπος: Θαμνότοποι, φρύγανα, βραχώδεις θέσεις και σχισμές βράχων και επίπεδες αργιλώδεις περιοχές. Description: Perennial plant with fleshy roots and yellow flowers. Stems up to 80 cm. Habitat: Garigue, phrygana, rocky places and crevices, flat clayey areas. Asphodelus ramosus (ASPHODELACEAE) III-VI 0-1050 m Περιγραφή: Πολυετές φυτό με κονδυλώδη ρίζα και όρθιο βλαστό μέχρι 1,5 μέτρο. Άνθη λευκά ή ανοιχτορόδινα. Οικότοπος: Φυλλοβόλα δάση με Πρίνους, θαμνότοποι, φρύγανα, κοιλότητες του εδάφους, παραθαλάσσιες αμμώδεις περιοχές, χέρσα και εγκαταλελειμμένα χωράφια και άκρες χωραφιών. Description: Perennial, tuberous plant with erect stem up to 1,5 m. Flowers white or palepink. Habitat: deciduous Quercus woodland, garigue, phrygana, soil-filled hollows, maritime sands, fallow and abandoned land, field-margins.

7 Anemone coronaria (RANUNCULACEAE) II-IV 0-1050 m Περιγραφή: Πολυετές φυτό με ρίζωμα με μακρόμισχα φύλλα βάσης. Άνθη μεγάλα, ποικίλου χρώματος, βιολετί, λευκό, ρόδινο ή κόκκινο. Οικότοπος: Ελαιώνες, χέρσα και εγκαταλελειμμένα χωράφια και επίπεδες αργιλώδεις περιοχές Description: Perennial plant with rhizome. Basal leaves long stalked. Big flowers of various colours from blue-violet to pink, white and red. Habitat: olive groves, fallow and abandoned fields, flat clayey areas. Charybdis maritima (HYACINTHACEAE) VIII-X 0-1050 m Περιγραφή: Πολυετές βολβώδες φυτό με βλαστό μέχρι 150 εκατοστά και λευκά άνθη. Οικότοπος: Θαμότοποι, φρύγανα, βραχώδεις περιοχές και κοιλότητες του εδάφους. Description: Perennial plant with large bulb. Stems up to 150 cm and white flowers. Habitat: garigue, phrygana, rocky places, soil-filled hollows.

8 Ricotia cretica (CRUCIFERAE) III-IV 0-1200 m Περιγραφή: Μονοετές φυτό με ρόδινα άνθη, ύψους μέχρι 25 εκατοστά. Οικότοπος: Ασβεστολιθικά βράχια, λιθώνες και σάρες. Description: Annual plant up to 25 cm high with pink flowers. Habitat: calcareous rocks, rubble and screes. Hermodactylus tuberosus (IRIDACEAE) II-IV 50-900 m Περιγραφή: Πολυετές, βολβώδες φυτό μέχρι 40 εκατοστά. Τα άνθη του είναι κιτρινο-πράσινα και οι άκρες των πετάλων σκούρο καφέ. Οικότοπος: Δάση με πλατάνια, θαμνότοποι, βραχώδεις πλαγιές, χέρσα χωράφια και άκρες χωραφιών. Description: Perennial, bulbous plant up to 40 cm high. Flowers, yellowishgreen with the limb of the falls brown to blackish. Habitat: Platanus woodland, scrub, rocky hillsides, fallow fields and fieldmargins. Orchis quadripunctata (ORCHIDACEAE) III-V 0-1450 m Περιγραφή: Πολυετής ορχιδέα με δύο μικρούς κονδύλους. Τα φύλλα με σκούρες κηλίδες και τα άνθη ρόδινα ή πορφυρά. Οικότοπος: Δάση με πεύκα, ελαιώνες, θαμνότοποι, φρύγανα, μέρη με γρασίδι, κοιλότητες εδάφους ανάμεσα σε βράχια και φαράγγια. Description: Perennial orchid with two small tubers. Leaves with dark spots and flowers pink or purple. Habitat: Pinus brutia woodland, olive groves, scrub, garigue, phrygana, grassy places, soil-pockets among rocks, gorges.

9 Anemone hortensis (RANUNCULACEAE) II-IV 0-1850 m Περιγραφή: Πολυετές φυτό με ρίζωμα με λευκά ή ανοιχτορόδινα άνθη. Οικότοπος: Ασβεστολιθικά δάση, ελαιώνες, θαμνότοποι, φρύγανα και βραχώδεις περιοχές. Description: Perennial plant with rhizome with white or pale pink flowers. Habitat: calcareous open woodland, olive groves, scrub, garigue, phrygana, rocky places.

10 Acer sempervirens (ACERACEAE) Περιγραφή: Μεγάλος, αειθαλής θάμνος μέχρι 5 μέτρα στο ύψος. Φύλλα με τρεις λοβούς. Οικότοπος: Ασβεστολιθικά δάση, βραχώδεις πλαγιές, δολίνες και φαράγγια. IV-V 200-1700 m Description: A large, evergreen shrub up to 5 m. high. Leaves with three shallow lobes. Habitat: calcareous woodland, rocky slopes, dolines, ravines.

11 Quercus coccifera (FAGACEAE) Περιγραφή: Αιθαλής/ες θάμνος ή δέντρο με οδοντωτά αγκαθωτά φύλλα, σκουροπράσινα και από τις δύο πλευρές. Οικότοπος: Δάση, μακί και θαμνότοποι. III-IV 0-1600 m Description: An evergreen tree or shrub with spine-toothed leaves, dark green on both sides. Habitat: woodland, maquis, scrub, garigue.

12 Cupressus sempervirens (CUPRESSACEAE) III-V 0-1800 m Περιγραφή: Ρητινοφόρο δέντρο ύψους μέχρι 30 μέτρα με σκουροπράσινο χρώμα και σφαιρικούς κώνους. Οικότοπος: Βραχώδεις περιοχές σε βουνά, φαράγγια, πλαγιές και κρημνούς, σχηματίζουν μεικτά ή αμιγή δάση. Description: Resinous tree up to 30 m high with dark green, bract-like leaves and round cones. Habitat: rocky areas in mountains and ravines, on hillsides and cliffs, forming woodland with other trees or as pure stands. Coridothymus capitatus (LABIATAE) VI-VIII 0-2000 m Περιγραφή: Πολυετής, αρωματικός θάμνος με πορφυρά ή ρόδινα άνθη. Οικότοπος: Δάση με πεύκα, ξερά φρύγανα, βραχώδη μέρη και παραθαλάσσιες περιοχές. Description: Perennial, aromatic shrub with pink or purple flowers. Habitat: Pinus brutia woodland, dry phrygana, rocky places, maritime sands. Putoria calabrica (RUBIACEAE) VI-X 0-2000 m Περιγραφή: Πολύκλαδος, ξυλώδης, πυκνός θάμνος, απλωτός πάνω στα βράχια, με δυσάρεστη οσμή. Άνθη μικρά, ρόδινα. Οικότοπος: Ασβεστούχα δάση και βραχώδη μέρη. Description: A many branched, woody thick shrublet spreading over rocks with unpleasant smell. Flowers small, pink. Habitat: Calcareous light woodland, rocky places.

13 Centaurea idaea (COMPOSITAE) IV-VIII 1000-2300 m Περιγραφή: Διετές, αγκαθωτό φυτό με πολυάριθμους βλαστούς μέχρι 15 εκατοστά. Άνθη κίτρινα. Οικότοπος: Σχισμές βράχων, φρύγανα, πετρώδη εδάφη και επίπεδες αργιλώδεις περιοχές. Description: Biennial spiny plant, with numerous stems up to 15 cm high. Flowers yellow. Habitat: Rock-crevices, phrygana, stony ground, flat clayey areas. Euphorbia acanthothamnos (EUPHORBIACEAE) III-V 0-2200 m Περιγραφή: Πυκνός, αγκαθωτός θάμνος με γαλακτώδη χυμό, μέχρι 30 εκατοστά ύψος. Οικότοπος: Θαμνότοποι, φρύγανα, βραχώδεις περιοχές και επίπεδες αργιλώδεις περιοχές. Description: A dense, prickly shrublet with milky juice up to 30 cm high. Habitat: garigue, phrygana, rocky places, flat clayey areas. Verbascum spinosum (SCROPHULARIACEAE) V-VIII 0-2200 m Περιγραφή: Πολυετής αγκαθωτός θάμνος μέχρι 50 εκατοστά. Άνθη κίτρινα. Οικότοπος: Θαμνότοποι φρύγανα, βραχώδη και ανοιχτά χαλικώδη μέρη, σάρες και επίπεδες αργιλώδεις περιοχές. Description: A perennial spiny shrub up to 50 cm high. Flowers yellow. Habitat: garigue, phrygana, dwarf shrub communities, rocky and open gravelly places, screes, flat clayey areas.

14 Cerastium scaposum subsp. scaposum (CARYOPHYLLACEAE) III-V 200-1900 m Περιγραφή: Μικρό, μονοετές φυτό μέχρι 11 εκατοστά ύψος, με λευκά άνθη. Οικότοπος: Ανοιχτά ασβεστούχα δάση, κοιλότητες του εδάφους ανάμεσα σε θάμνους, βραχώδη μέρη και σάρες. Description: Small, annual plant up to 11 cm and white flowers. Habitat: open calcareous woodland, soil-patches in garigue, rocky places, screes. Aethionema saxatile subsp. creticum (CRUCIFERAE) III-IV 300-2200 m Περιγραφή: Μονοετές ή πολυετές φυτό μέχρι 30 εκατοστά σε ύψος. Άνθη μικρά, λευκά, ρόδινα ή πορφυρά. Οικότοπος: Κρημνοί ασβεστούχων υποστρωμάτων, σχισμές ασβεστολιθικών βράχων και πετρώδεις πλαγιές. Description: An annual or perennial plant up to 30 cm high. Little white, pink or purple flowers. Habitat: calcareous cliffs, rock-crevices and stony slopes.

15 Satureja alpina subsp. meridionalis (LABIATAE) V-VI 450-2350 m Περιγραφή: Πολυετές, χνουδωτό, φυτό με έρποντες ή ανερχόμενους βλαστούς. Στεφάνη βιολετί. Οικότοπος: Ασβεστολιθικά βραχώδη μέρη. Description: A pubescent, perennial plant with creeping or ascending stems. Corolla violet-coloured. Habitat: calcareous rocky places. Juniperus oxycedrus subsp. oxycedrus (Cupressaceae) - 900-1800 m Περιγραφή: Θάμνος ή δέντρο, δίοικο με καστανόχρωμους σφαιρικούς κώνους. Οικότοπος: Κρημνοί ασβεστούχων υποστρωμάτων και βραχώδη εδάφη κοντά στα δεντρο-όρια. Description: A dioecious shrub or small tree with brown and shiny round cones. Habitat: calcareous cliffs and rocky ground, usually near timberline.

16 Arum idaeum (ARACEAE) IV-V 900-2400 m Περιγραφή: Πολυετές φυτό με κόνδυλο και βαθυπράσινα μεγάλα φύλλα. Σπάθη γαλακτόχρωμη και σπάδικας πορφυρός. Οικότοπος: Ασβεστολιθικά δάση, ανοικτές πετρώδεις πλαγιές με θάμνους Berberis και επίπεδες αργιλώδες περιοχές. Description: Perennial tuberous plant with big, dark green leaves. Spathe milky colour and spadix purple or blackish purple. Habitat: calcareous woodland, open stony slopes with Berberis bushes, flat clayey areas. Scutellaria hirta (LABIATAE) V-VIII 800-2400 m Περιγραφή: Πολυετές, πολύ χνουδωτό φυτό με βλαστούς ύψους 3-10 εκατοστά, ανερχόμενους. Άνθη ωχροκίτρινα με το πάνω μέρος κοκκινωπό. Οικότοπος: σχισμές ασβεστολιθικών βράχων, λιθώνες και σάρες. Description: Perennial, densely pubescent plant. Stems 3-10 cm, ascending. Flowers, cream, upper lip reddish. Habitat: calcareous rock-crevices, rubble and screes.

17 Scilla nana subsp. nana (HYACINTHACEAE) III-V 900-2400 m Περιγραφή: Βολβώδες φυτό μέχρι 10 εκατοστά με δύο φύλλα. Άνθη λευκά ή βιολετί. Οικότοπος: Ανοιχτά ασβεστούχα δάση, σάρες, πετρώδη εδάφη κάτω από κρημνούς, ανοικτές πλαγιές και επίπεδες αργιλώδεις περιοχές. Description: Bulbous plant up to 10 cm high with 2 leaves. Flowers white or violet. Habitat: calcareous open woodland, screes, stony ground beneath cliffs, floors of caves, open slopes, flat clayey areas. Scariola alpestris (COMPOSITAE) VI-X 900-2400 m Περιγραφή: Διετές ή πολυετές φυτό με βλαστούς μέχρι 25 εκατοστά. Άνθη ανοιχτοκίτρινα. Οικότοπος: Θαμνότοποι, βραχώδεις πλαγιές, λιθώνες και σάρες σε ασβεστούχο υπόστρωμα πάνω από τα δεντρο-όρια. Description: A biennial or perennial plant with stems up to 25 cm high. Flowers pale yellow. Habitat: calcareous garigue, dwarf shrub communities, rocky slopes, rubble, screes, especially above timberline.

18 Berberis cretica (BERBERIDACEAE) V-VI 900-2200 m Περιγραφή: Φυλλοβόλος, αγκαθωτός θάμνος, ύψους μέχρι 80 εκατοστά με μικρά κίτρινα άνθη. Οικότοπος: Ασβεστολιθικά βραχώδη μέρη, άκρες χωραφιών στα βουνά, σχηματίζουν χαμηλούς θάμνους σε δολίνες και επίπεδες αργιλώδεις περιοχές. Description: A deciduous shrub up to 80 cm with spines. Flowers small yellow. Habitat: calcareous rocky places, along field-margins on mountain plain, forming low scrub in dolines and flat clayey areas. Aubrieta deltoidea (CRUCIFERAE) Περιγραφή: Πολυετές, μαξιλαρόμορφο φυτό, με προφυροβιολετιά άνθη. Οικότοπος: Ασβεστολιθικά βράχια, σχισμές βράχων, λιθώνες και σάρες. III-V 1100-2300 m Description: A cushion-forming, perennial plant with purpleviolet flowers. Habitat: calcareous rocks, crevices, rubble and screes.

19 Crepis sibthorpiana (COMPOSITAE) Περιγραφή: Πολυετές φυτό με χνουδωτά ή λεία φύλλα και βλαστούς μέχρι 12 εκατοστά και κίτρινα άνθη. Οικότοπος: Κρημνοί ασβεστούχων υποστρωμάτων, βραχώδεις περιοχές και σάρες, επίπεδες αργιλώδεις περιοχές. VI-IX 1500-2450 m Description: A perennial plant with pubescent or glabrous leaves and stems up to 12 cm high and yellow flowers.. Habitat: calcareous cliffs, rocky places and screes, phrygana, flat clayey areas.

20 Crocus sieberi subsp. sieberi (IRIDACEAE) III-IV 1050-2400 m Περιγραφή: Μικρό, βολβώδες φυτό, με στενά, γραμμοειδή φύλλα. Άνθη συνήθως λευκά. Οικότοπος: Ανοιχτά ασβεστούχα δάση, ανάμεσα σε θάμνους Berberis, πετρώδη εδάφη, κάτω από κρημνούς και επίπεδες αργιλώδεις περιοχές. Description: Small bulbous plant with narrow linear leaves. Flowers usually white. Habitat: calcareous open woodland, among Berberis bushes, stony ground beneath cliffs, open slopes, flat clayey areas. Draba cretica (CRUCIFERAE) Περιγραφή: Πολυετές, νανώδες φυτό με βλαστούς μέχρι 2 εκατοστά και κίτρινα άνθη. Οικότοπος: Ρωγμές και προεξοχές ασβεστολιθικών βράχων, σταθερές σάρες, πετρώδη εδάφη με λεπτό υπόστρωμα χώματος και επίπεδες αργιλώδεις περιοχές. IV-V 1100-2400 m Description: A dwarf perennial with stems up to 2 cm and yellow flowers. Habitat: calcareous rock-crevices and ledges, stabilized screes, stony ground with thin soil layer, flat clayey areas.

21 Asperula idaea (RUBIACEAE) VI-VIII 1200-2300 m Περιγραφή: Νανώδης, πολυετής θάμνος με μικρά ρόδινα άνθη. Οικότοπος: Κρημνοί ασβεστούχων υποστρωμάτων, βραχώδεις πλαγιές, λιθώνες, επίπεδες αργιλώδεις περιοχές και ανάμεσα σε αγκαθωτούς μικρούς θάμνους. Description: A dwarf, perennial shrub with small pink flowers. Habitat: calcareous cliffs, rocky slopes, screes, flat clayey areas, often growing through spiny dwarf shrubs. Cirsium morinifolium (COMPOSITAE) VII-VIII 1200-2100 m Περιγραφή: Διετές, αγκαθωτό φυτό μέχρι 1 μέτρο σε ύψος. Στα Λευκά όρη συναντάται με λευκά άνθη. Οικότοπος: Ασβεστολιθικοί βραχώδεις θαμνότοποι και φρύγανα και επίπεδες αργιλώδεις περιοχές. Description: Spiny, biennial plant up to 1 m high. Flowers white in the area of Lefka Ori. Habitat: calcareous open rocky garigue and phrygana, flat clayey areas. Satureja spinosa (LABIATAE) VI-VIII 1200-2400 m Περιγραφή: Πολυετές, αρωματικό, μαξιλαρόμορφο, αγκαθωτό φυτό μέχρι 35 εκατοστά ύψος, με λευκά άνθη. Οικότοπος: Ανοιχτές ασβεστολιθικές βραχώδεις πλαγιές και σάρες. Description: A perennial, aromatic, cushion-forming plant with branches spiny at the tip, up to 35 cm high. Flowers white. Habitat: calcareous open rocky slopes and screes.

22 Anchusa cespitosa (BORAGINACEAE) IV-VII 1200-2200 m Περιγραφή: Nανώδες, πολυετές, αδρότριχο, φυτό με μπλε άνθη. Οικότοπος: βραχώδεις ασβεστολιθικές πλαγιές, κοιλότητες εδάφους ανάμεσα σε βράχους και επίπεδες αργιλώδεις περιοχές. Description: Dwarf, scabrid-hispid, perennial plant with blue flowers. Habitat: calcareous rocky slopes, soil-pockets among rocks, flat clayey areas.

23 Colchicum cretense (COLCHICACEAE) Περιγραφή: Μικρό, βολβώδες φυτό με λευκά ή ρόδινα άνθη. Τα φύλλα εμφανίζονται μετά την άνθιση. Οικότοπος: Αραιά φρύγανα, αλπικοί βοσκότοποι, ανοιχτοί πετρώδεις λόφοι και κρημνοί και επίπεδες αργιλώδεις περιοχές X-XI 1200-2300 m Description: Small, bulbous plant with white or pink flowers. The leaves appear after flowering. Habitat: Sparse phrygana, mountain pastures, open stony slopes and screes, flat clayey areas. Astragalus angustifolius subsp. angustifolius (LEGUMINOSAE) VI-VIII 1200-2200 m Περιγραφή: Πυκνός, νανώδης, μαξιλαρόμορφος θάμνος με λευκά άνθη. Οικότοπος: Βραχώδεις θέσεις σε ασβεστούχο υπόστρωμα και επίπεδες αργιλώδεις περιοχές. Description: A dense, dwarf, cushion-like shrub with white flowers. Habitat: calcareous open rocky slopes, flat clayey areas.

24 Prunus prostrata (ROSACEAE) IV-VI 1300-2300 m Περιγραφή: Νανώδης, έρπων, φυλλοβόλος θάμνος με μικρά ρόδινα άνθη και κόκκινους καρπούς. Οικότοπος: Ανοιχτές ασβεστολιθικές βραχώδεις πλαγιές και επίπεδες αργιλώδεις περιοχές. Description: A deciduous, creeping dwarf shrub with small pink flowers and red fruits. Habitat: calcareous open rocky slopes, flat clayey areas. Silene variegata (CARYOPHYLLACEAE) VΙ-VIΙΙ 1400-2400 m Περιγραφή: Πολυετές, νανώδες φυτό με κοντούς βλαστούς μέχρι 10 εκατοστά και σαρκώδη φύλλα. Άνθη σταχτοβιολετιά. Οικότοπος: Ασβεστολιθικές κινούμενες σάρες, μερικές φορές σε βραχώδεις πλαγιές και προεξοχές βράχων. Description: Dwarf, perennial plant with short stems up to 10 cm high and succulent leaves. Flowers greyish-violet. Habitat: calcareous mobile screes, sometimes on rocky slopes and ledges. Euphorbia herniariifolia (EUPHORBIACEAE) V-VIΙ 1400-2400 m Περιγραφή: Λείο ή χνουδωτό, γλαυκόχρωμο πολυετές φυτό, με πολλούς, έρποντες ή ανερχόμενους βλαστούς, μέχρι 20 cm. Οικότοπος: Ασβεστολιθικές βραχώδεις περιοχές, λιθώνες και σάρες. Description: A pubescent, glaucous perennial with many creeping or ascending stems up to 20 cm. Habitat: calcareous rocky places, rubble and screes.

25 Fumana paphlagonica subsp. alpina (CISTACEAE) IV-VII 1400-2100 m Περιγραφή: Πολύκλαδο φυτό με βλαστούς μέχρι 40 εκατοστά και κίτρινα άνθη. Οικότοπος: Ασβεστολιθικές κοιλότητες και σχισμές βράχων, σάρες και ανοιχτά πετρώδη μέρη. Description: A many branched plant with stems up to 40 cm and yellow flowers. Habitat: calcareous rock-hollows and crevices, screes, open stony ground. Helianthemum hymettium (CISTACEAE) VI-VII 1450-2000 m Περιγραφή: Πολυετής, νανώδης θάμνος με λεπτές διακλαδώσεις μέχρι 10 εκατοστά. Άνθη κίτρινα. Οικότοπος: Ασβεστολιθικές βραχώδεις περιοχές και ανοιχτά πετρώδη μέρη. Description: A dwarf perennial shrublet with slender branches up to 10 cm high. Flowers yellow. Habitat: calcareous rocky places, open stony ground.

26 Corydalis uniflora (PAPAVERACEAE) IV-VI 1400-2400 m Περιγραφή: Πολυετές κονδυλώδες φυτό με βλαστό μέχρι 15 εκατοστά. Άνθη λευκωπά με πορφυρές αποχρώσεις. Οικότοπος: Ανοιχτές ασβεστολιθικές βραχώδεις περιοχές, ρωγμές, σάρες και επίπεδες αργιλώδεις περιοχές. Description: A perennial, tuberosus plant with stems up to 15 cm high. Whitish flowers flushed with purple. Habitat: open calcareous rocky places, rubble, screes, flat clayey areas. Erysimum mutabile (CRUCIFERAE) IV-VI 1450-2300 m Περιγραφή: Πολυετές, μικρό φυτό με βλαστούς μέχρι 12 εκατοστά. Άνθη κίτρινα από πάνω και προφυρά ή καστανοκίτρινα από κάτω. Οικότοπος: Χαμηλοί θαμνότοποι πάνω από τα δεντρο-όρια, ασβεστολιθικά θραύσματα πετρών, σάρες, ρωγμές και επίπεδες αργιλώδεις περιοχές. Description: Small, perennial plant with stems up to 12 cm. Flowers yellow above and brownish-yellow or crimson beneath. Habitat: dwarf shrub communities above timberline, calcareous rock-debris, screes, crevices, flat clayey areas. Cicer incisum (LEGUMINOSAE) VΙ-IΧ 1500-2400 m Περιγραφή: Πολυετές, έρπον ή ανερχόμενο φυτό με βιολετί άνθη. Οικότοπος: Ασβεστολιθικοί λιθώνες και σάρες. Description: Creeping or climbing perennial plant and violet flowers. Habitat: calcareous rubble and screes.

27 Paracaryum lithospermifolium subsp. cariense (BORAGINACEAE) VI-VII 1550-2350 m Περιγραφή: Μαξιλαρόμορφο, πολυετές τριχωτό φυτό μέχρι 35 εκατοστά. Άνθη μικρά, γαλάζια-βιολετί. Οικότοπος: Ασβεστολιθικές βραχώδεις πλαγιές, σχισμές βράχων, σάρες και χαλίκια. Description: A hairy or densely hairy, caespitose perennial plant with stems up to 35 cm high. Flowers small, blue-violet. Habitat: calcareous rocky slopes, crevices, screes and rubble. Phagnalon pygmaeum (COMPOSITAE) VIIΙ 1600-2150 m Περιγραφή: Νανώδες, μαξιλαρόμορφο, πολυετές φυτό μέχρι 15 εκατοστά και κίτρινα άνθη. Οικότοπος: Σχισμές ασβεστολιθικών βράχων και σάρες. Description: A dwarf -like, caespitose perennial plant up to 15 cm high and yellow flowers. Habitat: calcareous rock-crevices and screes.

28 Centranthus sieberi (VALERIANACEAE) VII-IX 1600-2300 m Περιγραφή: Μαξιλαρόμορφο, πολυετές φυτό με βλαστούς μέχρι 25 εκατοστά, με ρόδινα ή πορφυρά άνθη. Οικότοπος: Σχισμές ασβεστολιθικών βράχων, ανοιχτές χαλικώδεις περιοχές και σάρες. Description: Caespitose, perennial plant up to 25 cm high. Flowers pink or purple. Habitat: calcareous rock-crevices, open gravelly areas and screes. Viola fragrans (VIOLACEAE) IV-VI 1450-2300 m Περιγραφή: Πολυετές φυτό με πολλούς βλαστούς μέχρι 10 εκατοστά. Άνθη κίτρινα ή ανοιχτοβιολετιά. Οικότοπος: σχισμές ασβεστολιθικών βράχων, λιθώνες και σάρες. Description: A perennial plant with many stems up to 10 cm high. Flowers yellow or pale violet. Habitat: calcareous rock-crevices, rubble and screes. Acantholimon androsaceum (PLUMBAGINACEAE) VI-VIII 1650-2300 m Περιγραφή: Αγκαθωτός, πυκνός, μαξιλαρόμορφος θάμνος έως 8 εκατοστά ύψος, με ρόδινα άνθη. Οικότοπος: βραχώδεις θέσεις σε ασβεστούχο υπόστρωμα και επίπεδες αργιλώδεις περιοχές. Description: Prickly, dense cushion-shaped shrub up to 8 cm high with pink flowers. Habitat: calcareous open rocky slopes, flat clayey areas.

29 Bolanthus creutzburgii (CARYOPHYLLACEAE) V-VII 1700-2000 m Περιγραφή: Μικρό φυτό με βλαστούς μέχρι 6 εκατοστά. Οικότοπος: Ασβεστολιθικές σχισμές βράχων και σάρες. Description: Small plant with short stems up to 6 cm. Habitat: calcareous rock-crevices and screes. Alyssum sphacioticum (CRUCIFERAE) IV-VΙI 1700-2400 m Περιγραφή: Πολυετές, ασημόχρωμο φυτό με ανθοφόρους βλαστούς μέχρι 10 εκατοστά και κίτρινα άνθη. Οικότοπος: Σχισμές ασβεστολιθικών βράχων, χαλικώδεις θέσεις και κινούμενους ασβεστολιθικοί λιθώνες. Description: Silvery or grey small, perennial plant with flowering stems ascending, 5-10 cm and yellow flowers. Habitat: calcareous rock-crevices, rubble and mobile screes.

30 Cynoglossum sphacioticum (BORAGINACEAE) ΙV-VII 1700-2400 m Περιγραφή: Πολυετές φυτό μέχρι 18 εκατοστά με τριχωτά φύλλα και βιολετί άνθη. Οικότοπος: Ασβεστολιθικές βραχώδεις πλαγιές, σχισμές βράχων και σάρες. Description: Perennial plant up to 18 cm high with hairy leaves and dark blue or violet flowers. Habitat: calcareous rocky slopes, crevices and screes. Euphorbia rechingeri (EUPHORBIACEAE) Περιγραφή: Πολυετής, λείος, γλαυκοπράσινος θάμνος, εως 40 cm. Οικότοπος: Ασβεστολιθικές σχισμές βράχων, λιθώνες και σάρες. iv-v 1800-2300 m Description: A perennial, glabrous and glaucous shrub up to 40 cm. Habitat: calcareous rock-crevices, rubble and screes.

31 Alyssum fragillimum (CRUCIFERAE) Περιγραφή: Νανώδες πολυετές φυτό με πολλούς κοντούς, λεπτεπίλεπτους βλαστούς και κίτρινα άνθη. Οικότοπος: Λιθώνες, πετρώδεις και χαλικώδεις θέσεις, χαλάσματα και σχισμές βράχων σε ασβεστόλιθους. Ranunculus radinotrichus (RANUNCULACEAE) Περιγραφή: Φυτό πολυετές με ρίζωμα, με βλαστούς μέχρι 12 εκατοστά κατά την άνθιση. Άνθη κίτρινα. Οικότοπος: Κρημνοί ασβεστούχων υποστρωμάτων, σχισμές βράχων, σάρες και θραύσματα βράχων. V-VII 1800-2400 m Description: A dwarf, perennial shrub, with many, short, slender stems and yellow flowers. Habitat: calcareous rock-crevices, rubble and screes, stony and gravelly places. iv-vii 1850-2300 m Description: Perennial plant with rhizome and stems up to 12 cm high during flowering. Flowers yellow. Habitat: calcareous cliffs, crevices, screes and fine rocky debris.

32 Ranunculus brevifolius (RANUNCULACEAE) IV-V 1800-2400 m Περιγραφή: Πολυετές, νανώδες, γλαυκοπράσινο φυτό. Άνθη κίτρινα. Οικότοπος: Ασβεστολιθικοί λιθώνες και σταθερές σάρες. Description: Perennial, dwarf, glaucousgreen plant. Flowers yellow. Habitat: Calcareous rubble and stabilized screes.

SylvaMED (2010-2013) is an EU territorial cooperation project, part of the transnational MED programme. The main objective is the promotion of the integration of forest environmental services into regional policies, by proving that payments for environmental services (PES and MBIs) are viable and sustainable in the Mediterranean rural communities, both from an environmental and an economic point of view, while providing for long-term preservation of natural resources and additional income to the local communities. Το SylvaMED (2010-2013) είναι ένα έργο Ευρωπαϊκής εδαφικής συνεργασίας, μέρος του διακρατικού προγράμματος MED. Κύριος στόχος του είναι η προώθηση της ενσωμάτωσης των δασικών περιβαλλοντικών υπηρεσιών στις περιφερειακές πολιτικές, αποδεικνύοντας ότι τα συστήματα πληρωμής περιβαλλοντικών υπηρεσιών (PES και MBI) είναι βιώσιμα και αειφορικά στις Μεσογειακές αγροτικές κοινότητες, τόσο περιβαλλοντικά όσο και οικονομικά, ενώ παρέχουν μακροπρόθεσμη διατήρηση των φυσικών πόρων και επιπλέον εισόδημα για τους τοπικούς πληθυσμούς. Βιβλιογραφικές αναφορές / References Sfikas, G. 1987. Wild Flowers of Crete. P. Efstathiadis & Sons S.A., Athens Turland, N.J., Chilton L. & J.R. Press. 1993. Flora of the Cretan Area. Lafranchis, T. & Sfikas, G. 2009. Flowers of Greece, volume I & II, DIATHEO (France) Gotsiou, P., Fournaraki, C., Galani, P., Remoundou,I., Markaki, E. (2008) Virtual Botanical Museum of Crete. Project in the framework of the Operational Programme Information Society (Measure 2.4, Subcateg.1.2) of the Greek Ministry of Finance (co-financed by the European Regional Development Fund -ERDF) (http://84.205.229.30/cultureportal_1_9_src_man_incl/cultureportalweb/)